Dom w rosyjskiej kulturze ludowej

1. Dom w rosyjskiej kulturze ludowej Eliza Małek

2. Wszystkie obiekty kultury materialnej stworzone przez człowieka posiadają poza pragmatycznym, utylitarnym znaczeniem również znaczenie symboliczne, znakowe. Dom zajmuje w tym szeregu miejsce szczególne. Eliza Małek

3. Dom/świat (kosmos) „Społeczności archaiczne i tradycyjne otaczający je świat postrzegają jako mikrokosmos. Poza granicami ich świata wyznaczającymi jego odrębność rozciągają się obszary tego, co nieznane i pozbawione formy. Po jednej stronie istnieje przestrzeń kosmiczna – zamieszkana i zorganizowana, po drugiej zaś, poza granicami tej oswojonej przestrzeni, rozciąga się nieznana i przerażająca kraina demonów, upiorów, umarłych obcych; jednym słowem chaos, śmierć, noc. Ten obraz zamieszkanego mikrokosmosu, otoczonego pustkowiem utożsamianym z chaosem bądź z krainą umarłych, przetrwał nawet w wysoko rozwiniętych cywilizacjach.” (M. Eliade, Obrazy i symbole. ) Eliza Małek

4. Obrzędy poprzedzające budowę domu • Oswajając świat zewnętrzny, członkowie społeczeństw tradycyjnych nie myśleli (jak ludzie współcześni) o ujarzmianiu przyrody, lecz o współpracy z nią. Nie walczyli z przyrodą, lecz starali się nawiązać z nią dialog. „W tym „partnerstwie”, poczuciu nierozerwalnej więzi, dążeniu do działania nie wbrew, lecz w zgodzie z przyrodą widziano rękojmię sukcesu we wszelkiej sferze działalności” (Bajburin 1998, s.110). • Wybór materiałubudowlanego (zakaz używania drewna z drzew rosnących na mogiłach, ruinach cerkwi, rozstajach, uschniętych, takich, które podczas ścinania upadły wierzchołkiem na północ lub zachód, posiadających jakieś nietypowe kształty; drzew bardzo młodych i bardzo starych bądź zasadzonych przez człowieka). • Złamanie zakazu groziło sprowadzeniem nieszczęścia na domowników. Eliza Małek

5. Zakazy i nakazy towarzyszące wyborowi miejsca Obowiązywał zakaz budowania w miejscu, gdzie kiedyś była droga, łaźnia, gdzie znaleziono ludzkie szczątki lub gdzie ktoś zranił się jakimś ostrym narzędziem. Nie wolno było budować domu na miejscu starego, jeśli spłonął w wyniku uderzenia pioruna, jeśli został opuszczony z powodu choroby lub powodzi itd. Za szczęśliwe uważano miejsca, na których lubiło się kłaść bydło rogate. Eliza Małek

6. Ofiara zakładzinowa • Budowę rozpoczynano od złożenia ofiary, „która miała powiązać istniejący porządek kosmiczny z zamierzonym uporządkowaniem przestrzeni. Początkowo na ofiarę składano człowieka, później zwierzę (zwykle był to koń, kogut lub kura), na końcu – przedmioty (sierść, zboże, pieniądze itp.). Ofiara taka miała zapewnić pomyślność nowemu domowi i jego mieszkańcom oraz wprowadzić ten dom w porządek kosmosu. Pełniła ponadto funkcję apotropaiczną.” Eliza Małek

7. Zrębowa (wieńcowa) konstrukcja ścian • Dominowała wieńcowa, czyli zrębowa konstrukcja ścian: powstawała ona z poziomych bierwion (w różnym stopniu obrobionych), które układano jedno na drugim „na zrąb”, czyli węgieł. • Zrąb składał się 10-14 wieńców (dane z XIX w.) • Nie używano gwoździ. Eliza Małek

8. Obróbka drewna • Drewna nie należy obciosywać, tylko zdejmować z niego skórę, zachowując warstwę podkorową (оболонь), która chroni bierwiono przed gniciem. Z czasem odpadnie ona pod wpływem wiatru i opadów, a bale uzyskają naturalną gładkość. Eliza Małek

9. Miaryhttp://masterclub.org/?m=68 Sążeń Piędź Łokieć • Miary - związane z proporcjami ludzkiego ciała, a nie abstrakcyjny metr czy centymetr. Eliza Małek

10. Wyznaczenie kątów prostych kwadratowej izby, stanowiącej podstawę każdej niemal budowli (moduł), sprawdzano przy pomocy przekątnej. Dzięki temu stosunek boku kwadratu do jego przekątnej stał się podstawą ustalania proporcji planowanej budowli.Przekątna mogła się stać bokiem nowego kwadratu opisanego na mniejszym, co pozwalało bez dodatkowych wyliczeń wyznaczyć powierzchnię 2-krotnie większą od podstawowego modułu. Eliza Małek

11. Plan domu (cerkwi) tworzono od razu na placu budowy przy pomocy wyskalowanego sznura (мерного шнура) i układanie dolnego zrębu (wieńca) . Eliza Małek

12. Obrzęd ułożenia pierwszych belek „Z ofiarą połączony był obrzęd ułożenia pierwszych belek, tzw. pierwszego wieńca. Była to czynność rytualna, w czasie jej wykonywania budowniczowie mogli sprowadzić na przyszłych mieszkańców domu zarówno szczęście, jak i nieszczęście. Akt ten był też aktem wprowadzenia nowego elementu do otaczającego świata. Wieniec dzielił przestrzeń na domową i niedomową, wewnętrzną i zewnętrzną, przy czym owa przestrzeń wewnętrzna, domowa była bezpieczna i „uczłowieczona”. (M. Mazurkiewicz, rec. Bajburina) Eliza Małek

13. W tradycyjnych (archaicznych) kulturach kowalom, garncarzom, budowniczym i in. „przypisywano szczególne właściwości, cechy oraz wiedzę, co było podstawą ich wyodrębnienia z reszty społeczeństwa” (Bajburin 1998, 109). Fakt, iż z drewna, gliny czy metalu tworzyli nowe rzeczy, stawiał ich w jednym rzędzie z Demiurgiem, Stwórcą. Położenie kamienia węgielnego i pierwszego wieńca symbolizowało stwarzanie świata, opanowywanie chaosu. 4 ściany i 4 kąty domu są odpowiednikami 4 stron świata. Liczba 4 w kosmologii tradycyjnej oznacza świat. Eliza Małek

14. Dom jednoprzestrzenny (izba) Zachodnia Syberia najstarszy typ domu o konstrukcji zrębowej zbudowany na planie prostokąta typowe wymiary: 3x4 lub 4x5 m tu z przybudówką wzdłuż tylnej ściany 2 okna na ścianie frontowej dach dwuspadowy Eliza Małek

15. przybudówka pełniąca funkcję sieni wejście do domu poprzez sień drabina, po której wchodzono na strych NB. W jednym pomieszczeniu zamieszkiwała wielopokoleniowa rodzina, psy, a zimą również bydło i zwierzęta domowe. Można sobie wyobrazić, jakie zapachy panowały w takich izbach!!! (historia świata to również historia zapachów) Eliza Małek

16. Plan chaty i zagrody 1 - izba; 2 – komora; 3 – sień; 4 – podwórko; 5 – brama 6 – ganek Eliza Małek

17. Chata dwuizbowa (пятистенок), XIX w. (Kiżi) Eliza Małek

18. wieś Zołotoruczjehttp://kuut.narod.ru/1/O2.jpg Eliza Małek

19. Chata z gankiem i świetlicą na piętrze http://kuut.narod.ru/1/O2.jpg Eliza Małek

20. Dom rodziców S. Jesienina Eliza Małek

21. Kuźnia ze wsi Spas-Piskowiec (skansen Witosławicy k. Nowogrodu Wielkiego Eliza Małek W dużych wsiach mogło ich być 2-3, w małych – jedna. Ze względów bezpieczeństwa pożarowego budowano je najczęściej na skraju wsi, w polu bądź w pobliżu źródła wody. Ale dbano o to, aby do kuźni można było swobodnie dojechać, żeby okuć konie czy naprawić wóz. http://www.novgorod.ru/read/information/cultutre/wooden-architecture/vitoslavlici/. 9 Sie 2009

22. Różnice regionalne Na północy Rosji domy były z reguły większe (3- nawet 4-izbowe), piętrowe, połączone z sienią, szopą i spiżarnią w jedną całość, aby do jego zagrody-twierdzy nie miał dostępu dziki zwierz i zły człowiek. Nadwołżańskie chaty są zazwyczaj niewielkie, obłożone tarcicą, czasem malowane na biało lub niebiesko. Wyróżniającą cechą tych chat był rzeźbione obramowania okiem, kurek na dachu. W miejscach, gdzie zdarzały się powodzie, spichrze zbożowe, łaźnie i inne budynki stawiano na grubych dębowych palach, aby woda nie zniszczyła zapasów żywności. Niewielka chata (o powierzchni 20-25 m2) musiała pomieścić całą rodzinę (zwykle 7-8 osób). Wymagało to od wszystkich przestrzegania reguł. Każdy znał swoje miejsce i starał się nie łamać ustalonego porządku. Eliza Małek

23. W powieści Lwa Tołstoja Zmartwychwstanie chatka staruszki Matriony, którą odwiedza ziemianin Niechludow, ma powierzchnię 6 arszynów, czyli ok. 3 m2. • Takie same rozmiary ma „czarna, śmierdząca” izdebka wielodzietnego chłopa Czurisa (z opowiadania tegoż autora pt. Poranek ziemianina), któremu pan proponuje przeniesienie do pomieszczenia o powierzchni 10 arszynów. • W 6-arszynowej izdebce Dawidka Białegoz tegoż opowiadania z trudem mieścił się piec z połamanymi przewodami kominowymi, krosna i poczerniały stół z popękanym blatem. Eliza Małek

24. Izba (z piecem) i świetlica (nie ogrzewana) z oddzielnym wejściem z sieni Eliza Małek

25. Otwory drzwiowe i okienne: opozycja wewnętrzny/zewnętrzny, widzialny/niewidzialny Symboliczne znaczenie okien i drzwi wiązało się z tym, że dzięki nim można było przekroczyć granicę oddzielającą przestrzeń domową (wewnętrzną) od zewnętrznej, okno pozwalało ponadto zajrzeć do świata niewidzialnego. NB. Chaty dawnych Słowian nie miały okien, w średniowieczu zaczęto wycinać w ścianach domów małe otwory, zakrywane na noc małymi deseczkami, pęcherzami ryb, natłuszczonym papierem itp. Szyby w oknach bogatych domostw pojawiły się dopiero pod koniec XVI w., na wsiach znacznie, znacznie później. Eliza Małek

26. Symbolika drzwi (wrót) Drzwi są miejscem wielu obrzędów (głównie ochronnych). Pamięć o symbolicznej funkcji drzwi zachowała się m.in. w obrzędzie weselnym (przenoszenie panny młodej przez próg ), w obrzędach towarzyszącym rodzeniu (otwarcie drzwi miało ułatwić poród). Por. też zwyczaj spotykania gości w drzwiach oraz formułę zaklęć: «пойду из избы дверями, из двора воротами»). Eliza Małek

27. Próg • W czasach pogańskich pod progiem chowano prochy zmarłych przodków, toteż z czasem próg zaczęto utożsamiać z miejscem pobytu duchów przodków (rodu). Uważano, że w tym miejscu duchy strzegą domowej przestrzeni. • W obrzędzie weselnym panna młoda przy wejściu do domu stukała obcasem o próg i prosiła o pozwolenie na wejście do domu. • Za zły znak uważano potknięcie się na progu, przekraczanie progu lewą nogą itd. • Do dzisiaj zachował się zakaz rozmawiania w progu domu, witania się przez próg itp. Eliza Małek

28. Wyposażenie domów (prostota i funkcjonalność) • Wnętrze izby charakteryzowało się prostotą i funkcjonalnością. Główne miejsce w izbie zajmował piec, usytuowany przy drzwiach (z prawej lub lewej strony od wejścia). Tylko na południu i w centralnej Rosji piec znajdował się w kącie przeciwległym w stosunku do drzwi. • Stół zawsze ustawiano w kącie po przekątnej od pieca. Nad stołem wieszano ikony. • Wzdłuż ścian znajdowały się wmontowane w ścianę ławki, nad nimi takież półki. Pomiędzy piecem а boczną ścianą izby pod sufitem montowano drewnianą półkę do spania. Eliza Małek

29. Eliza Małek

30. Sień domu chłopskiego z północnej Rosji (XIX w.) Eliza Małek

31. Oświetlenie (łuczywo – kaganki oliwne - świece – lampa naftowa) • Współczesny człowiek przywykły do rzęsiście oświetlonych domów mieszkalnych i pomieszczeń użyteczności publicznej czułby się zapewne nieswojo w dawnych domach. W izbach pospólstwa bowiem nawet w ciągu dnia panował głęboki półmrok, rozświetlany jedynie promieniami słońca przedostającymi się przez szpary, otwory drzwiowe, a z czasem przez niewielkie okienka lub blask płonących szczap paleniska (pieca). • Później pojawiły się kaganki, w bogatszych domach - świece, a dopiero pod koniec XIX w. lampy naftowe. Eliza Małek

32. Łuczywo Eliza Małek

33. Sień w domu rodziców Jesienina Eliza Małek

34. Izba paradna (biała) (горница) domu rodziców Jesienina Eliza Małek

35. Изба крестьянская. Хомутный запах дёгтя, Божница старая, Лампады кроткий свет.. [Chłopska izba. Chomątowy zapach dziegciu, Stary ołtarzyk, Łagodne światło lampki.] JesieninSiergiej (Есенин Сергей Александрович, 1895-1925), poeta. Syn chłopa z guberni riazańskiej. S. Jesienin (1895-1925) Eliza Małek

36. Poczesny (święty) kąt izby (Kiżi, XIX w.) Wołogda (k. XX w.) Sacrum i profanum («Новую избу всегда освящают») Eliza Małek

37. XX w. Eliza Małek

38. Piec • Печь в дому – то же, что алтарь в церкви: в ней хлеб печётся. / Piecwdomutojakołtarzwcerkwi: wnimsięchlebpiecze. Eliza Małek

39. visualrian.ru/.../PreviewWM/1772/51/177251.jpg Eliza Małek

40. Funkcje rosyjskiego pieca: służy do ogrzewania izby, przygotowania jedzenia, suszenia grzybów, jagód, mokrej odzieży, spania, mycia się, leczenia. Koło pieca siadywał pieśniarz śpiewający byliny lub bajarz opowiadający bajki. Starano się, aby piec był duży i ładny, jak narzeczona. W niektórych regionach Rosji panna młoda przed odjazdem do ślubu podchodziła do pieca i sprawdzała, czy jest ciepły, czy zimny, próbując w ten sposób odgadnąć, jaka będzie teściowa (dobra czy zła). Pod koniec wesela sprawdzano umiejętności gospodarskie panny młodej. Jedną z prób było pieczenie przez nią blinów. Eliza Małek

41. Масленица. Прощеный день в крестьянской семье . Гравюра исполненаК. Крыжановским по рисунку Н.И. Соколова). historydoc.edu.ru/catalog.asp?ob_no=14038... Eliza Małek

42. В. Е. Грушин, Русская печь • Курная печь совсем не давала угара; она настолько хорошо просушивала стены и кровлю (это очень важно как раз в сырых лесных местах), что они практически не гнили. Но черная печь не только сохраняла дом - она его эффективно дезинфицировала. Эпидемии чумы и малярии, свирепствовавшие в посадах и городах, деревни с курными избами, как правило, обходили стороной. В курных избах не заводились клопы и мыши, в них человек был надежно защищен от гнуса - этого таежного бедствия. [http://www.mj.rusk.ru/00/4/mj4_14.htm] Zalety kurnego pieca – ogrzewanie i dezynfekowanie pomieszczeń (w chatach z takim piecem nie było pluskiew, myszy ani gryzących muszek, omijały je epidemie dżumy i malarii) . Eliza Małek

43. Leczenie choroby, nazywanej „psią starością”. • „Twarz dziecka – z wyjątkiem nosa i ust – pokrywano ciastem, dziecko przywiązywano do łopaty, na której wkłada się chleb do pieca, a następnie wsuwano je trzykrotnie na kilka chwil do rozgrzanego pieca, mówiąc: „Przypiecz się, psia starości, przypiecz się w piecu”. Taki sposób nazywano „zapiekaniem” lub „przypiekaniem”. • W ten sposób leczono rachityczne niemowlęta w całej Rosji. W niektórych miejscowościach takim procedurom poddawano wszystkie noworodki. Skutki owego „leczenia” bywały czasem tragiczne. • Nazwa choroby – zdaniem A. Toporkowa – wskazuje na jej etymologię i podpowiada sposób leczenia, który miał polegać na przeniesieniu choroby z dziecka na szczeniaka bądź psa”. • А. Топорков, Зачем Державина на хлебную лопату сажали, http://istrodina.com/rodina_articul.php3?id=432&n=22 • Por. opowiadanie B. Prusa Anielka Eliza Małek

44. Все, что в печи, на стол мечи. Щи да каша – пища наша. Raz kapuśniak, a raz kasza - oto strawa nasza. Не та хозяйка, что красиво говорит, а та, что хорошо щи варит. Хлеб да вода – крестьянская еда. Худ обед, коли хлеба нет. Ешь щи с мясом, а нет, так хлеб с квасом. Красна изба углами, а обед пирогами. Eliza Małek

45. Łaźnia parowa „po-czornomu” (kurna), XIX w. Budowana najczęściej z osiny lub lipy (konstrukcja zrębowa). Wg wierzeń miejsce, gdzie zamieszkują istoty demoniczne (банник, баенник), „nieczyste”. Locus wielu obrzędów (pogrzebowego, weselnego, związanych z narodzinami dziecka) oraz wróżb panieńskich. Miejsce magicznych obrzędów czarowników, zawierania paktu z diabłem. Zakaz budowania domu na miejscu łaźni (grożą nieszczęścia ). . . Łaźnia (баня) Eliza Małek

46. Kąpiel nie była tylko zabiegiem higienicznym, jej celem było rytualne oczyszczenie panny młodej od złych mocy, zmycie panieńskiej swawoli. Łaźnia pełniła również ważną funkcję podczas porodu i połogu, w obrzędzie pogrzebowym, była miejscem dziewczęcych wróżb świątecznychi świętojańskich itd. Eliza Małek

47. Łaźnia pełniła ważne funkcje w obrzędach. Np. w obrzędzie weselnym było to m.in. obowiązkowe kąpanie panny młodej w przeddzień ślubu (przyjaciółki rozpalały piec, maiły łaźnię gałązkami i z dźwięków, jakie wydawały rozpalone kamienie, wróżyły , czy mąż będzie dobry). W tym czasie panna młoda zawodziła, żegnając się z panieńskim stanem: Затопися, баненка, Раскалися, каменка! Расплачься, княгиня душа, По своей сторонушке, По родимой матушке, По родимому батюшке. (Никитина, 135) Eliza Małek

48. Zaklęcia, prośby, zakazy • Przed wejściem do łaźni: «Хрещеный - на полок, нехрещеный – с полка» / Ochrzczony - na półkę, nieochrzczony – z półki. • Po zakończeniu mycia: «Спасибо тебе, байнушко, на парной байничке!» / Dziękuję ci łaziebniku za parową łaźnię. • Zakaz głośnego mówienia, wnoszenia ikon, wchodzenia do łaźni w dni świąteczne. • Zakaz wnoszenia do domu wiader, brzozowych miotełek, którymi chłostano się w łaźni. Eliza Małek

49. Пар костей не ломит. / Para kości nie łamie. Баня без пара, что щи без навара. / Łaźnia bez pary, jak kapuśniak bez okrasy. Eliza Małek

50. Zagroda Zagroda jako pierwszy „pas ochronny” domu (ogrodzenie różnego typu – tyn, płot, ostrokół). Tu sprawowano obrzędy, które miały chronić trzodę, bydło czy drób od chorób, kradzieży itp. W guberni kostromskiej w tym celu gospodarz wynosił na podwórko chleb i sól i kłaniając się prosił domowego ducha (домовой), aby nie czynił zła jego inwentarzowi: «Батюшка домовой, настоятель дорогой, люби нашу скотину». Zagrody chłopów na Syberii i Ałtaju przypominały twierdze. Składały się one z wysokiej piętrowej chaty, spichlerza połączonego z chatą wysokim ostrokołem i wrotami. Wewnątrz zagrody znajdowały się ponadto obora, piwnice, szopy na siano, pomieszczenia do suszenia zboża, szopy, w których przechowywano wozy, narzędzia rolnicze, drewno na opał itp. Eliza Małek