กลไกการตอบแทนคุณระบบนิเวศ : กรณีศึกษาความเป็นไปได้ในการจัดตั้งกองทุนลุ่มน้ำน่าน

1. กลไกการตอบแทนคุณระบบนิเวศ:กรณีศึกษาความเป็นไปได้ในการจัดตั้งกองทุนลุ่มน้ำน่านกลไกการตอบแทนคุณระบบนิเวศ:กรณีศึกษาความเป็นไปได้ในการจัดตั้งกองทุนลุ่มน้ำน่าน ชูศักดิ์ วิทยาภัค คณะสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

2. การจ่ายค่าตอบแทนบริการทางนิเวศวิทยา (payment for ecological services– PES) • การจ่ายค่าตอบแทน (payments) ตามมูลค่าในตลาด • การให้รางวัล (rewards) • การจ่ายค่าชดเชย (compensation) • การให้รางวัลสำหรับผู้ที่ทำให้เกิดบริการทางด้านนิเวศวิทยา หรือผู้ที่จัดทำคุณประโยชน์ทางด้านสิ่งแวดล้อม • ชาวบ้านหรือชุมชนจะได้รับค่าตอบแทนจากการที่เป็นผู้ที่เสียสละหรือจัดการให้เกิดความยั่งยืนของระบบนิเวศ • ค่าตอบแทนอาจเป็นในรูปของเงินและ/หรือผลประโยชน์ แรงจูงใจในรูปแบบอื่นๆ เช่น อาหาร สิ่งของเครื่องใช้ โอกาสในการทำงาน สิทธิประโยชน์ หรือการพัฒนาคุณภาพชีวิต • Pro-poor PES – เป็นการใช้กลไก PES เป็นเครื่องมือในการแก้ปัญหาความยากจนไปพร้อมๆกับการอนุรักษ์สิ่งแวดล้อม (win-win solution)

3. กลไกเชิงนโยบาย (policy tools) ในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม: 3 แบบจำลองเชิงแนวคิด • การควบคุมสั่งการโดยรัฐ (command-and-control) • การจัดการทรัพยากรโดยความร่วมมือของชุมชน (community-based natural resource management –CBNRM) • การใช้กลไกของตลาดในการสร้างแรงจูงใจ (market values) เช่น ระบอบกรรมสิทธิ์ทรัพยากรส่วนบุคคล การซื้อขาย PES • กรอบความคิดที่ใช้ในการศึกษา • สิทธิในทรัพยากร (entitlement) • อำนาจและความสัมพันธ์เชิงอำนาจ (power) • การปกครองจิตสำนึกของประชาชน (governmentality) • วิถีการดำรงชีพ (livelihood) • สถาบันสังคม (institutions) • ผู้กระทำการทางสังคม (social actors)

4. กรณีศึกษาจังหวัดน่าน: การปลูกข้าวโพด VS ระบบนิเวศลุ่มน้ำตอนบน วิถีการดำรงชีพของชาวบ้าน บริการนิเวศวิทยาของลุ่มน้ำตอนบน

5. ความเป็นไปได้ในการจัดตั้งกองทุนลุ่มน้ำน่าน: ผลการศึกษาเบื้องต้น • เศรษฐศาสตร์การเมืองของการปลูกข้าวโพดในจังหวัดน่าน – เป็นความเชื่อมโยงของโครงสร้างอำนาจและผลประโยชน์ตั้งแต่ระดับโลกลงมาถึงระดับท้องถิ่น ที่ประกอบไปด้วยผู้กระทำการที่สำคัญ เช่น รัฐบาล นักการเมืองระดับชาติ นักการเมืองท้องถิ่น สถาบันการเงิน สหกรณ์การเกษตร บรรษัทขนาดใหญ่ พ่อค้า สมาพันธ์ผู้ปลูกข้าวโพด และเกษตรกร • วาทกรรมชาวบ้าน “ไม่มีทางเลือกอื่น เป็นวิถีการดำรงชีพ” • ปรากฏการณ์ของการปลูกข้าวโพดในจังหวัดน่านจึงเป็นการ “ร่วมชุมนุมกัน” (assemblages) ของความสัมพันธ์เชิงอำนาจของกลุ่มผู้กระทำการและสถาบันต่างๆ ที่เป็นตัวขับเคลื่อนให้เกิดการปลูกข้าวโพดในเชิงพาณิชย์

6. รูปแบบ กลไก และกระบวนการจัดตั้งกองทุนลุ่มน้ำน่าน • รูปแบบการดำเนินการของกองทุนลุ่มน้ำน่านควรเป็นลักษณะของคณะกรรมการร่วมหลายฝ่าย • ควรนำเอาบทเรียนและประสบการณ์การเรียนรู้ของท้องถิ่นจากกองทุนที่มีการดำเนินการมาก่อน เช่น เครือข่ายทางสังคมของชาวบ้าน โดยการเปิดโอกาสให้ชาวบ้านได้เข้ามามีส่วนร่วมอย่างแท้จริง • การจ่ายค่าตอบแทนอาจเป็นดาบสองคม กล่าวคือ อาจนำไปสู่การสร้างความเข้มแข็งหรือสร้างความอ่อนแอให้กับระบบการจัดการทรัพยากรที่มีอยู่ก่อนหน้านี้ เช่น ป่าชุมชน และระบบเหมืองฝาย • กลไกการจ่ายเป็นเงินสดให้กับชาวบ้านเป็นรายบุคคลอาจไปทำลายขนบธรรมเนียมประเพณีในการร่วมมือกันของชุมชน

7. สถาบันและองค์กรในการจัดการกองทุนลุ่มน้ำน่านสถาบันและองค์กรในการจัดการกองทุนลุ่มน้ำน่าน • ชาวบ้าน: เห็นว่าไม่ควรให้องค์กรใดองค์กรหนึ่งดำเนินการแต่เพียงผู้เดียว แต่ควรดำเนินการในรูปแบบของคณะกรรมการหลายฝ่ายร่วมกัน แต่เน้นเรื่องการให้ชาวบ้านเข้ามามีส่วนร่วมอย่างแท้จริง • องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น (อปท): มีแนวโน้มที่จะเห็นว่าองค์กรบริหารส่วนท้องถิ่น เช่น อบต.อบจ. และเทศบาล มีศักยภาพที่จะเป็นผู้บริหารและจัดการกองทุน เพราะมีประชาชนเป็นผู้ตรวจสอบผ่านการเลือกตั้ง • หน่วยราชการ: เห็นว่าตนเองยังควรมีบทบาทในการบริหารจัดการกองทุนลุ่มน้ำ อย่างน้อยก็ในฐานะเป็นหน่วยงานสนับสนุนและช่วยเหลือทางวิชาการและกฎหมาย • ภาคประชาสังคม: เห็นว่าควรทำในรูปของเครือข่ายภาคประชาชน หน่วยงานของรัฐและท้องถิ่นเป็นผู้สนับสนุน • ภาคเอกชน: มีแนวโน้มที่จะให้มีการบังคับใช้กฎหมายไปพร้อมๆกับการจัดตั้งกองทุนลุ่มน้ำ

8. สรุป ความเป็นไปได้ และประเด็นที่ท้าทาย • การดำเนินการจัดตั้งกองทุนลุ่มน้ำควรเป็นในลักษณะของผสมผสานกันของหลายฝ่ายเข้าด้วยกัน (hybrid system)ที่อยู่บนพื้นฐานของการมีส่วนร่วม • เกือบทุกฝ่ายต่างเห็นว่า “เงินเพียงอย่างเดียวไม่ใช่ทางออกของปัญหา” • คนที่ร่ำรวยและมีอำนาจอาจมีโอกาสที่จะได้รับประโยชน์จากกองทุนมากกว่าคนจน (elite capture) • ปัญหาการขาดความเชื่อมั่นศรัทธาในชาวบ้านยังคงมีอยู่ในหลายกลุ่มผู้กระทำการ • ปัญหาการเพิ่มขึ้นของหนี้สินและบริโภคนิยมในหมู่ชาวบ้าน • ความรู้ เทคนิควิทยา และเครื่องมือทางวิทยาศาสตร์ในการวัดและประเมินคุณค่าทางด้านนิเวศวิทยาของพื้นที่ลุ่มน้ำตอนบน