Ármiðaldir (476 – 814)

1. Ármiðaldir (476 – 814) Upphaf kristinnar Evrópu (bls. 82 – 89)

2. Þjóðflutningatíminn (375 – um 500) • Algengast er að telja upphaf þjóðflutninga til ársins 375 er Húnar, mongólskur þjóðflokkur réðist inn í löndin norðan Svartahafs • Þær germönsku þjóðir er höfðu búið þar hörfuðu undan til vesturs og suðurs • Áður en langt um leið voru þjóðflokkar um allt meginland Evrópu á ferð og flugi • Vestrómverska ríkið, þá á fallanda fæti, réði ekki við þrýstinginn og germönsku þjóðflokkarnir lögðu það endalega í rúst árið 476 Valdimar Stefánsson 2008

3. Germanskir þjóðflokkar • Germanskir þjóðflokkar eru allir taldir ættaðir frá Skandinavíu og venja er að setja þá í þrjá hópa • Vestur-Germanir (s. s. Frankar, Saxar, Englar, Svevar o. fl.) settust einkum að suður af Skandinavíu þar sem nú er Þýskaland • Austur-Germanir (s. s. Austgotar, Vestgotar, Langbarðar o. fl.) settust að á sléttunum á milli Eystrasalts og Svartahafs • Norður-Germanir voru um kyrrt í Skandinavíu fram á 8. öld Valdimar Stefánsson 2008

4. Vestgotar • Vestgotar voru fyrstir germanskra þjóða til að ráðast inn í Rómarborg, árið 410 • Gotar eru taldir upprunnir við Eystrasalt og nánar tiltekið eyjunni Gotlandi sem þar er, en þeir höfðu flutt sig til austurhluta Evrópu áður en Húnar réðust þangað inn • Vestgotar hröktust um Balkanskaga og Ítalíu áður en þeir héldu áfram til Spánar og stofnuðu ríki þar Valdimar Stefánsson 2008

5. Vandalir og Austgotar • Vandalir tóku á sig stóran krók áður en þeir réðust á Rómarborg árið 455 • Þeir hrökktust frá Mið-Evrópu suður til Spánar þar sem þeir settust tímabundið að í Andalúsíu en héldu þaðan til Norður – Afríku og stofnuðu þar ríki og réðust þaðan, yfir Miðjarðarhafið, bæði á Róm og Aþenu • Það voru síðan Austgotar sem lögðu undir sig Rómarborg 476, ráku keisarann frá völdum og stofnuðu sitt eigið ríki þar Valdimar Stefánsson 2008

6. Engilsaxar hernema England • Þegar dró úr þrótti Rómarveldis voru það útstöðvarnar sem þeir yfirgáfu fyrst og strax árið 410 fóru síðustu Rómverjarnir frá Bretlandi • Keltneskir höfðingjar tóku þá til við að berjast innbyrðis um völdin • Þeir fengu sér til aðstoðar Engla og Saxa frá meginlandinu en fyrr en varði breyttist sú aðstoð í innrás • Keltar vörðust Englum og Söxum eftir megni en svo fór að þeir hröktustu út á útkjálka eyjarinnar; Cornwall og Wales Valdimar Stefánsson 2008

7. Valdimar Stefánsson 2008

8. Samfélag á þjóðflutningatímum • Allt miðstjórnarvald hvarf við hrun vestrómverska ríkisins og brátt tók fólk að flýja úr borgum og bæjum út í dreifbýlið • Sjálfsþurftarbúskapur færðist í vöxt enda öll verslun næstum úr sögunni • Flokkar germana herjuðu á íbúa með ránum, nauðgunum, morðum og spellvirkjum áratugum saman • Er þjóðflutningatímanum lauk var kristin kirkja nánast einu leifar rómverska heimsveldisins í Evrópu Valdimar Stefánsson 2008

9. Germönsk ríki • Germanskir þjóðflokkar höfðu mjög takmarkað þjóðskipulag; ættflokkurinn var grunneining samfélags þeirra frá fornu fari • Er þeir kynntust flóknari samfélagsbyggingum tóku þeir að líkja eftir þeim • Flestir stóru þjóðflokkarnir reyndu að setja á fót einhvers konar ríki þar sem þeir settust að en fæst þeirra entust lengur en mannsaldur • Ríki Langbarða á Norður-Ítalíu og Franka í Frakklandi voru þó undantekningar þar á en ríki Franka er það eina sem entist út miðaldir Valdimar Stefánsson 2008

10. Ríki Franka • Á 5. öld réðu Frankar fremur litlu landsvæði þar sem nú er Norður-Frakkland • Konungur þeirra, Kloðvík (Klovis), tókst um aldamótin 500 að leggja undir sig mest af því svæði sem í dag kallast Frakkland, en þá voru Frankar þegar orðnir kristnir • Eftir að hafa aðstoðað páfi í baráttunni við Langbarða tóku Frankar einnig undir sig ríki þeirra á Ítalíu • Síðan klofnaði ríkið upp vegna arfaskipta en sameinaðist á nýjan leik á síðari hluta 8. aldar Valdimar Stefánsson 2008

11. Karl mikli (742 – 814) • Karl mikli (Karlamagnús) var konungur Franka í tæp fimmtíu ár og er þekktastur fyrir áhrifamikla útþenslustefnu sína • Herferðirnar á fyrri hluta valdatíma hans voru ótrúlegar, hann ferðaðist yfir alla Vestur-Evrópu þvera og endilanga ár eftir ár, herjaði á Spáni, í Þýskalandi og á Ítalíu uns ríki hans var orðið eitt það víðfeðmasta sem þekkst hefur í sögu álfunnar • Undir aldamótin 800 réði Karl mikli yfir því sem í dag er Frakkland, Benelux-löndin, Vestur- og Suður-Þýskaland, Austuríki, Sviss, Norður-Ítalía og nyrsti hluti Spánar Valdimar Stefánsson 2008

12. Keisaraveldi Karls mikla • Grundvallarþáttur í því að halda þessu stóra ríki saman, á tímum þar sem öflugt miðstjórnarvald var ómöguleg draumsýn, var samvinna Karls mikla við páfann í Róm • Með því að styðja Rómarkirkjuna í kristniboði hennar í nyrstu hlutum stórveldisins og tengja sig sem mest við páfann tókst honum að halda þeim þjóðum sem byggðu ríki hans rólegum • Að launum fyrir þjónustuna við kirkjuna krýndi páfinn Karl mikla keisara hins heilaga rómverska ríkis árið 800 og fór krýningin fram í Róm Valdimar Stefánsson 2008

13. Eftirmenn Karls mikla • Karl mikli lést árið 814 og eru afkomendur hans er tóku við ríkinu nefndir einu nafni Karlungar • Lúðvík guðhræddi stýrði öllu ríkinu eftir Karl en er hann lést árið 840 skiptist ríkið á milli þriggja sona hans • Lúðvík þýski fékk þann hluta ríkisins sem í dag tilheyrir Þýskalandi en bróðir hans Karl sköllótti fékk Frakklandshlutann • Þriðji bróðirinn, Lothar, fékk í sinn hlut Norður-Ítalíu og svæðin þar norðan við auk landræmu á milli ríkja bræðra sinna allt til Atlantshafs Valdimar Stefánsson 2008

14. Valdimar Stefánsson 2008

15. Kaþólska kirkjan • Frá dögum Karls mikla og ríkis hans fluttist þungamiðja veraldlegra valda í Evrópu norður yfir Alpafjöll en þungamiðja trúarlegs valds hélst áfram við Miðjarðarhafið, í Rómarborg • Frá því kristni varð ríkistrú í Rómarveldi í lok 4. aldar, barst hún hratt út í kringum Miðjarðarhafið og norður í Evrópu • Á sama tíma reyndu forystumenn kirkjunnar að samræma kenningu og starf hinna ýmsu kirkjudeilda og skópu í raun hina kaþólsku kirkju Valdimar Stefánsson 2008

16. Ágústínus (354 – 430) • Ágústínus var langáhrifamestur kirkjufeðranna en svo eru þeir menn nefndir sem helst mótuðu kenningar kirkjunnar á árabilinu 150 – 450 • Hann var biskup í Hippo í Norður-Afríku um áratuga skeið og andlegur leiðtogi kristinna manna í þremur heimsálfum • Þekktastur er Ágústínus þó fyrir verk sitt „Um ríki Guðs“ sem varð áhrifamesta rit kristninnar langt fram á síðmiðaldir en þar útskýrir hann yfirvofandi fall Rómarveldis fyrir áhyggjufullum söfnuðum sínum Valdimar Stefánsson 2008

17. Um ríki Guðs • Í ritinu teflir Ágústínus fram sem andstæðum og andstæðingum annars vegar ríki Guðs og hins vegar ríki heimsins • Þessar andstæður hafa ást við frá upphafi vega og munu ekki ljúka baráttu sinni fyrr en við dómsdag er ríki Guðs mun sigra • Ágústínus lagði öðrum fremur grundvöllinn fyrir kristna kirkju miðaldanna m. a. með reglum sínum um klausturlíf sem mótuðu flestar klausturreglur miðalda Valdimar Stefánsson 2008

18. Upphaf klausturlífs • Benedikt frá Núrsíu (480 – 543) er upphafsmaður klausturlífs í Vestur-Evrópu en hann stofnaði klaustur sitt á Cassino-fjalli á Ítalíu • Klausturlífið byggðist upp á reglufestu og samblandi af líkamlegri vinnu og bænahaldi (iðja og biðja) • Munkarnir hétu því að ástunda skírlífi og skilyrðislausa hlýðni við yfirboðara auk þess sem þeir afsöluðu sér persónulegum eignarétti • Regla heilags Benedikts mótaði alla klausturhefð í Vestur-Evrópu um aldir Valdimar Stefánsson 2008

19. Benediktínareglan • Klaustrin urðu helstu menningarmiðstöðvar samfélagsins og björguðu í raun menningu fornaldar frá glötun auk þess sem þau, um langt skeið, sáu nánast ein um alla menntun, jafnt veraldlega sem andlega • Benediktínareglan treysti þannig innviði kirkjunnar og jók vald hennar út á við • Með tímanum urðu Benediktínaklaustur með ríkustu og voldugustu stofnunum og jarðeigendum í hinum kristna heimi • Benediktínaklaustur voru stofnuð hér á landi, Þingeyraklaustur, Munkaþverárklaustur o. fl. Valdimar Stefánsson 2008

20. Nunnuklaustur • Ekki leið langur tími frá stofnun munkaklaustra þar til nunnuklaustur voru stofnuð en systir Benedikts stofnaði fyrsta nunnuklaustrið á Ítalíu • Konur sem gáfu sig guði á vald og gengu í klaustur höfðu sömu aðstöðu og karlar til að leita sér menntunar • Auk þess sem konurnar sjálfar stjórnuðu klaustrunum þótt yfirstjórn kirkjunnar sjálfrar væri ætíð í höndum karla Valdimar Stefánsson 2008

21. Írsk kristni • Írar tóku kristni með boðun heilags Patreks (um 390 – 460) en einangruðust eftir fall vestrómverska ríkisins • Írska kristnin var klausturtrú þar sem klaustrin voru nánast eina stofnun kirkjunnar • Bókagerð og fræðastarf stóð í miklum blóma á Írlandi frá 6. til 8. aldar og rituðu þeir jöfnum höndum á latínu og sinni eigin tungu • Að lokum samræmdu Írar kenningu sína við kenningu kaþólsku kirkjunnar og urðu mikil menningarviðbót við Rómarkristni Valdimar Stefánsson 2008

22. Kristniboð frá Bretlandseyjum • Englendingar tóku kristni undir lok 6. aldar er Aðalbert foringi þeirra lét skírast í Kantaraborg • Á 8. öld sigldi fjöldi munka frá Bretlandseyjum, bæði enskir og írskir, til meginlandsins að boða kristni meðal heiðinna germanskra þjóðflokka þar sem nú er Holland og Þýskaland • Írskir einsetumunkar sóttu einnig margir á fjarlægar slóðir til trúariðkunar, til Skotlands, Hjaltlandseyja, Færeyja og jafnvel Íslands áður en norrænir menn fundu landið Valdimar Stefánsson 2008

23. Kristnuð Evrópa Valdimar Stefánsson 2008

24. Biskupar • Biskupar voru mikilvægustu embættismenn kirkjunnar á ármiðöldum skiptust í tvo hópa • Annars vegar voru það trúboðsbiskupar sem skipaðir voru yfir ákveðna þjóðflokka eða svæði, án fastrar búsetu • Hins vegar voru það stólbiskupar sem sátu á biskupsstóli og stjórnuðu þaðan umdæmi sínu sem hafði ákveðin mörk • Ofar biskupum voru síðan erkibiskupar sem höfðu umsjón með nokkrum biskupsdæmum Valdimar Stefánsson 2008

25. Áhrif kirkjunnar • Kirkjan hafði mikil áhrif á daglegt líf manna • Hún vakti yfir hugarheimi fólks, innrætti því guðsótta og lagði á bönn og refsingar ef menn brutu boð hennar • Kaþólska kirkjan meinaði prestum að kvænast svo einkahagsmunir þeirra spilltu ekki áhuganum á viðgangi kirkju og trúar • Kirkjan, og einkum klaustrin sinntu einnig líknarstarfi og voru í reynd eina sameiningaraflið í hinu evrópska miðaldasamfélagi Valdimar Stefánsson 2008

26. Landbúnaður á miðöldum • Landbúnaður var undirstaða lífsins út allar miðaldir og níu af hverjum tíu Evrópubúum bjuggu í sveitum • Akuryrkja var aðalatvinnuvegurinn og í frjósömum héruðum bjó alþýðan í þorpum og var landinu kringum þorpin skipt á milli fjölskyldnanna • Landeigandinn átti bestu akrana og þurftu leiguliðarnir einnig að yrkja þá Valdimar Stefánsson 2008

27. Tækninýjungar á ármiðöldum • Merkasta tækninýjungin við upphaf miðalda var plógurinn, úr járni eða járnvörðu tré, sem risti dýpra en gamli tréarðurinn • Fyrir daga plógsins hafði svonefnt tvívangskerfi verið við lýði en þá var aðeins helmingur akranna ræktaður hvert ár en með plógnum tók þrívangskerfið við þar sem einungis þriðjungur akranna var hvíldur ár hvert • Aðrar tækninýjungar voru skeifur og aktygi á dráttarhesta og vatns- og vindmyllur Valdimar Stefánsson 2008

28. Lénsskipulagið • Lénsskipulagið er gott dæmi um viðbrögð samfélags við mikilli efnahagslegri afturför: • Á hnignunarskeiði Rómarveldis og framan af þjóðflutningatímum hnignaði borgum mjög • Til sveita vann sjálfsþurftarbúskapur á og vöruskipti tóku við af peningaverslun • Stórjarðeigendur héldu verndarhendi yfir leiguliðum sínum þar sem ríkisvaldið var í molum • Í þessu er að leita kveikjunnar að því sem með tímanum varð lénsskipulagið Valdimar Stefánsson 2008

29. Upphaf lénskerfisins • Í samfélagi ármiðalda var land eini varanlegi auðurinn • Það varð fljótt almenn regla að konungur veitti dyggustu stuðningsmönnum sínum land að léni • Konungur varð þá lénsdrottinn en stuðningsmaðurinn lénsmaður og milli þeirra skyldi ríkja gagnkvæmt trúnaðartraust Valdimar Stefánsson 2008

30. Pýramídi lénskerfisins • Lénsmaður varð að vinna lénsdrottni hollustueið, leggja honum lið í stríði og taka jafnvel að sér ýmis embættisstörf • Lénsmaður gat síðan veitt smærri höfðingjum hluta af landi sínu að léni • Þannig myndaðist eins konar píramídi með konung á toppnum, krúnulénsmenn þar fyrir neðan og síðan valdaminni aðalsmenn enn neðar • Þegar kerfið þróaðist gengu lénsréttindin og skyldurnar í erfðir Valdimar Stefánsson 2008

31. Konungur Hertogi Barón Greifi Riddari Riddari Riddari Riddari Riddari Bóndi/land Bóndi/land Bóndi/land Bóndi/land Bóndi/land Bóndi/land Bóndi/land Bóndi/land Bóndi/land Pýramídi lénskerfisins (líkan) Valdimar Stefánsson 2008

32. Valddreifing lénsskipulagsins • Þrátt fyrir að lénsmaður þyrfti að vinna lénsdrottni hollustueið hafði lénsdrottinn lítið vald í reynd yfir lénsmanni sínum • Lénsdrottinn gat ekki breytt þeim skyldum sem lénsmaður hafði gagnvart honum og ef lénsdrottinn misbeitti á einhvern hátt valdi sínu gat lénsmaður heimtað bætur • Þar sem hollustueiðurinn náði einungis til lénsdrottins þá voru lágt settir lénsmenn einungis bundnir lénsdrottni sínum en ekki konungi Valdimar Stefánsson 2008

33. Valddreifing lénsskipulagsins • Lénskerfið varð til þess að miðstýring var illmöguleg í Vestur-Evrópu um aldir • Konungum tókst að fá æðstu embættismenn kirkjunnar, biskupsdæmin og klaustrin, inn í lénskerfið sem flækti málin enn frekar • Allt leiddi þetta til þess að valddreifing varð mikil og fjöldi smáríkja myndaðist, einkum í Þýskalandi og á Ítalíu • Á harðbýlli svæðum álfunnar náði lénskerfið ekki að þróast, s. s. í Sviss, Skotlandi og á Íslandi Valdimar Stefánsson 2008

34. Tímabilaskipting miðalda • Ármiðaldir (476 – um 1000): • Þjóðflutningatíminn (375 – 568) • „Þriggja ríkja tíminn“ (650 – 850) • Víkingaöld (793 – 1066) • Á Íslandi: Landnámstími (870 – 930) • Hámiðaldir (um 1000 – um 1250) • Á Íslandi: Þjóðveldistími (930 – 1262) • Síðmiðaldir (um 1250 – um 1500) • Á Íslandi (1262 – 1550) Valdimar Stefánsson 2008