Pogrzeb w Grecji i Rzymie

1. Pogrzeb w Grecji i Rzymie

2. Czym jest śmierć? • Staraj się oswoić z myślą, że śmierć jest dla nas niczym, albowiem wszelkie dobro i zło wiąże się z czuciem; a śmierć jest niczym innym jak właśnie całkowitym pozbawieniem czucia … A zatem śmierć, najstraszniejsze z nieszczęść, wcale nas nie dotyczy, skoro bowiem my istniejemy, śmierć jest nieobecna, a skoro tylko śmierć się pojawi, nas wtedy już nie ma. • Epikur List do MenojkeusaDiogenesLaertios X 122

3. Świat zmarłych według Lukiana • W głębi ziemi istnieje Hades – kraina rozległa, mroczna i bezsłoneczna, jednak mimo to wszystko można w niej zobaczyć. • Królem tej krainy jest brat Zeusa Pluton, który panuje tam razem z żoną Persefoną • W rządach wspierają ich Strzygi, Kary i Trwogi, jak też Hermes • Dusze osądzają Minos i Radamantys • Dusze dobrych i sprawiedliwych zmierzają na Pola Elizejskie, gdzie wiodą żywot słodki • Dusze grzesznych cierpią w krainie bezbożnych • Dusze przeciętnych, a tych jest najwięcej snują się po podziemiu i żywic się muszą ofiarami składanymi na ich grobach

4. Obol Charona • Hermes wiedzie za rękę duszę zmarłego do brzegu rzeki • Na brzegu czeka Charon pobierający za przewóz na drugi brzeg jednego obola • Jeżeli dusza nie zostanie przyjęta na łódkę Charona błąka się nad brzegiem rzeki czekając aż żywi na ziemi wyprawią pogrzeb. • Charon pobiera opłatę dopiero po wykonaniu usługi, czyli na drugim brzegu • Obola dla Charona wkładano do ust zmarłego. Zwyczaj ten pochodzący zapewne z pradawnych obyczajów uposażania zmarłego na życie w zaświatach. Zwyczaj ten przejęli od Greków Rzymianie • Lukian szydził z tego zwyczaju wskazując na niewiedzę żywych jakiego miasta obole Charon preferuje – wszak ich wartość była różna

5. Cerber • Przy stalowej bramie podziemia dusze wita przyjaźnie trzygłowy Cerber, jednak gdy ktoś usiłuje zawrócić brutalnie go zmusza do posłuchu. • Musiała istnieć wątpliwość co do życzliwości Cerbera nawet wobec potulnie wchodzących, skoro zmarłemu wkładano do ręki placek na miodzie – melitutta – by miał czym przekupić Cerbera

6. Formy pochówków • Każdy, nawet symboliczny pochówek ciała zmarłego uwalnia duszę, by mogła ruszyć do Hadesu. • Brak pochówku utrzymuje ją w zawieszeniu pomiędzy światem żywych i zmarłych • Kultura mykeńska stosowała pochówek szkieletowy • Prawdopodobnie w okresie archaicznym palono zwłoki, choć świadectwo Homera może tu być po prostu wynikiem wojennej konieczności. • Okres późniejszy tak u Greków, jak i u Rzymian, to czas stosowania obydwóch form pogrzebu • W razie niemożności dokonania pochówku wystarczało symboliczne posypanie zwłok niewielką ilością ziemi (tak postąpiła Antygona)

7. Pogrzeb Patroklosa • Ciało niesione w procesji do stosu w asyście zbrojnych Mirmidonów • Zwłoki niesione przez przyjaciół, okryte ich włosami obciętymi na znak żałoby. Głowę druha podtrzymywał sam Achilles • Złożenie zwłok na stosie • Achilles odciął sobie kosmyk włosów i włożył w ręce Patrokla • Ofiary z owiec i wołów. Tłuszczem okryto zwłoki, a tusze ułożono poniżej. Naczynia z winem i oliwą. Cztery konie i dwa psy z dziewięciu, które Patrokles karmił u stołu. • Ofiara z dwunastu jeńców trojańskich • Podpalenie stosu • Gdy stos płonął Achilles noc całą składał ofiary libacyjne duchowi Patroklesa, lejąc wino czerpane ze złocistego dzbana pucharem dwuusznym • O świcie zgaszono stos lejąc wino w płomienie • Żałobnicy zebrali niedopalone kości Patrokla do złotej urny i okrywszy ją dwoma płatami tłuszczu złożyli w namiocie owinąwszy jeszcze całunem • Usypanie mogiły • Igrzyska przy mogile ze wspaniałymi nagrodami dla zwycięzców.

8. Pogrzeb grecki – dzień 1 • Po stwierdzeniu zgonu krewny zamykał zmarłemu oczy i usta i przykrywał mu głowę chustą, być może podwiązując szczękę • Kobiety myją zwłoki, namaszczają wonnymi olejkami i ubierają w szaty • Wystawienie zmarłego na widok publiczny – prothesis. Mary ozdabiano winoroślą, mirtem lub majerankiem Przy zwłokach stawiano lekytosy z oliwą owinięte płótnem. Do ust wkładano obola, a w rękę placek miodowy. • Lamenty prowadzone przez zawodowe płaczki karinai. Pieśni żałobne, treny śpiewane przez threnodoi. • Dla odwiedzających zmarłego stawiano u drzwi naczynie z wodą, by mogli się oczyścić ze zmazy wynikającej z kontaktu ze zwłokami

9. Pogrzeb grecki – dzień 2 • Ekphora - eksportacja zwłok z domu. Zawsze przed wschodem słońca, by widokiem śmierci i żałoby nie obrazić Apollina • Do pokoju po zmarłym wchodzić mogli tylko najbliżsi aż do jego oczyszczenia • W orszaku niesie się lub wiezie zmarłego w towarzystwie krewnych, aby dusza, jeżeli zechce wyjść ze zwłok mogła pozastać w gronie najbliższych. • Prócz rodziny w orszaku kroczyli znajomi , trenodowie i karin

10. Pogrzeb grecki - kremacja • Orszak dociera do przygotowanego uprzednio stosu • Na stosie umieszczano ciało zmarłego i dary grobowe zależne od płci i zajęcia osoby zmarłej • Podpalenie stosu i kremacja • Dogaszenie stosu winem i wodą • Ostologia – zebranie niedopalonych resztek kości do urny (ostotheke) • Urny gliniane wkładano do marmurowych naczyń i do jamy grobowej, a urny ołowiane bezpośrednio do grobu. Obok kładziono lekyty z winem i oliwą i przedmioty bliskie zmarłemu za jego życia doczesnego. • Pożegnanie zmarłego przez trzykrotne zawołanie jego imienia. Pierwsze odchodzą kobiety potem mężczyźni • Kariny niosą mary do domu zmarłego • Stypa połączona z przemowami.

11. Pogrzeb grecki - inhumacja • Ciało umieszczano w trumnie (soros, lenos) z drzewa, gliny lub kamienia. • Dzieci kładziono do amfor ceramicznych lub w wanienkach do mycia. • Trumna umieszczana była w grobie (taphe), do grobu uczestnicy pogrzebu wrzucali przedmioty miłe zmarłemu, w obawie, że mógłby po nie wracać do świata żywych. Dzieciom dawano zabawki. • Zasypanie grobu • Pożegnanie zmarłego przez trzykrotne zawołanie jego imienia. Pierwsze odchodzą kobiety potem mężczyźni • Kariny niosą mary do domu zmarłego • Stypa połączona z przemowami.

12. Żałoba • Różny kolor szat żałobnych. W większości poleis czarny lub ciemny, jednak w Argos biały • Różny czas żałoby – Ateny i Argos 30 dni, Sparta 12 dni • Ofiary na grobie (enagismata) składane w trzecim (trita) i w dziewiątym (enata) dniu po pogrzebie • Ofiary w urodziny i rocznicę śmierci – jadło i napoje, czasem ofiary krwawe • Święto zmarłych - Antesteria

13. Pogrzeb rzymski - pożegnanie • Rzymianie wierzyli w realną obecność żyjących w świecie zmarłych dusz, które jako dobre Many lub złe Lemury, dlatego zachowanie poprawnej kolejności obrzędów było ważne. • Krewny konającego zbliżał usta do jego ust, by przejąć jego ostatnie tchnienie. • Reszta obecnych lamentowała wzywając zmarłego po imieniu – conclamatio, clamorsuprenus • Ostatnie pożegnanie – extremumvale • Ciało kładziono na ziemi, by zmarły nie tracił z nią kontaktu i wygaszano ognisko domowe.

14. Pogrzeb rzymski - formalności • Rodzina musiała zgłosić zgon w urzędzie mieszczącym się przy świątyni Wenus Libityna. • Wpłacenie opłaty manipulacyjnej – lucarLibitinae – na fundusz Libityny • Libitinarius wpisywał nazwisko zmarłego na listę umarłych i przyjmował ewentualne zlecenie na organizację pogrzebu • Jeżeli rodzina złożyła zlecenie i opłaciła niemałe koszta libitinarius wynajmował jej pollictores - ludzi do namaszczania i ubierania zwłok, praeficae – płaczki, tibicines – muzyków grających na aulosach i vespillones – grabarzy niosących zwłoki lub trumnę i składających je w grobie lub na stosie.

15. Przed pogrzebem • Collocatio czyli ekspozycja zwłok na lectusfunebris • Włożenie monety do ust • Łoże otoczone lampkami lub niewolnikami z pochodniami ustawiano w atrium nogami do wejścia • Przed domem umieszczano gałazke cyprysu lub sosny • Ekspozycja trwała od 3 do 7 dni

16. Orszak pogrzebowy • Mógł być funustranslaticum lub funusindictivum • Do III w. p.n.e. eksportacja miała miejsce przed wschodem słońca. • Orszak exsequie mógł być bardzo widowiskowy. Kilka ustaw ograniczało wystawność pogrzebów • Orszak otwierali tibicines, za nimi szły płaczki śpiewając żałobne pieśni neniae. • Jeśli chowano dostojnika orszak uzupełniali liktorzy w czarnych szatach z pękami rózeg zwróconymi w dół • W orszaku uczestniczyli aktorzy i mimowie • Za nimi szli klienci w nałożonych na twarze maskach przodków zmarłego, odziani w szaty należne godnościom pełnionym przez tych przodków • Następnie niesiono łupy wojenne zmarłego i miłe mu przedmioty • Za nimi mary ze zwłokami • Jeżeli chowano kogoś znacznego orszak przechodził przez Forum Romanum, gdzie wygłaszano laudatiofunebris

17. Pogrzeb • Przy crematio na placu ustrinum ustawiano stos (rogus, bustum, pyra). • Na stosie stawiano łoże i dary, a następnie ktoś z krewnych podpalał stos odwracając przy tym twarz • Powszechne conclamatio • Po spaleniu ossilegium – wzywając zmarłego zbierano kości, które skropione mlekiem, winem i wonnościami składano w chuście, a tą z ziołami i miodem w urnie • Urna, olla, ossuaria ozdabiana byłą inskrypcją. • Po pogrzebaniu urny lub trumny żałobnicy rozchodzili się wołając sit tibiterralevit, moliterossacubent, haveanima candida. • Stypa – epulafunebris, czasami połączona z rozdawnictwem mięsa lub pieniędzy ubogim.