TÜRKİYE’DE KENTLERİN BÜYÜMESİ VE BÜYÜMENİN BELİRLEYİCİLERİ

1. TÜRKİYE’DE KENTLERİN BÜYÜMESİ VE BÜYÜMENİN BELİRLEYİCİLERİ Ertuğrul Deliktaş, ÖzlemÖnder, Metin Karadağ İktisat Bölümü, Ege Üniversitesi,İzmir

2. Motivasyon • Hızlı nüfus artışı • Dünya nüfusu 1800 ve2000 yılları arasında üç katı artış göstermiştir şu anda 6 milyar olan dünya nüfusunun 50 yıl sonra 10 milyara ulaşması beklenmektedir. • Nüfus artışında gelişmekte olan ülkeler en büyük paya sahiptirler ve 2020 yılında dünya nüfusunun %84 ünün gelişmekte olan ülkelerde yaşayacağı öngörülmektedir • Hızlı kentleşme süreci • Endüstrileşmiş ülkelerde nüfusun %75 i kent merkezlerinde yaşarken gelişmekte olan ülkelerde bu oran %33 dür. Bununla birlikte 2020 yılından önce dünya nüfusunun %58 inin kentlerde yaşayacağı belirtilmektedir.

3. Motivasyon • Türkiye’nin toplam nüfusu 1927 de 13.6 milyondan 1990 da 56.4 milyona ve 2007 de yaklaşık 71 milyona ulaşmıştır. • Kent nüfusları daha hızlı artış göstermiştir. Örneğin, Istanbul’un nüfusu 1980 yılnda 4.7 milyondan 2007 yılında 11.1 milyona, Ankara’nın nüfusu 2.8 milyondan 4.1 milyona, Izmir’in nüfusu 1.9 milyondan yaklaşık 3 milyona ulaşmıştır • Kent nüfusunun toplam nüfus içindeki payı 1927 de %24 iken, 2007 de %70 e ulaşmıştır. 2030 yılında kentleşme oranının %80 e ulaşması beklenmektedir. • Türkiye’de metropol kentlerin daha hızlı büyüdüğü ve bu kentlerde kentleşme oranının Türkiye ortalamasından daha yüksek olduğu görülmektedir.

4. Motivasyon • Turkiye’de Zipf kanunu Filiztekin 2006; Turk and Dokmeci, 2001; Gedik, 2003; Marın, 2007 • Kentlerde büyümenin belirleyicileri Filiztekin 2006

5. Çalışmanın amacı • 1980-2007 döneminde Türkiye’de kentlerin büyümesini Zipf Kanunu ve Lorenz eğrisi ile incelemek ve dağılımın gelişimini izlemek • Söz konusu dönemde kentlerin büyümenin belirleyicilerini analiz etmektir.

6. Sunum Planı • Türkiye’de Kent Nüfus Büyüklükleri • Metodoloji • Veri • Ampirik Bulgular • Sonuç

7. Metropol kentlerde kentleşme oranları (1980-2007) • İstanbul, 0.85 - 0.89 • Ankara, 0.81 - 0.92 • İzmir, 0.75 - 0.85 • Bursa, 0.59 - 0.81 • Adana, 0.59 - 0.80 • Gaziantep, 0.63 - 0.86 • Konya, 0.44 - 0.72 • Turkiye (ortalama) 0.40 - 0.70

8. Tablo 1. Türkiye’de Kent Nüfus Büyüklüklerinin Dağılımı

9. a= İstanbul, b= İstanbul, Ankara, c=Ankara, d=Ankara, İzmir, e=İzmir, f= Adana, İzmir, g= Adana, Bursa, h=Adana, Bursa, Gaziantep, Konya,i=Bursa, Adana, Konya, Gaziantep, Antalya, İçel, j= Adana, Bursa, Gaziantep, Konya, k=Bursa, Gaziantep, Konya, İçel, l= Konya, İçel, Gaziantep, Balıkesir, Kayseri, Antalya, Diyarbakır, Manisa, Kocaeli, Şanlıurfa, Hatay, Samsun, m= Antalya, Şanlıurfa, Diyarbakır, Kayseri, Kocaeli, Manisa, Samsun, Balıkesir, Hatay, Erzurum, Eskişehir, K.Maraş, Malatya, Aydın, n= Şanlıurfa, Diyarbakır, Kocaeli, Kayseri, Manisa, Samsun, Erzurum, Balıkesir, K.Maraş, Van, Eskişehir, Malatya, Trabzon, o= Tunceli, p= Ardahan, r= Bayburt. • Tablo 1 de görüldüğü üzere, kentlerin yaklaşık % 60 ı orta büyüklükte olupnüfusu 100.000 and 500.000arasındadır.2007 yılında Istanbulen büyük kent iken Bayburten küçük kenttir.Nüfusu 1 milyonun üzerinde dokuz metropol kent bulunurken Istanbul bunlar içinde en büyüğüdür.

10. Metodoloji Zipf’s Kanunu yada Sıralama-Büyüklük (Rank-Size) Kuralı Zipf kanunu Pareto dağılımına dayanmaktadır, (Auerbach, 1913, Zipf, 1949) burada Rkent nüfusları büyükten küçüğe sıralandığında inci kentin sıralaması (rank),S i,kentinin nüfusu ve A en büyük kentin beklenen nüfusudur Logaritmik haliyle aşağıdaki gibidir. burada, lnAyı temsil ederken u hata terimidir..

11. Zipf Kanunu GabaixandIbragimov (2008)therank-minus-halfrule burada Pareto üssü için standard hata (2/n)

12. Litertürde kentlerin büyüklük dağılımını Zipf kanunu çerçevesinde inceleyen çalışmalar: Glaeser et al. (1995) 135 American metropol kenti incelemiştir Zipf’s kanunu geçerli ve stabildir Eaton and Eckstein (1997) Fransa’da 1876-1990, Japanya’ 1925-1985 döneminde kent büyüklüklerinin dağılımını Zipf’ kanunu and Lorenz eğrisi ile incelemiştir. Japonya, Fransaya göre daha eşitsiz dağılıma sahipitr. Giesen and Suedekum (2009) Almaya için bölgesel ve ülke için Pareto üssünün 0.87 ila 1.2 arasındadır Ioannides and Skouras (2009) ABD kentleri için Pareto üssünün tam 1 olmasa da yakın bulmuşttur

13. Türk ve Dökmeci (2001), 1980-1997Türkiye geneli ve coğrafi bölge dağılımları itibariyle kentlerin nüfus dağılımlarını Zipf kanunu kullanarak incelemişlerdir. Ülke ve bölgeler paralel büyüme sergilemektedir Gedik (2003), 1955-2000 Türkiye’de nüfusu 125 bin ve daha fazla olan kentlerin büyümelerini kentleşme, polarizasyon bağlamında incelemiştir. Küçük ve büyük şehirlerin farklı büyüme hızlarına sahiptir ve küçük şehirler daha hızlı büyümektedir. Filiztekin (2006), 1950-2000 döneminde Zipf kanunu ve Markov sürecini kullanarak nüfusu 10.000 ve daha fazla olan kentlerin nüfus dağılımını incelemiştir. 1960 yılından sonra kentlerin istikrarlı bir büyüme sergilemekte, ancak kıyı kentlerinin daha hızlı büyektedir.

14. Lorenz Eğrisi • Lorenz eğrisi Max O. Lorenz tarafından 1905 de gelir dağılımı için kullanılmıştır.

15. Veri • kent nüfusu(1980-2007) • kişi başına GSYIH • doğurganlık oranı • okullaşma oranı • sağlık göstergesi (100.000 kişiye düşen yatak sayısı) • suç oranı • yerleşim yeri için kukla değişken (D=1 kıyı kenti için) • imalat sanayiinde yığınlaşma, uzmanlaşma ve rekabet endeksleri • Hizmet sektöründe yığınlaşma ve uzmanlaşma endeksleri

16. Ampirik Bulgular • Zipf Kanunu • Lorenz eğrisi • Kentlerin büyümesinin belirleyicileri

17. Tablo 2.Zipf Kanuna ilişkin tahmin sonuçları

18. Ampirik Bulgular Zipf Kanunu • Türkiye’de Zipf kanunu geçerlidir. • 1990 sonrası değerdeki azalış kentlerin büyüklük dağılımının zaman içinde daha eşitsiz hale geldiğini göstermektedir. • Gabaix-Ibragimov tahminlemesi sapmayı azaltmaktadır. • Pareto üssündeki 1990 sonrası azalma Türkiye'deki yapısal dönüşüm ile açıklanabilir.

19. Lorenz eğrisi yaklaşımı • Lorenz eğrisi kentlerin büyüklük dağılımını araştırmada kullanılan bir yaklaşımdır. Bu yaklaşımdan yaralanarak 1980-2007 arası nufus dağılmı Lorenz eğrisi ile gösterilmiştir. • Lorenz eğrisi Türkiyede kentlerin dağılımının önemli ölçüde değişmediği ancak 2007 ye doğru eşitsizliğin arttığını göstermektedir. Özellikle 2007 de büyük kentlerin payı (İstanbul %18.5 den %22.4 ye, İzmir %6.16 dan %6.38 e)artmıştır

21. Kentlerde Büyümenin Belirleyicileri Bağımlı Değişken • NAH; ortalama nüfus artışı (1980-2007) Açıklayıcı Değişkenler: • FER; doğurganlık oranı, • LOC; kentin yerleşimine ilişkin kukla değişken (LOC=1 kıyı kenti ise, D=0 diğer), • HEALTH; 100.000 kişiye düşen hastane yatak sayısı , • SCHOOL; okullaşma oranı • CR; suç oranı (kent nüfusundaki payı), • PERC; kişi başına gelir

22. Kentlerde Büyümenin Belirleyicileri

23. Yığılma Endeksi Glaeser vd. (1992) ve Porter (1990) AGGLOM= ln • burada KSIcari cari dönem kent sektörel istihdamını ve KSIbaşlangıç başlangıç yılı kent sektörel istihdamını belirtmektedir.

24. Uzmanlaşma Endeksi SPEC = Burada KSİ kent sektörel istihdamını; KTİ kentin toplam istihdamını; TSİ Türkiye sektörel istihdamı ve TTİ ise Türkiye toplam istihdamını göstermektedir. Uzmanlaşma endeksi ile kentlerin sektördeki göreli yoğunlaşmaları ölçülmek istenmiştir.

25. Rekabet Endeksi COMP = • burada KMF kent imalat sanayindeki firma sayısını (10 ve daha fazla işçi istihdam eden); KMI kent imalat sanayinde istihdamı; TMF Türkiye imalat sanayinde firma sayısını ve TMI Türkiye imalat sanayinde istihdamı göstermektedir. Rekabet endeksinin birden büyük bir değer alması o kentin imalat sanayinin Türkiye’deki diğer kentlerin imalat sanayilerinden daha rekabetçi olduğunun bir göstergesidir (Glaeser vd. 1992)

26. Tablo 3. Tahmin Sonuçları

27. Sonuç • Çalışma bulgularına göre Türkiye’de Zipf kanunun geçerli olduğu görülmüştür. Bununla birlikte 1990 sonrası Pareto katsayısındaki düşüş kentlerin nüfus dağılımının zaman içinde daha eşitsiz hale geldiğini göstermektedir. • Gabaix-Ibragimov tahminlemesi sonucuna göre Türkiye’de kentlerin nüfus dağılımında Zipf kanunun geçerliliğine ilişkin daha kuvvetli delil bulunmuştur. Ancak 1990 sonrası Pareto katsayısı küçülmektedir. • Lorenz eğrisi kentlerin büyüklük dağılımının zaman içinde çok değişmediğini göstermektedir. Bu sonuç Zipf kanunu yaklaşımını desteklemektedir.

28. Sonuç • Doğurganlık hızı, kentlerin lokasyonu, hizmet sektöründe yığılma ve imalat sanayiinde uzmanlaşma kentlerin büyümesinde pozitif etkide bulunmaktadır. • Özetle, Türkiye’de metropol şehirler diğerlerine göre daha hızlı büyüme göstermektedir. Bazı kentlerin diğerlerinden daha hızlı büyümesinin en önemli nedenlerinden biri de bu kentlerin yoğunlaşma, uzmanlaşma vb. faktörler nedeniyle daha fazla iktisadi imkanlar sunmasıdır.

29. Sonuç • Metropolşehirlerindiğerşehirleregöredahahızlıbüyümesidevletinkentlerinsorunlarınınçözümündeönemliroloynamasıgerektiğinigöstermektedir.Özelliklemetropolşehirlerinindüzensizbirşekildebüyümesiönemlisorunları da beraberindegetirmektedir. Bu da şehirplanlamasınaverilenöneminartmasıgerektiğineişaretetmektedir. • Bununyanındadaha az gelişmiş kentlerde alt yapıhizmetlerine daha fazla yatırım önemkazanmaktadır

30. Sonuç • Kentlerin büyümesininin sosya-kültürel belirleyicilerinin daha detaylı incelenmesi gerekmektedir. İlerleyen çalışmalarda ankete dayalı veri ile bu tip belirleyicilerin ortaya çıkarılması analiz daha derinleştirme imkanı sağlayacaktır