Mövzu 4. Abiotik v ə biotik stress amilləri

1. Aqronomluq ixtisasının “Bitki mühafizəsi” ixtisaslaşması üzrə “Ümumi fitopatologiya” kursu Mövzu 4.Abiotik vəbiotik stress amilləri P L A N: 4.1 Abiotik və biotik stress amilləri 4.2 Stress nədir ? 4.3 İqlim və hava 4.4 Temperatur 4.5 İşıq və külək 4.6 Yağıntılar 4.7 Bitkilərdə stressə səbəb olan abiotik və biotik amillərin patogenezə təsiri

2. ƏDƏBİYYAT 1.Cəfərov İ. Ümumi fitopatologiya. Bakı: Elm, 2007, 392 s. 2.Cəfərov İ.H. Fitopatologiya (fənnini öyrənilməsinə dairmetodikvəsait) Bakı: Elm, 2008, 184 s. 3. İbrahimov A.Ş.,Abdulova Z.A., Mehdiyeva L.N. Mikologiya. Bakı: “Bakı Universiteti”, 2008, 324 c. 4.M.Timur Döken, Erkol Demirçi, Hüseyn ZenginFitopatoloji. Erzurum: 2010, 256 s. 5. Защита растений в устойчивых системах землепользования / Под общей ред. док. с.х. наук Д.Шпаара, книга 1, Торжок ООО «Вариант», 2003, 391 с. 6. Попкова К.В. Общая фитопатология. М.: Агропромиздат, 1989, 362 с. 7.Семенкова И.Г., Соколова Э.С. Фитопатология. М.: Изд. Академия, 2003, 496 с. 8. Чикин Ю.А. Общая фитопатология (часть 1). Учебное пособие - Томск: ТГУ, 2001, 170 с. 9. www. stavropolye.tr 10. www. nbcnews.ru 11. www. inforotor.ru

3. DİQQƏT ! Mövzuda istifadə edilən cədvəllər, rəngli foto şəkillər və sxemlər müxtəlif mənbələr-dən götürülmüşdür. Həmin mənbələr ədəbiyyat siyahısında göstərilmişdir.

4. Stress amilləri Abiotik Biotik Viruslar, Göbələklər, Bakteriyalar, Parazitlik edən ali bitkilər Nematodlar, Gənələr, Sorucu həşəratlar Gəmirici həşəratlar, İlbizlər, İstiqanlılar Xəstəlik törədicilər Zərərvericilər Patogenlər yoluxma infeksiya Zədələnmələr Xəstəliklər Zərər

5. Kəndtəsərrüfatıbitkilərinintəbiişəraitdəbecərilməsiüçünşəraitheçdəhəmişə optimal olmur. Onlaradaimmüxtəlifkombinasiyalardaxaricimühitamilləritəsiredirlər, buamilləriçərisindəmənfilərdəmövcuddur. Bitkilərdəöznövbəsindəhəmmüsbət, həmdəmənfimənadaxaricimühitamillərinəözünəməxsusreaksiyaverir-lər. Sağlambitkilər, onların “normal” böyüməsivəinkişafı, bununlabərabərməhsul-darlığıüçünxaricimühitamilləri o zamantəminedilirki, mövcudşəraitbitkilərinadaptasiyahədləriniötmür. Əlverişsizhavaşəraiti, qidamaddələrininçatışmazlığıvəyaötürülməzliyi, biolojirəqabət, eynizamandazərərvericivəxəstəliklərləyoluxma, habeləantropogenqarşılıqlıtəsirlərinəticəsindəbitkilərdaimyükaltındaolurlar. Bu bitkilərüçün stress vəziyyətidir. Bəs stress nədir? Bu orqanizmədüşənyükdür, əvvəlcədestabilləşməyəsəbəbolur, sonranormallaşmabaşlayır, davamlılıqyüksəlir, lakinadaptasiyahədlərikeçəndəvəmənfiamillərəqarşımüvafiqkompensasiyamexanizmləriişləmə-yəndəbütövbitkininvəyaonunayrı-ayrıhissələrininməhvolmasıbaşlayır. Birtərəfdən stress mədənibitkilərəgenetikpotensialınımaksimumrealizəolunmasına mane olur, digərtərəfdənmüəyyəndərəcədəqeyri optimal şəraitəbitkilərinadaptasiyasınayardımçıolur. Müəyyənhədlərdaxilindəonlarmənfişəraitə stress reaksiyalarıiləcavabverirlər, bucavabözünümorfoloji, fiziolojivəbiokimyəvifunksiyalarındəyişməsiformasındagöstərirvə sahib bitkiyədəyənmüəyyənzərərləmüşayiətolunur.

6. Bitkilərdə stressə səbəb olan abiotik və biotik amillər

7. Davamlılıq yüksəlir a b c d e maksimal • davamlılıq • Stress amili • Davamlılığın yüksəlmə • diapazonu • Möhkəmlən- • mənin itməsi Davamlılıq azalır • Normal davamlılıq • Dönmə reaksiyasının • diapazonu f • Tolerantlıq həddi • Dönməz reaksiyaların • diapazonu • Xroniki • davamlılıq ə • Minimal davamlılıq Olüşgəmə Olüşgəmə Stressin uzunluğu Şəkil 1.2. Stresin müxtəlif fazalarında bitkilərin davamlılılğının səviyyəsi a - həyəcan fazası: bitkilərin özünün bərpaedici mexanizmlərini fəallaşdırırlar. Davamlılıq azalır. b- bər-paetmə fazası: bərpaedici mexanizmlər davamlılığın normal səviyyəsini bərpa edirlər. c- möhkəm-ləndirmə fazası: davamlılıq normal səviyyədən yuxarı yüksəlir. d-yüksək davamlılıq fazası kəsilir, çünki stress amili fəaliyyətsizdir. Davamlılıq yenidən aşağı düşür. e- tükənmə, üzülmə fazası: stress amilinin uzun müddətli təsiri altında bitki tədricən adaptasiyanı itirir. Bitkilərin tolerantlıq həddi yüksəlir. Xroniki zədələnmələr baş verir, bitki ölür. ə – stress amillərinin yüksək intensiv təsiri altında dözümlü-lük və ya tolerantlıq həddi tez yüksəlir. Güclü zədələnmələr baş verir və ya bitki məhv olur. f- bərpa-edici mexanizmlərin təsiri altında stress amillərinin intensivliyinin azaldığı zaman bitkilərin davamlılıq səviyyəsi yenidən bərpa oluna bilər.

8. Rütubət çatışmazlığı Qəbul olunan qıcıqlanmalar, nizamlama: AK (yüksəlmə) Etilenlə (yüksəlmə) y • ağızcıqların eninə açılışı • yarpaq tökümü - + • tutum prolinlər • zoğların qalınlaşması + + • tutum şəkərlər • qocalma + + • qocalma Bitki üçün əhəmiyyət: transpirasiyanın aşağı enməsi suyun yığılması və verilməsi qurumağa doğru yüksəlmiş tolerantlıq mərhələlərin əmələ gəlməsi həyacanlanma Şəkil 1.3. Rütubət çatışmazlığına bitkilərin reaksiyasının sxemi və fitohormonların koordinasiyaedici rolu (+ - köməkedici, - - azalma)

9. Böyümə üçün karbona tələbat Böyümənin nisbi surəti Sərbəst şəkərlər Fotosintez Yarpaqların böyüməsi Hüceyrə örtüyünün gərilməsi Ağızcıq vasitəsilə buxarlanma Yarpaqlarda AT Zoğ Köklərin siqnalı ↑AK? ↓Sitokininlər ? Kök Torpaq Azotla pis təmin olunma Pis azot mümkünlüyü Şəkil 1.4. Azot çatışmazlığı və bitkilərin böyüməsinin aşağı düşməsi ilə qarşılıqlı əlaqənin sxemi (↓ - yüksəlmə, ↑ - azalma, AT – abstsiz turşusu)

10. İQLİM VƏ HAVA Bütünmədənibitkilərçoxəsrlikmövcudluğudövründəmüəyyəniqlimşəraitinəadaptasiyaolunmuşlar. Ancaqonlaryalnızmüəyyənsəviyyədənormadankənarlaşmağatolerantlıqgöstərir, eynizamandamədənibitkilərin stress iqlimamillərinəreaksiyasıseleksiyadaolantərəqqiiləəlaqədardəyişilir. Mədənibitkilərinböyüməvəinkişafı, müəyyənregiondabecərilənbitkilərinspektriortailliktemperatur, ənsoyuqvəənistiaylarınortatemperaturu, vegetasiyadövrününbaşlanğıcıvəsonu, ildəşaxtadanazadgünlərinsayı, küləyintezliyivəgücü, yağıntılarınmiqdarıvəpaylan-ması, günəşligünlərinsayıkimiiqlimelementləriiləmüəyyənedilir. Torpaqşəraitindənəlavəbuamillərnəinkibecərilənbitkilərinspektrinivəmüəyyəndərəcədəbitkilərinzərərvericivəxəstəliklərləyoluxmasınasəbəbolanorqanizmlərininkişafıvətərkibiniaydınlaşdırır. Buradaəkinlərinalaqlarlazibillənməsidəunudulmamalıdır. Əgərmüəyyəniqlimamilləri region üçünformalaşmışbitkilərinadaptasiyahədlərinikeçirsə, bubitkilərdəstressəsəbəbolur, o isəmüəyyənitkilərləmüşayiətedilir.

11. 55◦ en dairəsi üçün vegetasiya dövrü bitkilərin istiyə tələbatı

12. 1990-cı illərdə Almaniyanın bəzi regionlarında ekstremal hava şəraiti və vurulan itkilər (şəkər çuğunduru)

13. T E M P E R A T U R Kəndtəsərrüfatıbitkilərininböyüməsivəcoğrafiyayılmasınahərşeydənəvvəltemperaturtəsiredir, beləki, bütünböyüməvəbirçoxinkişafprosesləritemperaturşəraitiilənizamlanır. Onlardüzünəvədolayısıiləbitkilərinböyüməvəinkişafınınbütünfiziolojiproseslərinətəsiredir, eynizamandamədənibitkilərnövəməxsus minimal, optimal vəmaksimaltemperaturnöqtələrinəmalikdirlər. Zonadanasılıolaraqbelənöqtələrdəyişəbilir. Mülayimiqlim region-larındatoxumlarıncücərməsivəböyüməninbaşlanmasıüçün minimal temperaturçoxəhəmiyyətlidir. Zərərihəmaşağı, həmdəhədsizyüksəktemperaturvurur. Aşağı tem-peraturhəssaslığınagörəsoyuğahəssasvəsoyuğadavamlı, şaxtayahəssasvəşaxtayadavamlıbitkinövlərivəsortlarınıfərqləndirirlər. Soyuğahəssasbitkilər 100 C-dənaşağımüsbəttemperaturunuzunmüddətlitəsirinədözmürlər, buzamansoyuğadavamlıformalarbelətemperaturlarauzunmüddətdözürvədönməzzədələnməəmələgətirmir. Qarörtüyüolmayanregionlardapayızlıqlarınbecərilməsionlarıninkişafvəziyyətivəsortdanasılıolaraqməhdudlaşdırılır.

14. Mədənibitkilərintoxumlarınınvəyumrularınıncücərməsiüçün minimal, optimal vəmaksimaltemperaturlar (müxtəlifmüəlliflərinməlumatlarınaəsasən)

15. Böyüməninbaşlanmasıüçün minimal temperatur

21. Soyuqdanzədələnmələrböyüməningecikməsi, rəngindəyişməsivədeformasiyası, enzimatikreaksiyalarınyubanmasıiləifadəedilir. Sitolojidəyişmələr (vakkolizasiya, sitoplazmaorqanoidlərin funk-siyalarınınpozulması) hüceyrəmembranındadəyişikliklərlə (plazmo-lemma, tonoplast, hüceyrədaxilimembranlar) müşayiətolunur. Belətəsəvvüredilirki, hüceyrənin lipid tərkiblihissələrindədəyişiklikbaşverir. Temperaturuntezbirzamandagözlənilənnöqtədənaşağıdüşməsimembranınzədələnməsivəmüəyyənfunksiyalarınitirilməsiilənəticələnir. Membranlabağlıenizmlərintarazlığıpozulur, müx-təlifaralıqməhsullartoplanır. Kationkarbohidratvəaminturşularınıntutumuaşağıdüşür. Sağlambitkidəmaddələrmübadiləsininbütünprosesləriözara-larındarazılaşdırılır, baxmayaraqki, fiziolojivəbiokimyəvireaksi-yalarmüxtəlif optimal temperaturlardagedir (optimal tənəffüsüntemperaturufotosintezdənyüksəkdir).

30. İnkişafınmüxtəliffazalarındabitkilərininşaxtalaradavamlılığı,0Cİnkişafınmüxtəliffazalarındabitkilərininşaxtalaradavamlılığı,0C

31. Yüksəktemperaturlamədənibitkilərinzədələnməsiaşağıdakışəkildəözünübüruzəverir:Yüksəktemperaturlamədənibitkilərinzədələnməsiaşağıdakışəkildəözünübüruzəverir: • Məhsuldarlığınazalmasıilədaimisüstlük; • Yarpaqlarınqıvrılmasıvəyaassimilyasiyasahəsininölüşgəməsi; • Bitkininböyümənöqtələrininölüşgəməsi; • Köklərinölüşgəməsi; • Fiziolojiqocalma, məsələn, kartofyumrularının, əkinmaterialıkimikeyfiyyətipisləşir; • VerticilliumvəFuzariumcinslərindənolangöbələklərəqarşıhəssaslığınartması.

32. İŞIQ Bitkilərinbecərildiyiyerdəişıqlanmaşəraiti (uzunluğu, dövriliyi, intensivliyi) onlarınböyüməsivəinkişafıüçünböyükəhəmiyyətkəsbedir. İşığınbitkiyəfiziolojitəsiriözünüdüzünəvədolayısıiləgöstərir. İşıqdanbitkiəkinlərinədəyənzərəronunfövqalədəyüksəkintensivliyi, çatışmaz-lığıvətəsiretməmüddətiiləəlaqəlidir. Yüksəkintensivliişıqşüalanmasıplastidləridağıdabilir, işıqxlorozuvə “günəşyanığı” əmələgətirir. Protoplastlarınzədələnməsizamanıhücey-rələrinölüşkəməsibaşlayır, buzamanyüksəkultrabənövşəyişüalanmanıntəsirialtındaozonvəoksigenradikallarıyaranır. Güclüantosionəmələgəlməsiyarpaqlarınqızarmasıvənekrozlarınformalaşmasıbeləreaksiya-nınxaricisimptomlarıdır. Bu halxüsusiləarpayarpaqlarıüçünxarakte-rikdir, qeyri-parazitqonurləkəlikxəstəliyizamanıyarpaqlarınqızarmasıtipikəlamətdir. İşıqçatışmazlığıdamənfihalkimiqiymətləndirilirvəbitkilərdəqeyri-parazitxlorozəmələgəlməsinəsəbəbolur. Bitkilərdəişıqlanmanınuzun-luğuvegetativfazadanonungenerativfazayakeçməsinəsəbəbolur, nəti-cədəzərərvericivəxəstəliklərəqarşıhəssaslıqyüksəlir.

33. YAĞINTILAR Kəndtəsərrüfatıbitkilərininbecərilməsizamanıkifayətqədərrütubətinmövcudluğuhəllediciamillərdənbiridir. Yağıntılarınpaylanmasıvəhəcmi, torpağınrütubətisaxlamaqxüsusiyyətindənbitkininböyüməvəinkişafıasılıdır. Eynizamandabitkininistifadəedəbiləcəyirütubəttemperaturlaçoxəlaqəlidir. Rütubətşəraitinixa-rakterizəetməküçünZelyaninovhidrotexnikiəmsalındanistifadəedilir. Bu əmsalınvegetasiyadövrürütubətşəraitinəgörəaşağıdakızonalarıfərqləndirməkmümkündür.

34. Vegetasiyadövrürütubətşəraitinəgörəzonalar

35. Mədənibitkilərinsubasmayanisbidavamlılığı

38. Özünü yoxlama üçün mövzuya aid test sualları 1. Bitkilərdə stressə səbəb olan hansı amillər mövcuddur ? • kimyəvi, fiziki • biotik və abiotik • fiziki-mexaniki, kimyəvi • günəş, temperatur • kimyəvi, bioloji

39. 2. Hansı abiotik stress amillərini tanıyırsınız ? • fiziki, kimyəvi • fiziki, termokimyəvi • kimyəvi, mexaniki • aqrotexniki, karantin • aqrokimyəvi, bioloji

40. 3. Stressor və ya stress amilləri nədir ? • stressə səbəb olan xarici mühit amilləridir • bitkini qıcıqlandıran amillərdir • buxarlanmaya səbəb olan amillərdir • transpirasiyanı gücləndirən mühit amilləridir • parazit xəstəlik əmələ gətirən amillərdir

41. 4. Fiziki abiotik amillərin bir qrupunu düzgün sıralayın ? • rütubət çatışmazlığı, göbələklər, viruslar, həşərat zədələri, ağır metallar • oksigen çatışmazlığı, rütubət çatışmazlığı, zərərvericilərlə zədələnmə, torpaq məhlulu reaksiyası, bitkilər-parazitlər • ksenobiotiklər, ağır metallar, rütubət çatışmazlığı, yüksək kəsafətli duzlar, qida maddələrinin çatışmazlığı • ağır metallar, duzlar, torpaq məhlulu, ksenobiotiklər, viruslar • işıq çatışmazlığı, hədsiz işıqlanma, ultrabənövşəyi şüalar, elektromaqnit şüaları, dolu

42. 5. Kimyəvi abiotik amillərin bir qrupunu düzgün sıralayın ? • rütubət çatışmazlığı, oksigen çatışmazlığı, qida maddələrinin çatışmazlığı, yüksək kəsafətli duzlar, ağır metallar, qazşəkilli zərərli maddələr • hədsiz işıqlanma, göbələklər, fitoplazmalar, ionlaşdırıcı şüalar, bitkilər-parazitlər, mikroelementlər • işiqlanmanın müddəti, dolu, külək, yatma, yaralanma, torpağın eroziyası • torpağın kipləşməsi, sakitlik, dolu, külək, leysan yağışları, hədsiz işıqlanma • boğulma, torpaq eroziyası, ağır metallar, aşağı temperaturlar, rütubət çatışmazlığı, ağır metallar

43. 6. Stress nədir ? • sahib bitki parazit əlaqələridir • sahib bitki, parazit və xarici mühit amillərinin əlaqəsidir • bitkilərin adapdasiyasıdır • abiotik və biotik amillərin qarşılıqlı təsiridir • orqanizmə düşən yükdür, əvvəlcə destabilləşmə, sonra normallaşma və davamlığın yüksəldilməsinə səbəb olmaqla, adaptasiya hədlərini aşan zaman müxtəlif mexanizmlərin mənfi təsiri altında bütöv bitki və ya onun ayrı-ayrı hissələrini məhv edir

44. 7. Bitkilərin stress amillərinə qarşı adaptasiya dərəcəsi nə ilə məhdudlaşır ? • bitkinin stress amillərinə qarşı cavab reaksiyası • bitkilərin stress amillərinə qarşı həssaslığı ilə • bitki sortunun və ya növün genetik imkanları ilə • bitkinin fotosintez qabiliyyəti ilə • stress amillərinə qarşı tolerantlıq ilə

45. 8. Bitkinin soyuq nəticəsində zədələnmələri hansı hallarda müşayət olunur ? • böyümənin gecikməsi, deformasiya, rəng dəyişməsi, enzimatik reaksiyaların yubanması • böyümə normal gedir, məhsuldarlıq qismən azalır • stressə düşmüş bitkidə morfoloji dəyişikliklərin əmələ gəlməsi • fizioloji proseslərin pozulması • fotosintezin zəifləməsi, bitkinin cırtdanlığı, aşağı məhsul

46. 9. Hüceyrə şirəsi onun kəsafətliyindən asılı olaraq hansı temperaturda donur ? • 0º C • - 1 – 5º C • 0º ... + 1º C • +3 ... + 5º C • 0º C ... - 10º C

47. 10. İşıq şüalanmasının yüksək intensivliyi bitkidə hansı mənfi hallar yaradır ? • plastidlər dağılır, işıq xlorozları və “günəş yanığı” əmələ gəlir • mitoxondirilər ölur, nüvə dağılır • bitkidə anormal hallar baş vermir • xloroplastlar leykoplastlara çevrilir, bitki quruyur • bitkinin hüceyrəvi strukturunda morfoloji dəyişikliklər baş verir

48. Diqqətinizə görə təşəkkür edirəm !