NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG

1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU VÀ ỨNG PHÓ VỚI BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU

2. A. MỤC TIÊU CẦN ĐẠT B. MỘT SỐ KIẾN THỨC VỀ KHÍ HẬU VÀ BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU I. Khái niệm của biến đổi khí hậu , biểu hiện của biến đổi khí hậu II. Đặc điểm và nguyên nhân của biến đổi khí hậu III. Tác động của biến đổi khí hậu với tự nhiên và mọi mặt hoạt động của con người IV. Hành động ứng phó với biến đổi khí hậu

3. A. MỤC TIÊU CẦN ĐẠT 1. Học viên cần biết và hiểu : - Những kiến thức cơ bản về biến đổi khí hậu (BĐKH). - Mục tiêu, nội dung giáo dục BĐKH trong môn học. - Phương pháp và hình thức dạy học lồng ghép, tích hợp nội dung giáo dục BĐKH trong môn học. - Cách khai thác nội dung để thiết kế bài dạy có lồng ghép, tích hợp nội dung giáo dục BĐKH vào các bài học trong môn học.

4. 2. Học viên có khả năng : - Rà soát nội dung, chương trình môn học, từ đó xác định được các bài có khả năng lồng ghép, tích hợp nội dung giáo dục BĐKH trong môn học. - Thiết kế bài dạy và dạy học (môn học) theo hướng lồng ghép, tích hợp nội dung giáo dục BĐKH. - Tích cực thực hiện dạy học lồng ghép, tích hợp nội dung giáo dục BĐKH vào môn học.

5. B. MỘT SỐ KIẾN THỨC VỀ KHÍ HẬU VÀ BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU Khái niệm biến đổi khí hậu, biểu hiện của biến đổi khí hậu Hoạt động 1 Căn cứ vào kinh nghiệm và hiểu biết về BĐKH, căn cứ vào các thông tin về BĐKH trên các phương tiện thông tin mà thầy/cô biết, hãy thảo luận trong nhóm, trả lời các câu hỏi sau:

6. 1. BĐKH là gì? 2. Nêu những biểu hiện của BĐKH? Thông tin phản hồi cho hoạt động 1 • Khái niệm về khí hậu và biến đổi khí hậu

7. Dù sống ở bất cứ nơi đâu, một trong những điều mà mọi người đều chú ý hàng ngày là quan sát thời tiết hoặc theo dõi bản tin dự báo thời tiết trên các phương tiện thông tin đại chúng. Nếu dự báo trời nắng, bầu trời quang đãng mọi người sẽ đội mũ khi ra đường; nếu dự báo trời mưa, mọi người sẽ mang theo ô. Vậy thời tiết là gì? Thời tiết là các đặc trưng về nhiệt độ, lượng mưa, nắng, gió...xảy ra trong thời gian ngắn (một giờ, một ngày hoặc vài ngày), tại địa phương nào đó.

8. Khi đi du lịch đến một nơi nào đó, chúng ta cũng thường quan tâm đến đặc điểm khí hậu nơi đó. Ví dụ: Khí hậu miền Bắc có mùa đông lạnh, mưa phùn; Khí hậu miền Nam nước ta quanh năm nóng với mùa mưa và mùa khô rõ rệt; Đà Lạt có khí hậu quanh năm mát mẻ. Vậy khí hậu là gì? Khí hậu là giá trị trung bình nhiều năm của nhiệt độ, lượng mưa, nắng, gió...ở một nơi nào đó một tỉnh, một nước, một vùng lãnh thổ rộng lớn. Chuỗi số liệu để đánh giá khí hậu thường có độ dài 30 năm..

9. Khí hậu được hình thành bởi các nhân tố hình thành khí hâu, đó là: bức xạ mặt trời, đặc điểm bề mặt đất và chuyển động của không khí. Ánh sáng mặt trời là nguồn năng lượng chính cung cấp cho bề mặt đất, là nhân tố chính hình thành nên khí hậu.

10. Đặc điểm của bề mặt đất quyết định đến khả năng hấp thụ ánh sáng mặt trời. Vùng núi đá nóng rất nhanh vào ban ngày và lạnh đi rất nhanh vào ban đêm. Vì vậy ở vùng núi đá, ban ngày rất nóng nhưng ban đêm lại rất lạnh. Biển ban ngày ít nóng hơn và ban đêm ít lạnh hơn so với đất liền, nên ở vùng ven biển có khí hậu điều hòa hơn.

11. - Sự chuyển động của không khí có vai trò điều hòa khí hậu. Gió mùa Đông Bắc đem đến cho miền Bắc nước ta một mùa đông lạnh, gió mùa Tây Nam mang hơi ẩm và làm dịu bớt cái nóng mùa hè. - Giữa thời tiết và khí hậu có sự khác nhau như thế nào? Thời tiết thay đổi nhanh chóng trong một thời gian ngắn, còn khí hậu tương đối ổn định, ít thay đổi. Ví dụ thời tiết ở Hà Nội có thể sáng nắng, chiều mưa, nhưng khí hậu Hà Nội có mùa đông lạnh, ít mưa; mùa hạ nóng, mưa nhiều, chịu ảnh hưởng của bão.

12. Nếu nhìn lại khí hậu trong quá khứ có thể thấy khí hậu có những biến đổi. Chúng ta từng biết một thời kỳ lạnh giá của Trái Đất cách đây khoảng 20.000 năm thông qua bộ phim “Kỷ Băng hà”. Cách ngày nay 10.000 năm là thời kỳ Trái Đất ấm dần lên. Trong suốt lịch sử của Trái Đất, BĐKH luôn diễn ra, tuy nhiên tốc độ biến đổi của khí hậu thời kỳ xa xưa diễn ra rất chậm theo thời gian.

13. Như vậy BĐKH là sự thay đổi của khí hậu diễn ra trong một khoảng thời gian dài, có thể ấm lên hoặc lạnh đi, lượng mưa có thể tăng hoặc giảm , gió, các hiện tượng thời tiết.. có thể mạnh lên hoặc yếu đi trong một khoảng thời gian dài.

14. Ngày nay, mỗi chúng ta đều cảm nhận được khí hậu đang biến đổi, đó là sự nóng lên toàn cầu, mưa nắng thất thường, các hiện tượng thời tiết diễn ra ngày càng khốc liệt hơn...và khí hậu biến đổi với tốc độ nhanh hơn những giai đoạn cổ xưa rất nhiều.Thuật ngữ “BĐKH” hiện nay được dùng để chỉ sự nóng lên toàn cầu do các hoạt động của con người gây ra.

15. 2. Những biểu hiệu của biến đổi khí hậu BĐKH diễn ra trên toàn cầu, tuy nhiên biểu hiện của BĐKH ở những khu vực khác nhau trên Trái Đất không giống nhau. Biểu hiện rõ nét nhất của BĐKH được thể hiện qua sự biến đổi của nhiệt độ, lượng mưa, gió, các hiện tượng thời tiết cực đoan...và dâng lên của mực nước biển.

16. Ở phạm vi toàn cầu - Biến đổi của nhiệt độ Nhiệt độ không khí của Trái Đất đang có xu hướng tăng và ngày càng tăng nhanh hơn: Trong vòng 50 năm từ năm 1906 đến năm1955, nhiệt độ trung bình toàn cầu tăng khoảng 0,25ºC, từ năm 1956 đến năm 2005 nhiệt độ trung bình toàn cầu tăng 0,49ºC. Nhiệt độ trên lục địa tăng nhanh hơn trên đại dương (2007).

17. Qua hình 1 chúng ta cũng có thể thấy xu thế nhiệt độ trung bình năm toàn cầu trong giai đoạn 1880-2010 liên tục tăng. Trong 100 năm qua, nhiệt độ trung bình toàn cầu đã tăng khoảng 0,74ºC, tốc độ tăng của nhiệt độ trong 50 năm gần đây gần gấp đôi so với 50 năm trước đó. Thập kỷ 2001-2010 là thập kỷ nóng nhất, so với các thập kỷ trước đó. Hình 1. Sự thay đổi nhiệt độ trung bình toàn cầu từ năm 1880 đến năm 2010

18. -Các hiện tượng thời tiết cực đoan Trong những năm gần đây, các hiện tượng thời tiết cực đoan như nắng nóng, mưa lớn, bão... ngày càng khốc liệt hơn. Nắng nóng diễn ra khắp mọi nơi trên thế giới. Có thể ví dụ những ngày cuối tháng 1 năm 2009, nhiệt độ ở thành phố (Úc) có thời điểm lên tới 46,4ºC, là nhiệt độ cao nhất trong lịch sử 150 năm qua, và hệ quả trong những ngày này, cháy rừng xảy ra trên diện rộng gây thiệt hại lớn về người và của cho nước Úc. Người ta đã ví như nước Úc đang trải qua những ngày bão lửa

19. Đợt nắng nóng cuối tháng 6 năm 2010 đã tràn qua Matxcơva (Nga) kéo dài trong suốt tháng 7 làm cháy hàng nghìn hecta rừng và làm cho thành phố Matxcơva chìm trong khói bụi. Mùa mưa lũ 2007 ở Đông Á khiến 3 triệu người Trung Quốc mất nhà cửa, nhiều vùng rộng lớn của nước này ghi nhận lượng mưa lớn nhất từ khi sử sách ghi chép được.

20. - Bão BĐKH làm cho nhiệt độ nước biển tăng cao, bốc hơi nhiều tạo nên nguồn năng lượng lớn cho các cơn bão nhiệt đới, chính vì vậy các cơn bão mạnh ngày xuất hiện càng thường xuyên hơn. Trong những năm gần đây thế giới đã quan sát được những cơn bão có cường độ kỷ lục, đường đi bất thường, không theo quy luật gây khó khăn cho công tác dự báo thời tiết. Ví dụ năm 1999, trận siêu bão đổ bộ vào khu vực Đông Bắc bang Orrissa của Ấn Độ làm 10.000 người thiệt mạng.

21. Tháng 8 năm 2005, bão Katrina là một trong ba cơn bão mạnh nhất trong lịch sử Hoa Kỳ với sức gió lên tới 241 km/h đổ bộ vào miền Đông Nam Hoa Kỳ và đã trở thành một trong những thiên tai kinh khủng và tổn thất lớn nhất trên thế giới. Hình 2. Bão Katrina là cơn bão mạnh thứ ba trong lịch sử Hoa Kỳ với sức gió lên tới 241 km/h

22. Vào đầu tháng 5 năm 2008, cơn bão Nagis với đường đi bất thường đột ngột đổi hướng và mạnh lên thành siêu bão (cấp 14-15) và đổ bộ vào bờ biển Mianma làm cho hơn 22 nghìn người thiệt mạng và hơn 41 nghìn người mất tích. -Mực nước biển dâng BĐKH với sự ấm lên toàn cầu đã làm cho băng tan ở các cực, trên các đỉnh núi cao và làm cho nước biển giãn nở ra do nhiệt độ tăng. Các hệ quả trên đã làm mực nước biển dâng cao.

23. Trong giai đoạn 1993-2011, tốc độ dâng của mực nước biển trung bình toàn cầu khoảng 3.16 mm/năm trong đó đóng góp do giãn nở vì nhiệt khoảng 1mm/năm và tan băng khoảng 2 mm/năm. Trên quy mô toàn cầu, xu thế biến đổi của mực nước biển tăng mạnh ở ven bờ Tây Thái Bình Dương. Hình 3. Mực nước biển trung bình và xu thế mực nước biển toàn cầu giai đoạn 1993-2011

24. Ở Việt Nam - Biến đổi của nhiệt độ Theo các nhà khoa học, nhiệt độ có xu thế tăng lên rõ rệt trên tất cả các vùng khí hậu của nước ta và tăng trong tất cả các mùa (xuân, hạ, thu, đông).

25. Trong vòng 50 năm qua, nhiệt độ không khí trung bình năm tăng khoảng 0,6-0,9ºC; nhiệt độ trung bình tăng 0,8-1,2ºC trong mùa đông; 0,5-0,8ºC trong mùa xuân; 0,4-0,8ºC trong mùa hạ; 0,5-0,8ºC trong mùa thu. Hình 6. Sự thay đổi nhiệt độ trung bình năm tại trạm Láng-Hà Nội giai đoạn 1961 đến năm 2010

26. Như vậy có thể thấy tốc độ gia tăng nhiệt độ trong mùa đông nhanh hơn tốc độ gia tăng nhiệt độ trong mùa hạ. Trong vòng 50 năm qua số ngày rét giảm đi rõ rệt.

27. - Biến đổi của lượng mưa Lượng mưa giảm vào mùa khô và tăng vào mùa mưa ở hầu hết các vùng khí hậu ở nước ta. Xu thế lượng mưa năm giảm ở các vùng khí hậu phía Bắc và tăng ở các vùng khí hậu phía Nam. Ở nước ta, mưa trái mùa và mưa lớn bất thường xảy ra ngày càng thường xuyên hơn. Ví dụ tại Hà Nội các đợt mưa trong các năm 1996, 2008, 2010 đã gây ngập lụt trên diện rộng ở cả nội thành và ngoại thành.

28. - Biến đổi của các hiện tượng thời tiết cực đoan Trong những năm gần đây, các hiện tượng thời tiết cực đoan như nắng nóng, rét đậm, rét hại, lốc tố ngày càng khốc liệt hơn. Năm 2010 là một ví dụ điển hình cho hiện tượng nắng nóng trái mùa. Nắng nóng xuất hiện sớm, nhiều đợt nắng diễn ra liên tiếp với cường độ gay gắt, nền nhiệt độ các tháng đều cao hơn so với trung bình nhiều năm từ 1,5 - 2,5ºC.

29. Ngay từ tháng 2 năm 2010, theo thông lệ hàng năm, người dân miền Bắc phải chống chịu với cái rét tái tê (rét nàng Bân) thì trái lại, người dân nơi đây phải đối mặt với nắng nóng lên đến 35-36ºC. Tại Nam Bộ, nắng nóng kéo dài trong suốt tháng 4 và 5 -2010. Đầu tháng 5 năm 2010, tại Quỳ Châu (Nghệ An) đo được nhiệt độ tối cao tuyệt đối lên đến 42,5ºC.

30. Xu thế nhiệt độ tăng, song vẫn có những trận rét lịch sử. Đợt rét trong tháng 1 năm 2011 là một trong ba trận rét khốc liệt nhất mà ngành Khí tượng-Thủy văn nước ta đã thu thập được. Trận rét này xảy ra trên diện rộng tại các tỉnh Bắc Bộ và miền núi phía Bắc. Tại đỉnh Mẫu Sơn tỉnh Lạng Sơn, nhiệt độ đã hạ xuống tới -3,6ºC, kèm theo băng giá dày đặc kéo dài trong nhiều ngày.

31. - Biến đổi của bão Bão có cường độ mạnh xuất hiện nhiều hơn trong những năm gần đây. Siêu bão Durian, hình thành ngày 24 tháng 11 năm 2006 và tan ngày 5 tháng 12 năm 2006, có cường độ siêu mạnh với sức gió mạnh nhất lên tới 250 km/h, lại có đường đi dịch chuyển về phía Nam là một ví dụ điển hình biểu hiện của BĐKH tại Đông Nam Bộ.

32. Trong thập niên gần đây, đường đi của các cơn bão ngày càng bất thường hơn. Cơn bão Goni là cơn bão có diễn biến kỳ lạ nhất trong lịch sử khí tượng Việt Nam Cơn bão có hướng di chuyển ngược chiều kim đồng hồ và vòng quanh đảo Hải Nam không hướng vào đất liền mà quay ngược ra Biển Đông. Hình 5. Bão Goni hình thành ngày 30 tháng 7 và tan ngày 9 tháng 8 năm 2009

33. Chính vì vậy, việc dự báo diễn biến bão ngày nay rất khó khăn đối với các nhà chuyên môn và cũng gây khó khăn trong việc chuẩn bị đối phó với bão. Phạm vi hoạt động của bão có xu thế dịch chuyển về phía Nam và mùa bão kết thúc muộn hơn. Bão Linda (11/1997), Mulfa (11/2004) là những cơn bão đổ bộ trực tiếp vào tỉnh Cà Mau, nơi mà trước đây hầu như không có bão.

34. Theo quy luật, mùa bão trung bình bắt đầu khoảng tháng 5, 6, 7 đổ bộ vào các tỉnh ven biển Bắc Bộ; tháng 8, 9 bão đổ bộ vào các tỉnh ven biển Trung Bộ; tháng 10, 11, 12 đổ bộ vào Nam Bộ. Gần đây quy luật đó trở nên thất thường hơn,có những cơn bão xảy ra rất sớm ví dụ như cơn bão bão số 1 năm 2012 (với tên quốc tế là Pakhar) là một cơn bão sớm (cuối tháng 3) và đặc biệt bởi cường độ mạnh (cấp 8, cấp 9), và lại xuất hiện ở các tỉnh nam Trung Bộ và Nam Bộ ngay từ những ngày đầu mùa bão.

35. - Mực nước biển dâng Tốc độ dâng lên của mực nước biển trung bình trong giai đoạn 1960–2008 ở nước ta khoảng 3,5 mm/năm, tương đương với tốc độ dâng lên của mực nước trung bình đại dương thế giới. Tốc độ dâng tại trạm Hòn Dấu (Hải Phòng) là 3,69 mm/năm, tại trạm Sơn Trà (Đà Nẵng) là 3,1 mm/năm, tại trạm (Vũng Tàu) là 3,38 mm/năm. Hình 6. Biến trình nhiều năm và xu thế mực nước biển dâng ở trạm Hòn Dáu (Hải Phòng)

36. Như vậy những biểu hiện chính của BĐKH được thể hiện qua xu hướng gia tăng nhiệt của nhiệt độ ngày cao hơn; mưa nhiều hơn vào mùa mưa và ít hơn vào mùa khô; các hiện tượng thời tiết cực đoan ngày càng khốc liệt hơn; tốc độ dâng của mực nước biển ngày càng nhanh hơn.

37. II. Đặc điểm và nguyên nhân của biến đổi khí hậu Hoạt động 2 Thầy/cô hãy độc lập suy nghĩ sau đó trao đổi nhóm để trả lời câu hỏi sau: 1. Nêu những đặc điểm chính của BĐKH? 2.Những nguyên nhân của BĐKH? Thông tin phản hồi cho hoạt động 2

38. 1. Đặc điểm của biến đổi khí hậu toàn cầu - BĐKH diễn ra chậm, từ từ, khó phát hiện, khó ngăn chặn và đảo ngược. BĐKH diễn ra một cách rất chậm chạp, từ từ, không rõ rệt. Trong vòng 100 năm, nhiệt độ trung bình của Trái Đất tăng 0,74ºC. Nguyên nhân, biểu hiện của BĐKH ở những khu vực khác nhau trên Trái Đất cũng khác nhau nên không ngăn chặn hoặc đảo ngược tình thế được.

39. - BĐKH diễn ra trên phạm vi toàn cầu, có ảnh hưởng đến tất cả các lĩnh vực có liên quan đến đời sống và hoạt động của con người. Mức độ ảnh hưởng của BĐKH diễn ra không đồng đều ở những lãnh thổ khác nhau. Người dân ở vùng đồng bằng thấp ven biển, những người nghèo, người già, phụ nữ và trẻ em là đối tượng chịu tổn thương lớn nhất do BĐKH gây ra.

40. - BĐKH diễn ra với cường độ ngày một tăng và hậu quả khó lường trước. Các số liệu thống kê và các quan sát trong những năm gần đây cho thấy mức độ BĐKH ngày một lớn, mạnh và bất thường, trái hẳn với quy luật vốn có. Vì vậy BĐKH gây nên những hậu quả và thiệt hại rất to lớn, khó lường.

41. - BĐKH là nguy cơ lớn nhất mà con người phải đối mặt với tự nhiên trong suốt lịch sử phát triển của mình. Các tai biến thiên nhiên khác như động đất, sóng thần, núi lửa... thường hay xảy ra cục bộ ở một địa phương nhất định, trong một thời gian ngắn. Tuy nhiên tác động của BĐKH gây ra những thiệt hại rất lớn và lâu dài đối với con người.

42. Những trận lũ lụt lớn, những trận hạn hán, những cơn siêu bão, những đợt nóng lạnh bất thường hay xảy ra trên một diện rộng và vào bất kỳ thời điểm nào trong năm, là hiểm hoạ tự nhiên to lớn nhất mà loài người phải gánh chịu.

43. 2. Nguyên nhân của biến đổi khí hậu Theo các nhà khoa học, nguyên nhân gây ra BĐKH do các quá trình tự nhiên và do hoạt động của con người.

44. a. Nguyên nhân tự nhiên Nhân tố quan trọng nhất hình thành khí hậu là bức xạ mặt trời. Khi nguồn năng lượng này có những biến động, tất yếu sẽ làm cho khí hậu Trái Đất biến động. Sự biến động của nguồn năng lượng bức xạ mặt trời chiếu tới bề mặt Trái Đất có thể do các nguyên nhân sau:

45. - Chu kì hoạt động của Mặt Trời thể hiện thông qua sự xuất hiện các vết đen mặt trời, làm thay đổi cường độ bức xạ mặt trời là nguyên nhân gây ra BĐKH.

46. - Góc nghiêng giữa trục quay của Trái Đất với mặt phẳng hoàng đạo dao động với chu kỳ chu kỳ 26.000 năm. Hiện nay trục quay của Trái Đất hướng về sao Bắc Cực. Sau khoảng 12.000 năm nữa trục Trái Đất sẽ hướng về sao rất sáng-sao Chức Nữ, và khi đó ở Bắc bán cầu tháng 1 sẽ là mùa hè, tháng 7 là mùa đông. Hình 7: Góc nghiêng giữa trục quay của Trái Đất với mặt phẳng hoàng đạo dao động với chu kỳ chu kỳ 26.000 năm

47. - Khói bụi do hoạt động của núi lửa phun trào hoặc do sự va đập của các thiên thạch vào Trái Đất gây nên các vụ nổ rất lớn làm lớp không khí sát bề mặt đất bị che phủ ngăn cản năng lượng bức xạ mặt trời chiếu tới Trái Đất khiến cho Trái Đất bị lạnh đi. Khí phát ra từ núi lửa có chứa nhiều khí sulfur đioxit. Chất khí này kết hợp với hơi nước trong tầng bình lưu tạo thành mây với những giọt axit sulfuric nhỏ li ti. Những phần tử này tồn tại một vài năm trong khí quyển, phản xạ lại bức xạ mặt trời làm Trái Đất lạnh đi.

48. - Sự biến động của thành phần các chất khí trong khí quyển cũng luôn diễn ra, thường là khi thành phần hơi nước và điôxit cacbon (CO2) tăng lên làm cho nhiệt độ không khí cũng tăng lên. BĐKH do các quá trình tự nhiên này thường diễn ra rất chậm, trong thời gian dài hàng vạn năm. Bởi vậy phần lớn sinh vật trên Trái Đất vẫn có khả năng thích nghi được với sự BĐKH này và tồn tại được.

49. b. Hoạt động của con người và biến đổi khí hậu hiện đại Khái niệm khí nhà kính và hiệu ứng nhà kính Theo các nhà khoa học, nguyên nhân chính gây BĐKH hiện nay do sự gia tăng nồng độ khí nhà kính trong bầu khí quyển. Vậy khí nhà kính là gì và nguyên nhân nào làm gia tăng lượng khí nhà kính?

50. Nếu đi qua đồng ruộng vào mùa đông, chúng ta thấy người nông dân dùng các tấm ni lông che mạ để giữ ấm cho mạ trong những ngày giá rét . Ở châu Âu, để có những quả cà chua đỏ mọng, những quả dưa chuột tươi ngon trong mùa đông giá lạnh, người ta đã xây dựng những dãy nhà kính trên quy mô rất lớn, và đặt trong nhà kính hệ thống lò sưởi để trồng cây. Hình 8. Tấm ni lông giữ ấm cho mạ trong những ngày giá rét