MEDİKAL ve VETERİNER ENTOMOLOJİ

1. MEDİKAL ve VETERİNER ENTOMOLOJİ Prof. Dr. M. Özkan ARSLAN Kafkas Üniversitesi Veteriner Fakültesi Parazitoloji Anabilim Dalı Öğretim Üyesi

2. Entomoloji • Hayvanlarda ve insanlarda • zararlı olan, • direkt olarak enfestasyonlara neden olan, • indirekt olarak ise patojen etkenlerin naklinde rol alan • artropodların morfolojisi, biyolojisini, • ekoloji ile ilişkilerini ve • artropodların neden olduğu hastalıkların klinik belirti, epidemiyoloji, patogenez, bulaşma, teşhis, tedavi, kontrol ve mücadele yöntemlerini inceleyen bilim dalıdır.

3. Artropodoloji • Arthors: Eklem, • Podos: Ayak, • Loji: Bilim, • vücutları segmentli, eklem bacaklı, omurgasız hayvanları inceleyen bilim dalı • "Entomo" (Syn: Insecta, Hexapoda ) • entomoloji • akaroloji • Arachno-Entomoloji

4. Arthropodal hastalıklar • ektoparazit • Enfestasyon • Ektoparaziter hastalıklar • Dış parazit hastalıkları

5. Veteriner Artropodolojinin Önemi • evcil ve yabani hayvanlarda önemli hastalıklara neden olmaları, • ekonomik kayıplara neden olmaları, • hastalık etkenlerini taşımaları, • Bu nedenle eradikasyon, • Kontrol altına almak için mücadele yöntemleri geliştirmek.

6. ArtropodlarInZararlARI Artropodların direkt olarak neden olduğu zararlı etkileri: • Konaklarını rahatsız etmeleri, • Soyucu sömürücü etkileri, • Dermatozlara neden olmaları, • Myiasise yol açmaları, • Toksik etkileri, • Allerjik Etkileri,

7. Artropodların Zararlı Etkileri • Artropodların hastalık etkenlerini taşımaları ile ilgili olarak yaptığı zararlı etkiler: • Kene-Theileria, Sıtma-Sivrisinek • Vektör:Hastalık etkenlerini bir konaktan başka bir konağa yada aynı konaklara aktif olarak taşıyıp nakleden omurgasız canlılar. “Vektörler artropoddur, her artropod vektör değildir” • Arakonak: Pasif olarak (oral yolla) hastalık etkenlerini aktaran canlılar.

8. Artropodlar hastalık etkenlerini bulaştırmaları yönünden • Biyolojik vektör: Plasmodium-Anopheles • Mekanik vektör:Tabanus-Trypanosoma evansi • Mekanik taşıyıcı:Hamam böcekleri –Kara sinekler- Entamoeba histolytica • Arakonak:Ctenocephalides canis -Dipylidium caninum

9. ARTROPODLARIN PATOJENLERİ KONAKÇIYA VERİŞ BİÇİMLERİ • ağız organelleri ile kusma şeklinde; Xenopsylla cheopis -Pasteurella (Yersinia)pestis; Phlebotomus-Leishmania'ları • ağız organelleri yardımı ile sokmak süratiyle; Sivrisinekler- Plasmodium; keneler- Babesia ve Theileria • ağız organelleri kenarından dışarı sızmasıyla; Sivrisinekler- filariyal nematodlar • bulaşık vücut kısımlarıyla; Sivrisinekler- kanatlı çiçeği, Chrysops –tularemi

10. ARTROPODLARIN PATOJENLERİ KONAKÇIYA VERİŞ BİÇİMLERİ • coxal bezleriyle, ekskresyon sıvılarıyla; Argasidae- virus ve spiroketaları • dışkının konakçı derisi üzerindeki sıyrıklara veya konjuktivalara bırakılmasıyla; Triatoma -Trypanosoma cruzi • enfekte artropodun konak tarafından yenmesi veya artropodun konakçı üzerinde ezilmesiyle etkenlerin konaklara bulaşması. Farelerin pireleri yiyerek Trypanosoma lewisi ile enfekte olması, köpeklerin pireleri yiyerek Dipylidium caninum 'la enfekte olmaları gibi.

11. Artropodlarınenfeksiyöz hastalıkları bulaştırma şekilleri • Transstadiyal nakil : Hyalomma -Theleria • Transovariyal nakil : Boophilus –Babesia • Vertikal bulaşma (kongenital, perinatal, Postnatal, anneden bulaşma)

12. Artropodların Yararlı Etkileri: • Dünyadaki böcek faunasının % 5 kadarı zararlıdır. %95’lik kısım faydalı türleri içermektedir. • bitkilerin döllenmesinde, • toprakta biyolojik ortam ve gübre oluşmasında, • ekolojik dengenin korunmasında, • doğal dengenin sağlanmasında, • erozyon önlenmesinde, • salgınların ortaya çıkmasına engel olma, • adli vakalarda olayların aydınlatılmasında, • arı ve ipek böceği gibi direkt yolla faydası olan ve istakoz, karides gibi gıda olarak tüketilen artropodlar da besin değeri yönünden önemlidir.

13. ARTROPODLARDA ÜREME VE ÇOĞALMA (REPRODUCTİON), ARTROPODLARDA GELİŞME • dimorfizm , eşeysel çoğalırlar. • nadiren de olsa partenogenetik çoğalma (döllenmemiş yumurtalardan yeni fertlerin meydana gelmesi) görülür. Arı, ipek böceklerinde partenogenetik çoğalma görülür. • Arılarda döllenmemiş yumurtalardan erkekler, döllenmiş yumurtalardan ise dişi bireyler oluşması partenogenesis için tipik örnektir. • ovipar • larvipar • Pupipar • Metamorfoz • Larva- pupa - erişkin (Hypoderma, Sivrisinek, pire) • Larva- nymph (nimf)-erişkin (Bit, Blattaria)

15. Metamorfoz=başkalaşım Hemimetabol gelişme Mallophaga Anoplura Cimex Triatoma Blattaria

16. Metamorfoz Holometabol gelişme Siphonaptera, Ctenocephalides, Diptera, Sivrisinekler Myiasis etkenleri Lepidoptera Hypoderma Bal arısı

17. Larva tipleri Polipod larva Lepidoptera • Oligopod larva • Sivrisinekler, Coleoptera • Maggot larva • Myiasis sinekleri, pire

18. Pupa tipleri Koarktat pupa Myiasis sinekleri, Glossina Obtek pupa Sivrisinekler

19. Artropodlarda Morfoloji • halkalardan oluşmuştur, bilateral simetriktir. • vücudun dış kısmı kitin ile kaplıdır, • Kitin tabakası artropoda dış iskelet (eksoskelation) görevi yapar. • kitin tabakası belirli bir şekil ve dayanıklılık kazandırır. • kitin tabakası her bir segmentin üzerinde kalınlaşarak plakları (sclerite) meydana getirir. • Plakların; dorsaldeki tergum, ventraldeki sternum, lateraldeki pleuron adını alır.

21. Artropodların vücut yapısı (morfoloji) • caput • thorax • abdomen • cephalothrax-abdomen • hemosel (haemocoele=hemocel) • Hemolenf: kan ve lenf sıvısı

22. Artropodlarda dolaşım • dorsal arter kanın hareketini sağlar ve kalp ödevi görür. • Kalp ilkel olup duvarlarında delikler vardır. Bu delikler yardımı ile çevredeki kanı emer. Emmiş olduğu bu kanı vücut boşluğuna açılan kısa damarlardan pompalar. Böylece kan dolaşımı sağlanır.

23. Artropodlarda solunum • stigma veya spiracle, • thorax ve abdomenin her halkasında bulunur. • Artropodlar; • Trachea'larla solunum yapanlar (İnsecta) • Solunum organı olmayanlar (Astigmatik akarlar) • Kitap akciğerler ( örümcekler) • Kitap solungaçlılar (Yengeçler) • Solungaçlarla solunum yapanlar,

24. Artropodlarda sindirim sistemi • Önbağırsak (Stomodeum) : Pharenxs (farenks, yutak), proventriculus (kursak), taşlıktan. • Ortabağırsak (Mezenteron): gerçek mide görevi yapar. Gıdayı biriktirir ve sindirim için enzim salgılar. • Arkabağırsak (proctodeum) : İIeum ve rektum. Rektum dışkıdaki suyun emiliminden sorumludur. • malpighi tubulleri . filtre görevi görür ve kandan aldıkları artık maddeleri bağırsağa boşaltırlar.

25. Artropodlarda boşaltım (ekskresyon) • Crustacea’larda bir çift nefrida (ilkel böbrek) tarafindan yapılır. • Insecta’larda malpighi kanallarıyla gerçekleştirilir. • Arachnoidea’larda malpighi kanalların ile ayakların coxae civarına açılan ve birer gerçek nefrida olan coxal bezler boşaItımda görev alır.

26. Artropodlardagenital sistem Erkeklerde; iki testis, vasadeferentia vesiculaseminalis Clasper Dişilerde; iki adet ovaryum reseptaculumseminis spermatheca ovipozitor

27. Artropodlarda sinir sistemi • baş ganglionu, • Bu yumaktan çıkan ve vücut boyunca uzanan ve ventral olarak seyreden iki sinir kordonu bulunur. • Bu sinir kordonları üzerinde her segmentde birer çift ganglion ve ganglionlar arasında da sinir bağlantıları vardır.

28. Artropodlarda ağız organelleri İnsektlerde • Kesici-Çiğneyici tip:hamamböcekleri • Yalayıcı - emici tip:Musca domestica (ev sineği) • Delici -emici tip: Sivrisinekler, Arachnidlerde (chelicerata) chelicer (şeliser), pedipalp hipostom

29. Kesici-çiğneyici Yalayıcı-emici Chelicerata, keneler Delici-emici

31. Artropodların Sınıflandırılması • Canlılar aleminin animalia grubu, Artiozoa’lar, • Artropoda filumunda (Phylum = Şube) Sınıf (class): • Crustacea(Diantennata), • Myriapoda, • Insecta (Antennata, Hexapoda, Entoma), • Arachnida • (Chelicerata, Arachnoidea), • Pentastomia

32. Sınıf : Crustacea (Kabuklular) • Çoğunluğu sularda yaşar, • Solungaçlarla solunum yaparlar, • Diantennata’dır, • thorax ile abdomenden çıkan çok sayıda ayakları bulunur. • Vücut dış kısmında kireç birikmesiyle sertleşmiş kabukları vardır, • Büyük bir kısmı sularda serbest olarak yaşarlar.

33. Alt sınıf: Entomostraca Arakonaklık Rolleri: • Diphyllobothrium latum'a • Dracunculus medinensis' e • Acuaria ve Tetrameres'lere Cyclops Daphnia Diaptomus

34. Balıklarda ektoparazit crustacealar • Salmincola • Achtheres • Lernaea • Argulus • Ergasilus

35. Alt sınıf: Malacostraca • istakoz, kerevides, yengeç, karidesler • büyük yapılıdırlar. • genellikle thoraxda 8 ve abdomende 7 segment bulunur. • Serbest olarak yaşarlar. • gıda olarak tüketilirler. • helmintlere arakonaklık yapma

36. Sınıf: Myriapoda • vücutları çok sayıda segmentden oluşur, • Her segmentten bir veya iki çift ayak çıkar, • kırk ayaklılar adını alırlar. • İki alt sınıfı vardır.

37. Alt sınıf: Diplopoda (Milipedes) • birkaç milimetre ile 30 cm arasında, • bin ayaklılar, • silindirik yapıda, • Her segmentten iki çift ayak çıkar, • zehirli etkisi sınırlıdır, • taş, ağaç oyuğu ve yaprakların altında bulunurlar.. • genellikle bitkisel gıdalarla beslenirler • Hymenolepis dimunata'nın arakonaklığını yaparlar.

38. Alt sınıf: Chilopoda (Centipedes) • Dorso-ventral basık, 10 cm, • Her segmentden bir çift ayak, • nemli, loş ve karanlık yerlerde yaşar. Gündüzleri taş altında ve deliklerde gizlenirler. Etle beslenirler. • zehirli etkileri vardır. • sarı çıyan (Scolopendramorsitans) • yeşil çıyan (Scolopendraangulata)

39. Çıyan zehirlemesi (scolopendrizm =scolopendrismus) Klinik olarak; • Sokulan bölgede kızarma, şişme, deri altı kanamaları ve bölgesel lenf yumrularında yangı gelişir. • yüksek ateş, baş ağrısı, bulantı ve kusma görülür. İlkyardım : • sokulan yerden çıyan düşmemiş ise üzerine tuzlu suya, alkole veya etere batırılmış pamukla pansuman yapılır. • amonyak, sodyum bikarbonat yada magnezyum sülfata batırılmış pamuk kapatılır. • Sokulan yerin çevresine ağrı kesici olarak novacain gibi ilaçlar steril olarak enjekte edilir.

40. Insecta Sınıfı (Hexapoda, Entoma, Böcekler)

41. Insecta, Pterygota, Exopterygota, Hemimatabole • ***Orthoptera (Blattaria, Hamam böcekleri, Çekirge) • ***Mallophaga (Isıran bitler) • ***Anoplura (Siphunculata, Sokucu bitler) • ***Hemiptera(Tahta kurulan) • Odonata (Kız böceği) • Thysanoptera (Ekin -Fidan bitleri) • Dermaptera (Kulağa kaçanlar) • Plecoptera (Taş sinekleri) • Isoptera (Termitler. beyaz kanncalar) • Psocoptera (Kitap bitleri)

42. Insecta, Pterygota, Endopterygota, Holomatabole • Coleoptera (Kın kanatlılar) • Hymenoptera (Zarkanatlılar, bal arıları, normal karıncalar ve eşek arıları) • Lepidoptera (Kelebek ve güveler) • Neuroptera (Sinir kanatlılar) • ***Siphonaptera (Aphaniptera, Pireler) • ***Diptera (Gerçek sinekler, çift kanatlılar)

43. Orthoptera Takımı (Syn: Blattaria, Blattodea), Türler Blatta orientalis Blatella germanica Periplanata americana ve P. australasiae’dır

44. Biyoloji *Sıcak yerlerde , fırın, lokanta, mutfak kısımlarında bulunurlar. *sıcaklık-nem önemlidir *30-50 gün

45. Biyoloji

46. Tıbbi Önemi, hamam böceklerinin Arakonak olarak: • Gongylonema • Oxyspirura • Tetrameres, Acuaria, Hymenolepis,Moniliformis • Raillietina sp. Mekanik Taşıyıcı Olarak: • Bakteri basillerini, protozoon kistlerini • Kolera, tifo, verem basilleri, • Entamoeba coli, Entamoeba histolytica, Balantidium coli, • Giardia intestinalis, Trichomonas hominis kistlerinin

47. Mücadele-Kontrol • İlaçlama yapılacak mekan boşaltılır • Gıda ile irtibat kesilir • Çocuklar uzaklaştırılır • Çatlak oyuklar kapatılır, Mekanik önlemler alınır • Kullanılacak ilacın temas etmesi sağlanır • Pulverizasyon şeklinde uygulama yapılır • Tuzaklar konulabilir İnsectisitler: • Syfluthrin, deltamethrin, • Azamethiphos, dichlorvos,

48. Hemiptera Takımı (Heteroptera) • Tahtakuruları, tısböcekleri, yarımkanatlılar. • Ağız organelleri sokucu-emici. • Geçici parazittirler. • Genellikle iki çift kanatları vardır. • hemimetabol böceklerdir. • çoğunluğu bitkisel besinle beslenir, • Birçok tür tarımsal bitkilerin zararlıları olarak doğada yaşarlar. • Birkaç türde hayvanlardan ve insanlardan kan emerek parazitlenirler. • Bunlardan sağlık önemi olanlar Reduviidae ve Cimicidae ailelerinde toplanırlar.

49. Familya: CimicidaeGenus: Cimex Cimex lectularius • Yatak tahtakurusu. • Geceleri kan emerler. Gündüzleri ise karyola, yatak, çeşitli tahta ve sıva çatlaklarına gizlenirler. • Türkiye’de yaygındır. Cimex rotundatus • Kanatlı tahtakurusu. • Tropik ve subtropik bölgelerde yaşarlar . • Cimex cinsine bağlı türler insan ve hayvanlardan kan emmek için saldırırlar.

50. Cimex - Morfoloji • 4 -5 mm uzunlukta, • dorso -ventral basık, • sarı kahverenginde • bir çift anten, petek göz, • Prothorax öne doğru çıkıntı yapmış olup, baş içine gömülmüştür. • Kanatları iyice küçülmüştür.