Ìîäóëü À.2: ÃÀÇÀÐ ÀØÈÃËÀÕ ÃÝÐÝÝ

1. Ìîäóëü À.2: ÃÀÇÀÐ ÀØÈÃËÀÕ ÃÝÐÝÝ Ìîäóëèéí åðºíõèé çîðèëãî: Ãàçðûí /áýë÷ýýð/ ãýðýý áàéãóóëàõ çàìààð ìàë÷èä, ìàë÷äûí á¿ëýã àøèãëàõ, ýçýìøèõ ýðõýý áàòàëãààæóóëæ, àæ àõóé ýðõëýõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ, ãàçàðò õºðºí㺠îðóóëàëò õèéõ, ñàéæðóóëàõ õàìãààëàõ

2. Ñýäýâ: 2.1 Ãàçðûí ãýðýý, ãýðýýíèé òóõàé õóóëü ýðõç¿éí àêòóóä • 2.1.1. Ãàçðûí ãýðýýíèé à÷ õîëáîãäîë • 2.1.2. Ãàçðûí ãýðýýãýýð çîõèöóóëàãääàã ¿éë àæèëëàãàà • 2.1.3. Ãàçðûí ãýðýýíèé òºðë¿¿ä, áàéãóóëàõ íºõöºë, ãýðýýíèé ç¿éë, çààëò • 2.1.4. Ãýðýý ýõëýõ, äóóñãàâàð áîëîõ, õóãàöàà

3. Монгол улсад 2003 оны 01-р сарын 01-нээс эхлэн Газрын шинэ хуулийг мөрдөж байна. Áýë÷ýýðèéí òóõàé òóñäàà õóóëü áàéäàãã¿é õàðèí Ãàçðûí òóõàé õóóëü áîëîí Ãàçðûí òºëáºðèéí òóõàé õóóëèàð áýë÷ýýðèéí ýðõç¿é øèéäýãääýã. • Газрын хууль нь орон нутгийн удирдлага, мэргэжилтнүүд, иргэд, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл эрхлэгч малчид, тариаланчдын хувьд зайлшгүй мэдвэл зохих нэн чухал заалтуудыг агуулсан байна. Газар эзэмшиж, ашиглах талаар эдгээр заалтуудыг сайтар ойлгож мэдсэнээр иргэн та өөрийн эрхээ эдлэж, газрыг үр өгөөжтэй бүрэн дүүрэн ашиглаж, амьдрал ахуйгаа дээшлүүлэх бололцоотой болохын зэрэгцээ түүнийг хайрлан хамгаалж, хойч үедээ хадгалан үлдээх үүргээ ухамсарлан хэрэгжүүлэх чадвартай болно.

4. Та ямар газар эзэмших эрхтэй вэ • Хувийн гэр, орон сууцны хашаа барих зориулалтаар О.О7 га, хүнсний ногоо, жимс, жимсгэнэ, таримал ургамал тарих зориулалтаар О.1 га хүртэл газрыг үнэ төлбөргүйгээр эзэмших /29/ (газрын тухай хуулийн 29-р зүйл) Цаашид энэ бүлэгт гарах тоо нь газрын хуулийн заалт, зүйлийн дугаарыг зааж өгч байгаа болно. • Дээр дурьдсан хэмжээнээс илүү газар эзэмшихээр дуудлага худалдаа, төсөл шалгаруулах уралдаанд оролцох /33.1.2/ • Өвөлжөө, хаваржааны доорхи газраа хот айлаар дундаа хамтран эзэмших /52.7 / • Хадлангийн талбайг усалгаатай болгох, хамгаалах, бордох, ойн зурвас тарих зэргээр өөрийн хүч, хөрөнгөөр сайжруулалт хийж, ургацыг нь тогтвортой дээшлүүлсэн бол уг талбайгаа сумын иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын шийдвэрийг дагуу эзэмших /53.5/. Энэ заалт аж ахуйн нэгж, байгууллагад мөн хамаарна.

5. Газар тариалангийн салбарт олон жил тогтвортой ажилласан бол үр тарианы зориулалтаар 100 га хүртэл, төмс, хүнсний ногооны зориулалтаар 5 га хүртэл газрыг багийн иргэдийн нийтийн хурлын санал, сумын иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын шийдвэрийн дагуу давуу эрхээр эзэмших /29/ • Өөрийн хөрөнгөөр байгуулсан хиймэл нуур, цөөрөм, усан сан, өсгөж үржүүлсэн ан амьтан, тарьж ургуулсан ойн төгөл, аж ахуйн ашигт ургамлын доорх газрыг багийн иргэдийн нийтийн хурлын санал, холбогдох мэргэжлийн байгууллагын дүгнэлт, сумын иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын шийдвэрийг үндэслэн давуу эрхээр эзэмших /27.6/. Энэ заалт аж ахуйн нэгж, байгууллагад мөн хамаарна. • Газар эзэмших эрхийг өв залгамжлах /30.2/. Энэ заалт аж ахуйн нэгж, байгууллагад мөн хамаарна.

6. Та ямар газар ашиглах эрхтэй вэ • Өвөлжөө, хаваржааны бэлчээрийг багийн иргэдийн нийтийн хурлын санал, сумын Засаг даргын шийдвэрийн дагуу хэсэг бүлгээрээ гэрээгээр ашиглах /52.2/ • Ойн сан бүхий газрыг зохих хууль тогтоомжийн дагуу бэлчээрт ашиглах /52.3/ • Эрчимжсэн суурин мал аж ахуй эрхлэх болон тэжээвэр амьтныг өсгөн үржүүлэх зорилгоор хашсан бэлчээрийг улирал харгалзахгүй тодорхой болзол, гэрээний дагуу ашиглах /52.5/. Энэ заалт аж ахуйн нэгж, байгууллагад мөн хамаарна. • Сум, дүүргийн Засаг даргатай тохиролцон бэлчээрийн зохих ургацтай хэсгийг хадлангийн талбай болгон ашиглаж болно /53.4/. Энэ заалт аж ахуйн нэгж, байгууллагад мөн хамаарна. Энэ нь газрын нэгдмэл сангийн ангилалд бүртгэгдсэн хадлангийн газарт хамаарахгүй.

7. Бусдын эзэмшил, ашиглалтад байгаа газарт нэвтрэх, дайран өнгөрөх талаар • Бусдын эзэмшил, ашиглалтад байгаа газарт нэвтрэх, дайран өнгөрөхийг хориглосон дохио тэмдэг тавих, хашаа барих зэргээр тусгайлан хамгаалаагүй бол хэн боловч тухайн газарт хохирол учруулахгүйгээр нэвтэрч, дайран өнгөрч болно /48.1/. • Газар эзэмшигч, ашиглагч нь газраа бусдад хязгаарлагдмал эрхтэйгээр ашиглуулснаас уг газрыг зориулалтын дагуу ашиглах боломжгүй болбол тийнхүү ашиглахыг зогсоохыг газрыг хязгаарлагдмал эрхтэйгээр ашиглаж байгаа этгээдээс шаардах эрхтэй /48.4/.

8. Газрын талаарх таны ерөнхий эрх, үүрэг юу вэ • Газрыг хуульд заасан зориулалт, хугацаа, болзолтойгоор гэрээний үндсэн дээр эзэмшинэ /27.1/. Газар эзэмших гэрээний тухай хуулийн 34.6-д тодорхой заасан. • Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөнд эзэмшүүлж болохоор зааснаас бусад газарт газар эзэмшихгүй байх 33.4/ • Газар эзэмшиж, ашиглаж байгаа иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллага зохих хууль тогтоомж, гэрээний дагуу газрын төлбөр төлнө. Газрын төлбөрийн хэмжээ, түүнийг хөнгөлөх, чөлөөлөх, зарцуулах журмыг хуулиар тогтооно /7/. • Үйлдвэрлэл, үйлчилгээ явуулах зориулалтаар газар эзэмших эрх авсан иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллага 90 хоногт багтаан байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээг хийлгэсний дараа газар эзэмших гэрээ байгуулж, эрхийн гэрчилгээ авах /34.2/ • Газрын нэгдмэл сангийн ангилалд бүртгэгдсэн хадлангийн талбайд 5 дугаар сарын 15-ны өдрөөс эхлэн хадлан авч дуустал мал бэлчээхгүй /53.3/.

9. Тариалангийн зориулалтаар газар эзэмшиж, ашиглаж байгаа этгээд хөрсийг хамгаалах, түүний үржил шимийг бууруулахгүй байх арга хэмжээ байнга авч, хууль тогтоомжид заасан хугацаа, журмын дагуу тухайн газрын төлөв байдал, чанарын улсын хянан баталгааг хийлгүүлнэ /54.2/ • Хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр гэрээнд заасан зориулалтын дагуу тухайн газраа 2 жил дараалан ашиглахгүй байж болохгүй. Ингэсэн тохиолдолд таны газар эзэмших эрхийг Засаг дарга хүчингүй болгох эрхтэй /40.1.6/. • Мал, амьтан бэлчээхэд тусгайлан зориулснаас бусад тохиолдолд тариалангийн талбайд үр суулгаснаас ургац хурааж дуусах хүртэл хугацаанд мал, амьтан бэлчээхийг хориглоно /54.3/. • Газар, эзэмшиж ашиглахдаа газрын төлөв байдал, чанарыг хадгалах, ургамлын бүрхэвч талхлагдах, хөрс элэгдэх, эвдрэх, хуурайших, намагжих, давсжих, бохирдох, хордохоос сэргийлэх, ховордсон амьтан, ургамал, түүх, соёлын дурсгалт зүйл бүхий газрыг хамгаалах зэрэг нэн чухал үүргүүдийг хуулийн 50.1-д тодорхой заасан.

10. Газар эзэмших эрхийн гэрчилгээний төрөл • гэр бүлийн хамтын хэрэгцээний • төрийн байгууллагын; • аж ахуйн нэгж, байгууллагын.

11. Ãàçðûí ãýðýýíä ÿìàðç¿éë¿¿äèéã òóñãàõâý: Газар эзэмших гэрээнд дараахь зүйлийг тусгана:/ 34.6/ • газар эзэмшүүлэх үндэслэл /зохих шийдвэр/-/Ñóì ä¿¿ðãèéí çàñàã äàðãûí çàõèðàìæ/ • газар эзэмших зориулалт • газрын хэмжээ, байршил, заагийг харуулсан зураг; • газрын төлөв байдал, чанарын үзүүлэлт; • газар эзэмшүүлэх хугацаа;газрын төлбөрийн хэмжээ, төлөх хугацаа; • гэрээний талуудын эрх, үүрэг, хариуцлага; • газар эзэмших эрх дуусгавар болоход тухайн газар дээрх барилга байгууламж, бусад эд хөрөнгийг хэрхэх тухай тохиролцоо • эзэмшил газрыг нөхөх олговортойгоор солих буюу эргүүлэн авах нөхцөл, журам; • газрыг хамгаалах, нөхөн сэргээх талаар хийх ажил; • шаардлагатай гэж үзсэн бусад зүйл.

12. Ãàçðûí ãýðýýíä ÿìàðç¿éë¿¿äèéã òóñãàõâý: • Үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхлэх зориулалтаар эзэмшилд олгож байгаа газрын төлөв байдал, чанарын улсын хянан баталгаа болон байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээг тухайн газар эзэмших гэрээний хавсралт болгоно. 34.7. • Газар эзэмших гэрээ нь эрхийн гэрчилгээний хамт хүчин төгөлдөр байх бөгөөд гэрээний биелэлтийг талууд жил бүр дүгнэнэ./ 34.8./ • Газрыг дундаа эзэмшиж байгаа тохиолдолд газар эзэмших нэг гэрээтэй байж болно./ 34.9./ • Иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагын газар эзэмших эрхийн гэрчилгээ нь тухайн газар дээрх тэдгээрийн үл хөдлөх хөрөнгийг улсын бүртгэлд бүртгэх үндэслэл болно. /34.10./

13. Газар эзэмшүүлэх хугацаа • Газрыг Монгол Улсын иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагад 15-6О жил хүртэл хугацаатайгаар эзэмшүүлж болно. Газар эзэмших эрхийн гэрчилгээг нэг удаад сунгах хугацаа 4О жилээс илүүгүй байна. /30.1/

14. Ñýäýâ: 2.3 Áýë÷ýýð, õàäëàí, òàðèàëàíãèéí ãàçàð ýçýìøèõ, àøèãëàõ ãýðýýí äýõ ñóì /ä¿¿ðýã, áàã/ õîðîî,àëáàí òóøààëòàí, ìàë÷èä, ìàë÷äûí á¿ëãèéí áóþó òàëóóäûí ýðõ ¿¿ðýã • 2.3.1 Ìàë÷íû á¿ëãèéí ýðõ, ¿¿ðýã • 2.3.2 Ñóì /ä¿¿ðýã/-èéí òºð çàõèðãààíû ýðõ ¿¿ðýã • 2.3.3 Õàðèóöëàãà • 2.3.4 Ãýðýýíèé çºð÷ëèéã øèéäâýðëýõ àðãà çàì

15. 2.3.1 Ìàë÷íû á¿ëãèéí ýðõ, ¿¿ðýã • Ìàë÷äûí á¿ëãèéí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé õóóëü ýðõç¿éí çîõèöóóëàëòûã îäîî ìºðäºãäºæ áàéãàà ãîë ãîë õóóëèóäàä äàðààõü áàéäëààð òóñãàæýý. • Þóíû ºìíº ìàë÷äûí á¿ëýã áîëîí íºõºðëºëèéí ýðõç¿éí ÷àäàìæèéí òàëààð äàðààõ áàéäëààð õóóëèíä çààñàí áàéíà.

16. Á¿ðòãýãäýýã¿é õîëáîî, íºõºðëºëèéã /481/ ìàë÷äûí á¿ëýãòýé àäèëòãàí ¿çýæ áîëîõ þì. Õàìòðàí àæèëëàõ ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð õýä õýäýí ýòãýýä õîëáîî áîëîí íºõºðëºëèéí õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàãäàæ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áîëîõ áºãººä èéì áàéãóóëëàãûã óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëýõã¿é, á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûã ãèø¿¿ä õàðèëöàí òîõèðîëöîæ òîäîðõîéëíî. 481.1 Á¿ðòãýãäýýã¿é õîëáîî, íºõºðëºë íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä á¿ðýí ýðõ á¿õèé òºëººëºã÷ áóþó ãèø¿¿äýýð äàìæèí îðîëöîíî.481.2. Бэлчээр ашиглалтын бүлэг. Жилийн аль нэг буюу хэд хэдэн улиралд нэг дор нутаглаж, бэлчээрийн аль нэг нөөцийг хамтран ашиглаж, хамгаалах нийтлэг ашиг сонирхол бүхий тодорхой тооны малчин өрхийн нэгдлийг бэлчээр ашиглалтын бүлэг гэнэ.

17. Газар эзэмшигч болоод ямар эрх эдлэх вэ • Гэрээнд заасан зориулалтын дагуу уг газрыг эзэмших, ашиглах; • Газрын төлөв байдал, чанарын улсын хянан баталгааг газар өмчлөгчөөс гаргуулж авах; • Газарт учирсан хохирлыг гэм буруутай этгээдээр тогтоосон журмын дагуу нөхөн төлүүлэх;

18. Газар эзэмшүүлэх тухай шийдвэр гаргасан этгээдийн зөвшөөрөлтэйгөөр эрхийн гэрчилгээгээ бусдад /зөвхөн Монгол улсын иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагад/ шилжүүлэх, барьцаалах /38/; • Газрын тухай хууль тогтоомж, газар эзэмших гэрээнд заасан үүргээ зохих ёсоор биелүүлж ирсэн бол эрхийн гэрчилгээний хугацаа дуусахад уг газрыг үргэлжлүүлэн эзэмшихээр эрхийн гэрчилгээний хугацааг сунгуулах; • Газар эзэмшүүлэх тухай шийдвэр гаргасан этгээдийн зөвшөөрөлтэйгөөр тухайн газраа бүгдийг нь буюу зарим хэсгийг бусдад ашиглуулах • Засгийн газрын эрх бүхий байгууллагын шийдвэрээр газрыг эргүүлэн авсан тохиолдолд зохих нөхөн олговор авах /42/

19. Газар эзэмшигч болоод ямар үүрэг хүлээх вэ • Газар эзэмших гэрээнд заасан нөхцөл, болзлыг биелүүлэх; • Газрыг үр ашигтай, зохистой ашиглах, хамгаалах, байгаль орчныг хамгаалах тухай хууль тогтоомж болон төрийн эрх бүхий байгууллагаас газар ашиглалттай холбогдуулан тавьсан нийтлэг шаардлагыг биелүүлэх; • Газрын төлбөрийг тогтоосон хугацаанд төлөх; • Газрын төлөв байдал, чанарын улсын хянан баталгааг тогтоосон журмын дагуу хийлгэж байх; • Бусдын газар эзэмшихтэй холбогдсон эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг зөрчихгүй байх; • Энэ хуульд заасны дагуу эрхийн гэрчилгээгээ барьцаалах, шилжүүлэх тохиолдолд улсын бүртгэлд бүртгүүлэх.

20. Ìàë÷äûíá¿ëýãíüäàâõàðîéííºõºðëºëèéí ¿¿ðãèéã ººðòºº õ¿ëýýæîð÷íûõîîîéíñàíá¿õèéãàçàðáîëîíáàéãàëèéíáóñàä íººöèéãýçýìøèõ, àøèãëàõ, õàìãààëàõ ¿¿ðýãã¿éöýòãýæáîëîõòàëààðÎéíòóõàéõóóëèíäçààæýý. • Нөхөрлөл нь хууль тогтоомжид нийцсэн дүрэмтэй байна. 18.2. • Нөхөрлөл нь сум, дүүргийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хуралд ойн баялгийг хамгаалах, зохистой ашиглах, нөхөн сэргээх чиглэлээр явуулж байгаа үйл ажиллагааныхаа хөтөлбөр, менежментийн төлөвлөгөөний биелэлтийн тайланг жил бүр тавина. 18.3. • Нөхөрлөл нь гэрээгээр эзэмшсэн газартаа Байгаль орчныг хамгаалах тухай хуулийн 26 дугаар зүйлийн 8 дахь хэсэгт заасны дагуу идэвхтэн байгаль хамгаалагчийг ажиллуулж болно18.4.. • Нөхөрлөлийн гишүүдийн 80-аас доошгүй хувь нь гэрээгээр эзэмшиж байгаа ойн сангаа байнга харж хамгаалах, хяналт тавих боломжтой тухайн засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн байнгын оршин суугч иргэд байна. 18.5.

21. Нөхөрлөл нь ойн сангийн тодорхой хэсгийг эзэмших давуу эрхтэй бөгөөд дараахь баримт бичгийг бүрдүүлнэ18.7. - ойн сангийн тодорхой хэсгийг эзэмшиж хамгаалах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулахыг хүссэн өргөдөл; - ойн сангийн тодорхой хэсгийг гэрээгээр эзэмшихийг зөвшөөрсөн тухай баг, хорооны иргэдийн Нийтийн Хурлын санал, сум дүүргийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын шийдвэр; - ойн сангийн тодорхой хэсгийг хамгаалах, зохистой ашиглах, нөхөн сэргээх, үржүүлэх ойн менежментийн төлөвлөгөө; - нөхөрлөл байгуулсан гишүүдийн хамтран ажиллах тухай гэрээний хуулбар; - нөхөрлөлийн гишүүдийн иргэний үнэмлэхийн хуулбар. • гишүүдийн тоо, чадамж, хариуцах талбай, нөөц, экологийн онцлог зэргийг харгалзана. 18.9.

22. Сумын Засаг даргын бүрэн эрх • Нутаг дэвсгэртээ газрын талаар төрөөс явуулах нэгдсэн бодлого, газрын тухай хууль тогтоомж, тухайн шатны иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын шийдвэрийн хэрэгжилтийг зохион байгуулж хангах /20.2.1/; • Газар эзэмшигч, ашиглагчаас газар, түүний баялгийг хууль тогтоомж, гэрээний дагуу үр ашигтай, зохистой ашиглаж, хамгаалж байгаад хяналт тавих, зөрчлийг арилгах шийдвэр гаргаж, хэрэгжилтийг зохион байгуулах /20.2.2/; • Аймгийн газар зохион байгуулалтын ерөнхий төлөвлөгөөний дагуу нутаг дэвсгэрийнхээ тухайн жилийн газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөний төслийг сумын иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хуралд өргөн мэдүүлэх бөгөөд Хурал тухайн бэлчээрийг өвөлжөө, хаваржаа, зуслан, намаржаа, отрын нөөц нутаг гэсэн ерөнхий хуваарийн дагуу газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөнд тусган батална /52.1/ • Газрыг сумын Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлаас баталсан тухайн жилийн газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөний дагуу сумын хэмжээнд иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагад эзэмшүүлэх, ашиглуулах асуудлыг шийдвэрлэж, зохион байгуулах /21.4.3/.

23. Ãàçðûã òóñãàé õýðýãöýýíä àâàõ òóõàé àñóóäëûã ãàçàð ýçýìøèã÷ áîëîí òóõàéí øàòíû Çàñàã äàðãàòàé òîõèðîëöñîíû äàãóó èðãýäèéí Һ뺺ëºã÷äèéí Õóðàëä ºðãºí ìýä¿¿ëýõ /20.2.5/ • Тариалангийн газрыг эзэмшүүлэх, ашиглуулах асуудлыг багийн иргэдийн Нийтийн Хурлын санал, сумын иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын шийдвэрийг үндэслэн зохион байгуулах /54.4/. • Өвөлжөө, хаваржааны бэлчээрийг малаас чөлөөлөх, мал оруулах хугацааг тогтоож, мөрдүүлэх /52.2/ • Мэргэжлийн эрх бүхий байгууллагатай хамтран хадлангийн талбайд газар зохион байгуулалтын арга хэмжээ авч, түүний хэрэгжилтийг хангах /53.1/

24. Хадлан авах бололцоотой талбайг жил бүр иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагад ашиглуулахаар баг, хорооны иргэдийн Нийтийн Хурлын саналыг үндэслэн хуваарилж, түүний хэрэгжилтийг зохион байгуулах /53.2/. • Байгалийн гамшиг, гэнэтийн бусад аюулын улмаас өөр аймаг, сумын нутаг дэвсгэрт нүүдэллэх шаардлага гарвал тухайн шатны Засаг дарга нар уг асуудлыг хэлэлцэн шийдвэрлэнэ. Хэрэв тохиролцохгүйд хүрвэл уг асуудлыг дээд шатны Засаг дарга буюу Засгийн газар шийдвэрлэнэ /52.8/ • Хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр гэрээнд заасан зориулалтын дагуу тухайн газраа 2 жил дараалан ашиглаагүй бол газар эзэмшигчийн эрхийн гэрчилгээг хүчингүй болгох /40.1.6/ • Ãàçðûí òºëºâ áàéäëûã ýëýðõèé äîðîéòóóëñàí íü ìýðãýæëèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí ä¿ãíýëòýýð òîãòîîãäñîí áîë òóõàéí ãàçðûã àëáàäàí ÷ºëººë¿¿ëýõ øèéäâýð ãàðãàæ, õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ /20.2.6/ • Ãàçàð ýçýìø¿¿ëýõ, àøèãëóóëàõòàé õîëáîãäñîí äîîä øàòíû Çàñàã äàðãûí õóóëü áóñ øèéäâýðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîõ, çºð÷ëèéã àðèëãàõ òàëààð àðãà õýìæýý àâàõ /20.2.7/ • Ãàçàð ýçýìøèã÷, àøèãëàã÷ íü õóóëü òîãòîîìæ, ãýðýýíä çààñàí ¿¿ðãýý õàíãàëòã¿é áèåë¿¿ëñíýýñ áàéãàëü îð÷èíä ñºð㺺ð íºëººëæ áàéãàà òóõàé èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí ñàíàë, ãîìäëûí òàëààð ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí ä¿ãíýëòèéã ãàðãóóëàõ õ¿ñýëòýý ãàçðûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä ãàðãàõ /20.2.9/

25. Îéí òóõàé õóóëèíä: • баг, хорооны иргэдийн Нийтийн Хурлын саналыг үндэслэннөхөрлөл, аж ахуйн нэгж, байгууллагад ойн сангийн тодорхой хэсгийг гэрээгээр эзэмшүүлэх асуудлыг шийдвэрлэх, хяналт тавих; 15.1.4. • нөхөрлөл, аж ахуйн нэгж, байгууллагад ойн сангийн тодорхой хэсгийг эзэмшүүлсэн гэрээний биелэлтийг жил бүр хэлэлцэн дүгнэж байх; 15.1.5. • нөхөрлөл, аж ахуйн нэгж, байгууллагад ойн нөөцийг ашиглуулах эрхийн бичгийг хууль тогтоомжийн дагуу олгох, хүчингүй болгох; 15.2.3. • энэ хуулийн 15.1.4-т заасан шийдвэрийг үндэслэн нөхөрлөл, аж ахуйн нэгж, байгууллагад ойн сангийн тодорхой хэсгийг болзол, хугацаатайгаар эзэмшүүлэх гэрээ байгуулах, биелэлтэд хяналт тавих; 15.2.6.

26. Сумын газрын даамал, дүүргийн газрын харилцааны албаны бүрэн эрх: • Сум, дүүргийн тухайн жилийн газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөний төслийг боловсруулах/ 23.4.1/; • Засаг даргын шийдвэрийг үндэслэн иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагатай газар эзэмшүүлэх, ашиглуулах асуудлаар гэрээ байгуулж, эрхийн гэрчилгээ олгох /23.4.2/; • Эзэмшил, ашиглалтад олгогдсон газрын хэмжээ заагийг газар дээр нь тэмдэгжүүлж, координатжуулах, тэдгээрийн кадастрын зургийг үйлдэж, газрын улсын бүртгэлд бүртгэх /23.4.3/; • Газрынмэдээллийнсангэрхлэх /23.4.4/; • Газрынтөлбөрийгзохиххуультогтоомжийндагууногдуулжхураах /23.4.5/

27. Багийниргэдийннийтийнхурлын бүрэнэрх: • БэлчээрашиглахасуудлааргарсаналиваамаргааныгбагийниргэдийнНийтийнХурлаархэлэлцэжзохицуулна. ЭстохиролцсонтохиолдолдсумынЗасагдаргашийдвэрлэнэ /52.10. / • Нийтийнэдэлбэрийнгазрынашиглалтыгзохионбайгуулах /22.1.1/; • Баг, хороонынутагдэвсгэрдэхнийтийнэдэлбэргазрынэрүүлахуй, ариунцэврийншаардлагыгхангуулах /22.1.2/; • Газарашиглалт, хамгаалалтынталаархЗасагдаргынтайлангхэлэлцэх, дүгнэх.

28. Багийн засаг даргын бүрэн эрх: • Газрын тухай хууль тогтоомж, газрыг үр ашигтай, зохистой ашиглах, хамгаалах талаарх нийтлэг шаардлагын биелэлтийг хангуулах /22.2.1/; • Дээд шатны байгууллага болон баг, хорооны иргэдийн Нийтийн Хурлаас газрын ашиглалт, хамгаалалтын талаар гаргасан шийдвэрийн биелэлтийг хангах /22.2.2/; • Нутаг дэвсгэртээ нийтийн эдэлбэрийн газрын ашиглалт, хамгаалалт, эрүүл ахуй, ариун цэврийн асуудлыг хариуцах /22.2.3/ • Îéí òóõàé õóóëèíä: • нөхөрлөл, аж ахуйн нэгж, байгууллагад ойн сангийн тодорхой хэсгийг эзэмшүүлэх, гэрээг цуцлах санал, дүгнэлтийг сум, дүүргийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал, Засаг даргад уламжлах. 16.1.3.

29. 2.3.3. Õàðèöóëàãà Ãàçðûí ýðõ ç¿éí çºð÷èë ò¿¿íä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãà • Õóóëü ç¿éí õàðèóöëàãà • Çàõèðãààíû õàðèóöëàãà • Ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà • Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãà

30. Ñýäýâ: 2.4 Ãàçàð àøèãëàõ ýçýìøèõ ãýðýý áàéãóóëàõ äýñ äàðààëàë • 2.4.1.Малчдад өвөлжөө, хаваржааны доорхи газрыг эзэмшүүлэх, гэрчилгээ олгох ажлын дэс дараалал, хуулийн үндэслэл

31. ªâºë溺, õàâàðæààíû äîîðõè ãàçðûã ýçýìøèõ, ãýðýýæ¿¿ëýõ àæëûí äýñ äàðààëàë • Сумын 20.. оны газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөнд өвөлжөө,хаваржааны доорхи газрыг эзэмшүүлэх, гэрчилгээжүүлэх тухай асуудлыг тусгуулах /хуулийн холбогдох заалт: 52.7/. Өвөлжөө, хаваржааны доорхи газрыг Монгол Улсын иргэн хот айлаар дундаа хамтран эзэмшиж болно.) • Өвөлжөө, хаваржааны доорхи газрыг эзэмшигч, хамтран эзэмшигчид, гэрээ байгуулах • хүнийг шийдэж тогтоох, гэрээ байгуулах (хуулийн холбогдох заалт: 34.9. Газрыг дундаа эзэмшиж байгаа тохиолдолд газар эзэмших нэг гэрээтэй байж болно. 27.2. Газар эзэмших эрхийн гэрчилгээг зөвхөн Монгол Улсын иргэнд олгоно) • Өвөлжөө, хаваржааны доорх газраа эзэмших хүсэлтийг иргэдээр гаргуулах (хуулийн холбогдох заалт: 32.1. Иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллага газар эзэмших тухай хүсэлтээ тухайн шатны Засаг даргад Засгийн газрын эрх бүхий байгууллагаас баталсан загварын дагуу гаргана.)

32. Өвөлжөө, хаваржааны доорх газраа эзэмшихээр иргэдээс гаргасан хүсэлтийг газрын даамал хуульд заасны дагуу бүртгэж авах (хуулийн холбогдох заалт: 32.4. Энэ хуулийн 32.2, 32.3-т заасан баримт бичгийг хавсаргасан хүсэлтийг хүлээн авмагцаа сумын газрын даамал, аймаг, нийслэл, дүүргийн газрын алба Засгийн газрын эрх бүхий байгууллагаас баталсан журмын дагуу бүртгэнэ. Бүртгэлд хүсэлтийг хүлээн авсан он, сар, өдөр, цаг, минутаар тэмдэглэх бөгөөд энэ тухай тодорхойлолтыг хүсэлт гаргасан этгээдэд гаргаж өгнө.) • Өвөлжөө, хаваржааны доорх газрыг эзэмших иргэдийн хүсэлтийг газрын даамал хянах, шийдвэрийн төсөл боловсруулах, сумын засаг дарга захирамж гаргах (хуулийн холбогдох заалт: 21.4.3. энэ хуулийн 21.3.2-т зааснаас бусад газрыг сумын Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлаас баталсан тухайн жилийн газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөний дагуу сумын хэмжээнд иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагад эзэмшүүлэх, ашиглуулах асуудлыг шийдвэрлэж, зохион байгуулах. • Гэрээ байгуулах, гэрчилгээ олгох (хуулийн холбогдох заалт: 34.1. …сумын газрын даамал, аймаг, нийслэл, дүүргийн газрын алба тухайн иргэн, аж ахуйн нэгж, байгууллагатай газар эзэмших гэрээ байгуулж, эрхийн гэрчилгээ олгон, улсын бүртгэлд бүртгэнэ. 34.8. Газар эзэмших гэрээ нь эрхийн гэрчилгээний хамт хүчин төгөлдөр байх бөгөөд гэрээний биелэлтийг талууд жил бүр дүгнэнэ.)

33. Ýð÷èìæñýíàæàõóéýðõýëäýãèðãýíàæàõóéííýãæèäàøèãëóóëàõãàçðûíòóõàéõóóëèíäçààõäàà:Ýð÷èìæñýíàæàõóéýðõýëäýãèðãýíàæàõóéííýãæèäàøèãëóóëàõãàçðûíòóõàéõóóëèíäçààõäàà: • 52.5. Эрчимжсэнсууринмалажахуйэрхлэхболонтэжээвэрамьтныгөсгөнүржүүлэхзорилгоорхашсанбэлчээрийгиргэн, ажахуйннэгж, байгууллагадулиралхаргалзахгүйтодорхойболзол, гэрээнийдагууашиглуулжболно. • 52.6. Энэхуулийн 52.1-д заасанерөнхийхуваарь, 52.4, 52.5-д заасангазрынхэмжээболонуггазрыгашиглуулахтайхолбогдсонжурмыгтухайншатныиргэдийнТөлөөлөгчдийнХуралтогтооно.