Το δίκαιο και οι διακρίσεις του

1. Το δίκαιο και οι διακρίσεις του IUS Για τους Ρωμαίους έχει ευρύτερη έννοια από το «Δίκαιο» Aντικειμενική έννοια: Το σύνολο των κανόνων που μία ανθρώπινη κοινωνία έχει θέσει για να ρυθμίζουν τις σχέσεις ανάμεσα στα μέλη της. Υποκειμενική έννοια: Το «δικαίωμα». Εξουσία που απονέμεται από το δίκαιο για την ικανοποίηση έννομου συμφέροντος.

2. Άλλες έννοιες του ius Τον τόπο όπου ο Πραίτορας ασκεί δικαιοδοτικά καθήκοντα Τη μετακλασική περίοδο: το δίκαιο που απορρέει από τα έργα των ρωμαίων νομικών της κλασικής περιόδου, σε αντίθεση με τις αυτοκρατορικές διατάξεις

3. Mos (ήθη) • Το σύνολο των κοινωνικών κανόνων συμπεριφοράς που απευθύνονται στη συνείδηση του ανθρώπου και δεν συνεπάγονται άμεσο εξωτερικό καταναγκασμό • Το ήθος επηρεάζει το δίκαιο • Ουλπιανός: «Ius praeceptasunthaec: honestevivere, alterum non laedere, suumcuiquetribuere» (D. 1.1.20.2)

4. Mores maiorum «Πάτρια ήθη» : πατρογονικές αντιλήψεις και συνήθειες σημαντική επίδραση στην εξέλιξη του ρωμαϊκού δικαίου. Έχουν θρησκευτική χροιά Η παράβασή τους = προσβολή του θείου. Επί Δημοκρατίας, υπόκειται στον έλεγχο των Κηνσόρων (Curamorum) Χρηστά ήθη: άμεσο αντικείμενο δικαίου (συμπεριφορά «contra bonos mores»).

5. Fas (όσιο) • Διακρίνεται από το δίκαιο • Αρχαϊκή έννοια • Συμπεριφορά επιτρεπόμενη από το θείο. • Ημέρες nefasti = αποφράδες, ο Πραίτορας δεν μπορεί να απαγγείλει τις τελετουργικές λέξεις do, dico, addico.

6. Ρωμαϊκό Δίκαιο (διακρίσεις Εισηγήσεων Γαίου) • Γραπτό (ius scriptum) • Leges (Nόμοι) • Plebiscita(ψηφίσματα συνέλευσης Πληβείων) • ConstitutionesPrincipum(Aυτοκρατορικές διατάξεις) • Edicta(ήδικτα αρχόντων με Iusedicendi) • Responsaprudentium(γνωμοδοτήσεις νομομαθών με Ιus respondendi) • Άγραφο (ius non scriptum) • Αρχαϊκή περίοδο • Δωδεκάδελτος = καταγραφή εθιμικού δικαίου • Κλασική περίοδο =μικρή σημασία • Μετακλασική = το έθιμο γίνεται πηγή δικαίου ισοδύναμη με το νόμο (Εισηγήσεις Ιουστινιανού)

7. Έθιμο (consuetudo) • Kανόνας δικαίου που δημιουργείται από το λαό χάρη σε μακροχρόνια και ομοιόμορφη πρακτική με συνείδηση πως ό,τι γίνεται, αποτελεί δίκαιο. • Mores maiorum: δεν ταυτίζονται με τα έθιμα

8. Ρωμαϊκό Δίκαιο • Δημόσιο (iuspublicum) • Αφορά το ρωμαϊκό λαό ως σύνολο και την περιουσία του ως συνόλου • Συγχέεται με την έννοια του «αναγκαστικού δικαίου» (iuscogens), δεν μπορεί να αλλάξει με ιδιωτική συμφωνία. • Ιδιωτικό (iusprivatum) • Αφορά τα άτομα, την περιουσία τους και τις σχέσεις μεταξύ τους.

9. Διάκριση • Ius commune = κοινό δίκαιο • Αφορά όλους τους Ρωμαίους πολίτες, χωρίς διάκριση • Iussingulare = εξαιρετικό δίκαιο • Αφορά ειδικές περιπτώσεις (στρατιωτικούς , ανήβους) • Προνόμιο (privilegium)

10. Ius civile – Iusgentium • Ius civile • To δίκαιο κάθε πολιτείας • Για τους Ρωμαίους, το ρωμαϊκό • Αρχή προσωπικότητας του δικαίου • Iusgentium • Δίκαιο των εθνών • Κοινό για όλους τους λαούς • Εφαρμόζεται σε Ρωμαίους και ξένους (peregrini), στις μεταξύ τους σχέσεις • Ή μεταξύ ξένων διαφορετικής πολιτείας • Δεν είναι «διεθνές» δίκαιο, αλλά ρωμαϊκό.

11. Ιus civile & iuspraetorium -honorarium • Iuscivile • Δωδεκάδελτος • Ερμηνεία της • Νόμοι (Leges) • Plebiscita • Senatusconsulta (Δόγματα Συγκλήτου) • Iuspraetorium – honorarium • Πραιτορικό • Εισάγεται με ήδικτα των Πραιτόρων ή άλλων αρχόντων

12. Ρόλος Πραίτορα • Εκδίδει το Ήδικτο • Βοηθά, συμπληρώνει, διορθώνει το iuscivile “ Adiuvandivelsupplendivelcorrigendiiuriscivilis gratia” • Παπινιανός, D. 1.1.7.4

13. Iusnaturale (φυσικό δίκαιο) • Το δίκαιο που όλοι οι άνθρωποι αναγνωρίζουν (π.χ., οι άνθρωποι από τη φύση τους είναι ελεύθεροι). • Διακρίνεται από το iusgentium ( = το δίκαιο που πραγματικά εφαρμόζεται απ’ όλους τους ανθρώπους) (π.χ., ο θεσμός της δουλείας είναι διαδεδομένος) • Τα όρια δεν είναι καθαρά • «Το δίκαιο που η φύση διδάσκει σε όλα τα ζώα», D., 1.1.1.3, Ulpianus • Oι Ρωμαίοι δεν συνάγουν από την έννοια του φυσικού δικαίου πρακτικές συνέπειες.

14. Ερμηνεία του δικαίου (interpretatio) • Διανοητική διαδικασία με την οποία επιδιώκεται να ανευρεθεί η αληθινή και πλήρης έννοια του κανόνα δικαίου. • Αφορά το γραπτό δίκαιο • Έργο των Ποντιφήκων αρχικά (γραμματική ερμηνεία). • Μετά, δικαιοδοτούντες άρχοντες & νομομομαθείς (λογική ερμηνεία, επιρροή ελληνικής φιλοσοφίας & ρητορικής). • Βάσεις «διασταλτικής» και «συσταλτικής» ερμηνείας, αν ο νομοθέτης εκφράστηκε ευρύτερα ή στενότερα απ’ όσο ήθελε.

15. Αφηρημένες νομικές έννοιες • Επιείκεια • Καλή πίστη • Ανθρωπισμού • Συμφέροντος • Αναλογία (περιορισμένη χρήση) • Ερμηνευτικοί κανόνες (π.χ., σε περίπτωση αμφιβολίας, η πιο ήπια ερμηνεία). • Ιουστινιανός: απαγορεύει την ερμηνεία της νομοθεσίας, επιφυλάσσοντας το δικαίωμα μόνο στον αυτοκράτορα («αυθεντική» ερμηνεία).

16. Διαίρεση ιστορίας Ρωμαϊκού Πολιτεύματος 1. Βασιλεία • Απαρχές της Ρώμης έως 509 π.Χ. 2. Δημοκρατία (Respublica) A΄ φάση (πρώιμη): • 509-202 π.Χ. (λήξη β’ Καρχηδονικού πολέμου) Β’ φάση (ύστερη) 202 π.Χ. – 31 π.Χ. (ναυμαχία Άκτιο) ή 27 π.Χ. αναμόρφωση πολιτεύματος από Αύγουστο

17. Αυτοκρατορία • Α’ φάση, Ηγεμονία (Principatus) • 31 ή 27 π.Χ. έως Διοκλητιανό (284 μ.Χ.) • Β’ φάση, Δεσποτεία (Dominatus) • Διοκλητιανός (284 π.Χ.) • Έως 476 μ.Χ. για Δυτικό Ρωμαϊκό κράτος (κατάλυση από Οδόακρο) • Έως 565 μ.Χ. για Ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος (θάνατος Ιουστινιανού)

18. Περίοδοι Ρωμαϊκού Δικαίου 1. Αρχαϊκή • (απαρχές Ρώμης έως β’Καρχηδονιακό πόλεμο, Βασιλεία – α’ φάση Δημοκρατίας). • Αγροτικός χαρακτήρας οικονομίας • Προχρηματική οικονομία • Ατομική ιδιοκτησία –καλλιέργειες • Pater familias: ασκεί πατρική εξουσία σε όλα τα μέλη της οικογένειάς του

19. Δίκαιο αρχαϊκής περιόδου • Δωδεκάδελτος (452-450 π.Χ.) • Ορισμένοι νόμοι (LexAquilia, 286 π.Χ.) • Τυπικότητα δικαίου: καμία πράξη που αποβλέπει στην παραγωγή έννομων συνεπειών δεν τις παράγει, αν δεν τηρηθεί με ακρίβεια ο τύπος του δικαίου. Αν ο τύπος τηρηθεί, οι συνέπειες επέρχονται και παρά τη βούληση. • Οι τύποι όμως, είναι σχετικά απλοί και λίγοι • Αυστηρότητα: οι κανόνες εφαρμόζονται απαρέκκλιτα, ακόμα και αν καταλήγουν σε αποτελέσματα αντίθετα με το κοινό περί δικαίου αίσθημα.

20. 2. Προκλασική περίοδος • Από β’ Καρχηδονιακό πόλεμο, έως πρώτα χρόνια Ηγεμονίας (β’ φάση Δημοκρατίας) • Θεαματική ανάπτυξη οικονομικής ζωής • Μεγάλη επέκταση της Ρώμης • Μεταβολές στη ρωμαϊκή κοινωνία • Άνοδος τάξης κεφαλαιοκρατών • Εισροή Δούλων, latifundia • Εξαθλίωση πληβείων • Αύξηση κυκλοφορίας νομίσματος, εμπορίου.

21. Δίκαιο προκλασικής περιόδου • Εισαγωγή θεσμών ελληνικής καταγωγής, π.χ. Νόμος Ροδίων Ναυτικός (LexRhodia) • Επιρροή ελληνικής ρητορικής –φιλοσοφίας • Πρώτοι αξιόλογοι ρωμαίοι νομικοί (Προκλασικοί) • Σημαντική επιρροή Πραιτόρων & Ηδίκτου (αρχές επιείκειας & καλής πίστης)

22. Κλασική περίοδος • Αρχές Ηγεμονίας έως τα μέσα του 3ουμ.Χ. αιώνα (235 μ.Χ., θάνατος Αλεξάνδρου Σευήρου) • Μεγαλύτερη πολιτική ακμή της Ρώμης • Paxromana: ασφάλεια εντός των συνόρων, ανάπτυξη εμπορίου • Έλλειψη ισορροπίας στο εμπορικό ισοζύγιο μεταξύ Ιταλίας και Ανατολής: η πρώτη καταναλωτής, η δεύτερη προμηθευτής. • Διεύρυνση ιδιότητας Ρωμαίου Πολίτη: 212 μ.Χ., Καρακάλλας, ConstitutioAntoninana

23. Πηγές Δικαίου Κλασικής Περιόδου • Συγκλητικά Δόγματα • Οrationesprincipis (τα μηνύματα των αυτοκρατόρων προς τη Σύγκλητο) • Αυτοκρατορικές διατάξεις • Εdicta (γενικοί νόμοι) • Mandata (οδηγίες προς αξιωματούχους) • Decreta (δικαστικές αποφάσεις • Rescripta (απαντήσεις σε νομικά ερωτήματα)

24. IusRespondendi • Δικαίωμα γνωμοδοτήσεων εξ ονόματος του αυτοκράτορα • Απονέμεται από τον Αύγουστο σε εξέχοντες νομικούς • Σχολές Προκουλιανών – Σαβινιανών • Κλασικοί νομικοί • Έργο ερμηνείας δικαίου – διδακτικό -συγγραφικό • Η επιρροή των Πραιτόρων συνεχίζεται, αλλά λήγει με την κωδικοποίηση του Ηδίκτου από τον νομικό Σάλβιο Ιουλιανό (130 μ.Χ.) επί Αδριανού.

25. Η επιρροή των Πραιτόρων συνεχίζεται, αλλά λήγει με την κωδικοποίηση του Ηδίκτου από τον νομικό Σάλβιο Ιουλιανό (130 μ.Χ.) επί Αδριανού.

26. Νομικές έννοιες Η αυστηρότητα και τυπικότητα απαλύνεται χάρις στη δραστηριότητα του Πραίτορα, με την εισαγωγή ορισμένων νομικών εννοιών • Επιείκια (aequitas) • Aequus = ίσος • Χαρακτηρίζει αυτό που είναι «δίκαιο» • Εισάγεται με επιρροή της ελληνικής ρητορικής • Με βάση αυτή παρεμβαίνει ο Πραίτορας διορθώνοντας το δίκαιο • Κέλσος: Iusestarsboni et aequi(D. 1.1.1. pr.)

27. Kαλή Πίστη (bonafides) • Ρωμαϊκή έννοια με θρησκευτικό χαρακτήρα, συνάπτεται με το fas. • Aντικειμενική: η έντιμη συμπεριφορά που πρέπει να τηρούν οι συναλλασσόμενοι στις συναλλαγές τους • Υποκειμενική: πεποίθηση προσώπου ότι, ενεργώντας κατά ορισμένο τρόπο, ενεργεί σύμφωνα με το δίκαιο.

28. Utilitas • Utilitaspublica / communis (κοινό συμφέρον) • Ο σκοπός που επιδιώκει το δίκαιο για το γενικό καλό. • Η παρέμβαση του Πραίτορα γίνεται «proptemutilitatempublicam»

29. Humanitas • Φιλανθρωπία • Καταξίωση του ανθρώπινου όντος καθαυτό, άσχετα με φύλο, κοινονική ή οικονομική θέση • Επιρροή στωικής φιλοσοφίας • Σημασία στην αντίληψη κλασικών ρωμαίων νομικών για το γάμο • Επί Χριστιανών αυτοκρατόρων αποκτά μεγάλη σημασία: οι διατάξεις αναφέρονται στην « φιλανθρωπία» του αυτοκράτορα που εκδίδει τη διάταξη (humanitas nostra)

30. Mετακλασική περίοδος • Θάνατος Αλέξανδρο Σευήρου – αναρχία • Διοκλητιανός: αναδιάρθρωση του κράτους σε απολυταρχικές βάσεις • Μ. Κωνσταντίνος: επιρροή του Χριστιανισμού • Παρεμβατισμός στην οικονομία

31. Διοκλητιανός • Ήδικτο περί Τιμών (301 μ.Χ.) • Αναμόρφωση φορολογίας • Κοινωνικές & νομικές διακρίσεις: • Honestiores (potentiores) • Humiliores • Μεγάλες ιδιοκτησίες – coloni • Corpora:συντεχνιακή οργάνωση επαγγελμάτων

32. Μετακλασικό δίκαιο • Περίοδος παρακμής • Επί Χριστιανισμού, η Θεολογία αποσπά τα σημαντικότερα πνεύματα • Απονομή ιδιότητας ρωμαίου πολίτη σε όλους: διείσδυση ξένων στοιχείων στο ρ.δ. • «Εχυδαϊσμός» του δικαίου στο δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας

33. Πηγές δικαίου • Αυτοκρατορικές διατάξεις • Ιδιωτικές συλλογές • Codex Hermogenianus • Codex Gregorianus • Επίσημες • Codex Theodosianus, 438/39 μ.Χ. • Leges / Ius (έργα νομικώ) • Αναφορικός Νόμος (426 μ.Χ.) • Εθιμο: καθίσταται πηγή δικαίου

34. Νομική επιστήμη • Νομικές Σχολές: Βυρηττός (προ 239 μ.Χ.), Ρώμη, Κωνσταντινούπολη • Τάση γενικεύσεων – αφηρημένων εννοιών αντί περιπτωσιολογίας • Θεωρία βούλησης (voluntas) • Aναζητείται η αληθινή βούληση των δικαιοπρακτούντων, χωρίς προσκόλληση στη δήλωσή τους. • Επιρροή Χριστιανισμού (οικογενειακό δίκαιο) • Ιουστινιάνεια Κωδικοποίηση: • Παίζουν ρόλο νομομαθείς των Νομικών Σχολών • Δεν αποδίδει πάντα ζων δίκαιο της εποχής του • Αρχαϊζουσα τάση