Erfgoed met een kleine e: Volksverhalen in Nederland

1. Erfgoed met een kleine e:Volksverhalen in Nederland Theo Meder

2. Meertens Instituut • Onderzoek en documentatie van Nederlandse taal en cultuur (onderdeel van de KNAW: de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen)

3. DOC Volksverhaal Documentatie- en OnderzoeksCentrum Volksverhaal (onderdeel van de afdeling Etnologie) http://www.docvolksverhaal.nl

4. Mission statement Het DOC Volksverhaal documenteert en onderzoekt volksverhalen en vertelcultuur in Nederland in heden en verleden, in het bijzonder in de mondelinge overlevering.

5. Documentatie De documentatie behelst het verzamelen, vastleggen, archiveren en via de Nederlandse Volksverhalenbank digitaal ontsluiten van verhalen en vertelgelegenheden

6. Onderzoek Het onderzoek bestudeert de variabiliteit van volksverhalen en vertelcultuur in de traditie, en richt zich daarbij met name op de functie en betekenis van verhalen en vertellen

7. Wat is een volksverhaal? Een volksverhaal is een mondelinge vertelling die voor langere of kortere tijd circuleert tussen (groepen) mensen. Volksverhalen maken deel uit van de ‘orale kunst’ (verbal art) van het dagelijkse leven in heden en verleden.

8. Volksverhaal: genres • Sprookjes • Sagen • Legenden • Moppen • Broodjeaapverhalen (We hebben geen Nederlandse mythes)

9. Publicaties (1) Van Aladdin tot Zwaan Kleef Aan Lexicon van sprookjes: ontstaan, ontwikkeling, variaties. Ton Dekker, Jurjen van der Kooi & Theo Meder

10. Publicaties (2)

11. Publicaties (3)

12. Publicaties (4)

13. Project • Communities claiming tales: Over het toeëigenen van verhalen Boek: Verhalen van Stad en Streek; Sagen en Legenden in Nederland

14. Orale cultuur als erfgoed(vanaf de 19e eeuw) • Verhalen (sinds de Grimms) • Liederen (Hofmann von Fallersleben) • Expressie van de volksziel (Herder) • Ingezet om eigenheid te benadrukken: eigen taal en cultuur.

15. Erfgoedisering (20e eeuw) • Immaterieel erfgoed (Unesco, Fonds voor Cultuurparticipatie) • Commerciële uitbating • Musealisering, festivalisering • Zelfpromotie: • Toerisme • Saamhorigheid

16. Overlevering - Lage Landen (middeleeuwen - 19e eeuw) • Ridderromans • Fabels, dier-epen • Sproken, boerden • Heiligenlevens • Kronieken • Volksboekjes • Kluchtboekjes • Almanakken • Reisbeschrijvingen

17. Egbert van Luik: Fecunda ratis (11e eeuw, Latijn) Over een meisje dat van de jonge wolven gered werd Wat ik hier meedeel, wisten de mensen uit de streek mij te vertellen. Het is niet alleen wonderbaarlijk, maar ook zeer geloofwaardig. Iemand nam uit de heilige doopvont een meisje op en gaf haar een manteltje geweven uit rode wol. Het was de vijftigste zondag na haar doop. Het meisje was inmiddels vijf jaar geworden. Bij zonsopgang dwaalde ze rond, en lette niet op zichzelf en op het gevaar. Een wolf overviel haar, zocht vervolgens zijn nest in het bos op, nam haar mee als prooi voor zijn welpen en liet haar daar achter om opgegeten te worden. Die vielen haar meteen aan, maar konden haar niet verslinden. Toen lieten zij hun woestheid varen en begonnen haar hoofd te aaien. Het meisje zei: "Beestjes, verscheur niet dit manteltje, dat mijn peetvader mij gaf toen hij mij uit de doopvont ontving.“ Zo matigt God, hun schepper, wrede zielen.

18. Fabel: Esopet (13e eeuw, volkstaal)

19. Esopet: afschrift (vs. 669-680) DIe geet ghinc wilen te velde. Haren kinde hiet si, dat helde Sine dore besloten wel Vorden wolf, die es soe fel. Vor de dore ghinc hi bleeten In die wise vander geeten. Dat geetkijn sach vut doer .i. gat. Ay dief, seidsoe, bestu dat? Twi heefstu dijn luut verkeert? Voer gode moetstu sijn onteert. Tkint es te beter ende vroeder, Horet na vader ende na moeder.

20. Aernout van Overbeke (1632-1674): Anecdota sive historiae jocosae

21. Johan Picardt: Annales Drenthiae (1660) • Hunebedden gemaakt door reuzen • Rovers Ellert en Brammert

22. Groningen 1804: Het boek van Trijntje Soldaats Opgetekend door Gerrit Arendsz. Arends, 11 jr.

23. Veldwerk (1) Limburg en Friesland • 1875-1876, Henri Welters: Limburgsche legenden, sagen, sprookjes en volksverhalen • 1895-1896, Waling Dykstra: Uit Friesland's volksleven van vroeger en later

24. Veldwerk (2) Gerrit Jacob Boekenoogen (1868-1930) (zie Vertelcultuur in Nederland)

25. Veldwerk (3) Cornelis Bakker (1863-1933), arts te Broek in Waterland (Zie Vertelcultuur in Waterland)

26. Brief van Bakker met voodoo sage

27. Veldwerk (4) E.J. Huizenga-Onnekes (1883‑1956) • Het boek van Trijntje Soldaats (uitg. 1928) • Het boek van Minne Koning (1930)

28. Veldwerk (5) Zeven provinciale sagenboeken van J.R.W. Sinninghe (1904-1988) Groningen, Overijssel, Drenthe, Utrecht, Holland, Zeeland, Noord-Brabant.

29. Veldwerk (6) Amsterdams verzamel-offensief door J.J. Voskuil (1926-2008) in jaren ‘60 en ‘70 • 24 verzamelaars • 32.000 verhalen

31. Veldwerk (7) A.A. Jaarsma (1914-1991) • Ruim 16.000 verhalen • Ruim 300 sprookjes

33. Formulier van Jaarsma met gegevens verteller

34. Handschrift Jaarsma met optekening sprookje over dankbare bedelaar

35. Ype Poortinga (1910-1985): zeven delen Fryske folksforhalen

36. Edities en veldwerk De serie Onze Volksverhalen onder redactie van Tjaard de Haan (1919-1983).

37. DOC Volksverhaal • Theo Meder • Ruben A. Koman http://www.docvolksverhaal.nl

38. Benaderingswijzen van sprookjes • Germaans-mythologische theorie (Grimms) • Psychologische duiding (Freud, Jung, Bettelheim) • Antroposofische benadering (Steiner) • Structuralisme (Propp) • Geografisch-historische methode (Krohn, Aarne) • Historisch-sociologische invalshoek (Clerkx) • Etnologische / cultuurhistorische invalshoek

39. ATU (Aarne-Thompson-Uther) The Types of International Folktales (3 delen, 2004) Roodkapje = ATU 333 (Little Red Riding Hood)

40. Soorten sprookjes in ATU • Diersprookjes (fabel) (Vos en raaf) • Wondersprookjes (Tafeltje dekje) • Religieuze sprookjes (Vliegende Hollander) • Novellesprookjes (realistische) (Getemde feeks) • Domme duivelsprookjes (Stenen uilenborden) • Grappige sprookjes (Dappere kleermakertje) • Formulesprookjes (Japanse steenhouwer)

41. Enzyklopädie des Märchens In 1975 begonnen. Moet 14 banden worden (in 2013 af?)

42. Nederlandse Volksverhalenbank www.verhalenbank.nl

43. Centrale begrippen in het onderzoek: • Betekenis, betekenisgeving, beleving, perceptie • Variabiliteit • Intertekstualiteit, intermedialiteit • Repertoires • Toe-eigening en het claimen van verhalen • Identiteit, etniciteit • Authenticiteit, invention of tradition • Memen en conduits • Ostension • Performance

44. Betekenis, betekenisgeving, beleving, perceptie Nachtmerrie, Old Hag, Druckgeist, duivel, alien; sleep paralysis

45. Variabiliteit • Slot • Van Luik: goddelijke bescherming • Perrault: straf voor onvoorzichtigheid • Grimms: erbarmen en tweede kans

46. Intertekstualiteit, intermedialiteit Hoodwinked! (2005) http://www.youtube.com/watch?v=JpVqRm8G97U

47. Repertoires Het verhaalrepertoire van Anders Bijma (1890-1977) Creatieve verteller vs. Passieve verteller

48. Toe-eigening en het claimen van verhalen Stompe Toren (Koudekerke, Westenschouwen) Kiste Trui (Mook, Middelaar)

49. Identiteit, etniciteit Dochter van Anansi als Roodkapje (Noni Lichtveld: Anansi tussen god en duivel, 1997)

50. Authenticiteit, invention of tradition De peelkabouters van Horst