versie 1: 22-9-2004; v2: 28-9-2004, v3: 22-11-2004, v4: 0507; v5: 04-2011; v6: 04-2014

1. versie 1: 22-9-2004; v2: 28-9-2004, v3: 22-11-2004, v4: 0507; v5: 04-2011; v6: 04-2014 ca. 60 minuten

2. Eengelestip bij een dia betekent dat de afbeelding ook in je boekje staat. Teksten in dezegroene kaders zijnvragen die je moetbeantwoorden. Wanneer eengeel pijltje in beeld komt betekent dat: druk op pijltjes(v)- of entertoets om verder te gaan.

3. om naar de vorige dia te gaan: druk op de pijltjestoets(^)

4. Stadsplanning in Amsterdam rond 1929 Plan Berlage, de Amsterdamse School en het HLZ

5. INLEIDING

6. Je kunt het je nu nauwelijks meer voorstellen, maar hier, aan het Frederiksplein, begon het allemaal in 1929!

7. Je kunt het je nu nauwelijks meer voorstellen, maar hier, aan het Frederiksplein, begon het allemaal in 1929! Waar nu de Nederlandse Bank brutaal de lucht in steekt, stond vroeger een rijtje herenhuizen.

8. Je kunt het je nu nauwelijks meer voorstellen, maar hier, aan het Frederiksplein, begon het allemaal in 1929! Waar nu de Nederlandse Bank brutaal de lucht in steekt, stond vroeger een rijtje herenhuizen.In een van die huizen, Westeinde no. 27, startte het HLZ.

9. In een van die huizen, Westeinde no. 27, startte het HLZ.

10. Om de hoek, aan het Frederiksplein kon je in 1929 nog de restanten van een groot gebouw zien, wat in de 19e eeuw op deze plek stond: het Paleis voor Volksvlijt.

11. Galerij rondom de tuin van het Paleis voor Volksvlijt, geopend in 1894.Cornelis Outshoorn, 1859-83. (foto omstreeks 1890). Van dit Paleis voor Volksvlijt was in 1929 alleen nog maar een winkelgalerij over: de Galerij. Deze werd gesloopt in 1961.

12. Paleis voor Volksvlijt Amstel met de winkel- galerij rond de tuin, 1859-83 Hier begon het HLZ! Frederiksplein Weteringschans Utrechtsestraat

13. Paleis voor Volksvlijt, Cornelis Outshoorn (1812-75) 1859-83. Weteringschans, Amsterdam. Pentekening en aquarel. De arts Sarphati bezocht in 1851 de Wereldtentoonstelling in Londen en was onder de indruk van het Chrystal Palace. Hij zorgde er voor dat Amsterdam ook zo'n gebouw kreeg: het Paleis voor Volksvlijt. Deze kolos was, net als het Chrystal Palace, geheel van gietijzer en glas!Dat waren vrij moderne bouwmaterialen in die tijd. Maar de vormgevingvan het gebouw was niet zo modern. Hiervoor keek de architect naar stijlen uit het verleden. Dat was gebruikelijk in de 19e eeuw.

14. De architectuur van de 19e eeuw werd sterk beïnvloed door het verleden

15. De vorm van van veel bouw-elementen werd gekopieerdvan voorbeelden uitvoorafgaande stijlen

16. Zo vinden we in de 19e eeuw:het neo-classicisme,de neo-gotiek, de neo-barok, de neo- … enzovoort

17. Invloeden van stijlen uit het verleden op de 19e eeuwse architectuur GRIEKEN ROMEINEN de Romeinen pasten de Griekse vormen speels toe fronton fronton tempel tempeltje kapiteelvormen triomfboog sierslinger RENAISSANCE, BAROK en andere stijlen 19e EEUW Koepel vande St. Pieter, Michelangelo,Rome,Italië. Paleis van Volksvlijt 1883, Amsterdam

18. Paleis voor Volksvlijt, 1859-83 gezien vanaf de Weteringschans, Amsterdam. (foto Jacob Olie). Het doel van Sarphati was de Nederlanders kennis te laten maken met moderne techniek en kunstvormen. Gedurende de 65 jaar van zijn bestaande had het Paleis inderdaad de functie van tentoonstellingsgebouw, een soort RAI.

19. BOVEN Het interieur van het Chrystal Palace, Paxton, Londen.Dit gebouw werd neergezet voor de wereldtentoonstelling van 1851. Beide gebouwen:• zijn van gietijzer en glas• zijn bedoeld voor tentoonstellingen• hebben een ronde overkapping. RECHTSInterieur van hetPaleis voor Volksvlijt, Amsterdam, 1883.

20. Na de brand van 1929. Paleis voor Volksvlijt. Op 18 april 1929 brandde het Paleis af! De brand was vermoedelijk ontstaan in de keuken van het restaurant. Alleen de Galerij met winkels bleef over. De Galerij werd gesloopt in 1961.

21. LEESPAUZE 1 van 4 Lees zelf de tekst uit je boekje op bladzijde 3 tot ‘Stadsontwikkeling …’

22. Het boekje begint inde tweede helft van de19e eeuw, in een tijddat de architectuur,zoals je hebt gezien,sterk beïnvloed werddoor stijlenuit het verleden

23. SAMENVATTING TEKST BLADZIJDE 3 SAMENVATTING TEKST BLADZIJDE 3 Vóór 1850 Vanaf 1850 Een nieuwe sociale klasse

24. SAMENVATTING TEKST BLADZIJDE 3 Vóór 1850Het gemeentebestuur van Amsterdam had geen groeiplan voor de stad. Vanaf 1850 Een nieuwe sociale klasse

25. SAMENVATTING TEKST BLADZIJDE 3 Vóór 1850Het gemeentebestuur van Amsterdam had geen groeiplan voor de stad. Vanaf 1850 • Sterk groeiende economie. • Arme plattelanders trokken naar de stad om fabrieksarbeider te worden. • Het aantal inwoners van Amsterdam verdubbelde in 50 jaar! • Mensen woonden in met grote gezinnen in kelderwoningen. • Het werk van de fabrieksarbeider was zwaar. Een nieuwe sociale klasse

26. Kelderwoning aan de Zeedijk, nr. 58 omstreeks 1900.

27. LINKS De Amsterdamse binnenstad, Zwarte Bijlsteeg, Martelaarsgracht, omstreeks 1911.

28. SAMENVATTING TEKST BLADZIJDE 3 Vóór 1850Het gemeentebestuur van Amsterdam had geen groeiplan voor de stad. Vanaf 1850• Sterk groeiende economie.• Arme plattelanders trokken naar de stad om fabrieksarbeider te worden.• het aantal inwoners van Amsterdam verdubbelde in 50 jaar!• Mensen woonden in met grote gezinnen in kelderwoningen.• Het werk van de fabrieksarbeider was zwaar.Een nieuwe sociale klasse

29. SAMENVATTING TEKST BLADZIJDE 3 Vóór 1850Het gemeentebestuur van Amsterdam had geen groeiplan voor de stad. Vanaf 1850• Sterk groeiende economie.• Arme plattelanders trokken naar de stad om fabrieksarbeider te worden.• het aantal inwoners van Amsterdam verdubbelde in 50 jaar!• Mensen woonden in met grote gezinnen in kelderwoningen.• Het werk van de fabrieksarbeider was zwaar.Een nieuwe sociale klasseEen nieuwe sociale klasse van fabrieksarbeiders ontstond:opkomst van het socialisme, arbeiders partijen, woningbouwverenigingen, het communisme.

30. LEESPAUZE 2 van 4 Lees zelf de tekst uit je boekje op blz. 3, 4 en 5 ‘Stadsontwikkeling …’ tot ‘Het Plan Berlage’

31. SAMENVATTING TEKST BLADZIJDE 3/4/5 . chaos SAMENVATTING TEKST BLADZIJDE 3/4/5 Stadsontwikkeling in de jaren 60: chaos De jaren na 1890: maatregelen tegen de chaos

32. SAMENVATTING TEKST BLADZIJDE 3/4/5 Stadsontwikkeling in de jaren 60: chaos • Na slechting van de stadswallen kon de stad groeien. • De aanleg van nieuwe wijken gebeurde door particulier initiatief, het stadsbestuur regelde niets. • Het resultaat was: veel slechte woningen, REVOLUTIEBOUW. De jaren na 1890: maatregelen tegen de chaos

33. SAMENVATTING TEKST BLADZIJDE 3/4/5 Stadsontwikkeling in de jaren 60: chaos • Na slechting van de stadswallen kon de stad groeien. • De aanleg van nieuwe wijken gebeurde door particulier initiatief, het stadsbestuur regelde niets. • Het resultaat was: veel slechte woningen, REVOLUTIEBOUW. • REVOLUTIE-BOUW in de PIJP

34. SAMENVATTING TEKST BLADZIJDE 3/4/5 Stadsontwikkeling in de jaren 60: chaos • Na slechting van de stadswallen kon de stad groeien. • De aanleg van nieuwe wijken gebeurde door particulier initiatief, het stadsbestuur regelde niets. • Het resultaat was: veel slechte woningen, REVOLUTIEBOUW. De jaren na 1890: maatregelen tegen de chaos

35. SAMENVATTING TEKST BLADZIJDE 3/4/5 Stadsontwikkeling in de jaren 60: chaos • Na slechting van de stadswallen kon de stad groeien. • De aanleg van nieuwe wijken gebeurde door particulier initiatief, het stadsbestuur regelde niets. • Het resultaat was: veel slechte woningen, REVOLUTIEBOUW. De jaren na 1890: maatregelen tegen de chaos • Invoering Erfpachtstelsel 1896. • Invoering Woningwet 1901, met als gevolg: - bouwverordeningen en bouwvoorschriften werden verplicht - financieringsmogelijkheden voor woningbouwverenigingen - verplicht uitbreidingsplan door de gemeente.

36. SAMENVATTING TEKST BLADZIJDE 3/4/5 Stadsontwikkeling in de jaren 60: chaos • Na slechting van de stadswallen kon de stad groeien. • De aanleg van nieuwe wijken gebeurde door particulier initiatief, het stadsbestuur regelde niets. • Het resultaat was: veel slechte woningen, REVOLUTIEBOUW. De jaren na 1890: maatregelen tegen de chaos • Invoering Erfpachtstelsel 1896. • Invoering Woningwet 1901, met als gevolg: - bouwverordeningen en bouwvoorschriften werden verplicht - financieringsmogelijkheden voor woningbouwverenigingen - verplicht uitbreidingsplan door de gemeente. Bouwverordening na de Woningwet van 1902

37. SAMENVATTING TEKST BLADZIJDE 3/4/5 Stadsontwikkeling in de jaren 60: chaos • Na slechting van de stadswallen kon de stad groeien. • De aanleg van nieuwe wijken gebeurde door particulier initiatief, het stadsbestuur regelde niets. • Het resultaat was: veel slechte woningen, REVOLUTIEBOUW. De jaren na 1890: maatregelen tegen de chaos • Invoering Erfpachtstelsel 1896. • Invoering Woningwet 1901, met als gevolg: - bouwverordeningen en bouwvoorschriften werden verplicht - financieringsmogelijkheden voor woningbouwverenigingen - verplicht uitbreidingsplan door gemeente. Vanaf 1915 ging de gemeente zich pas echt met volkshuisvesting bezighouden (Wibaut en Kepler, schoonheidscommissies). Het gevolg was, dat er in korte tijd duizenden woningen bij kwamen!!

38. LEESPAUZE 3 van 4 Lees zelf de tekst uit je boekje op bladzijde 5

39. SAMENVATTING TEKST BLADZIJDE 5 . . SAMENVATTING TEKST BLADZIJDE 5 Het plan Berlage 1917 Beperkingen van het Plan Berlage

40. SAMENVATTING TEKST BLADZIJDE 5 Het plan Berlage 1917 • De straten lopen niet meer allemaal parallel. • Afwisseling met pleintjes en wat groen. • Door die afwisseling meer mogelijkheden voor een goede bebouwing. • Opvallend is de MONUMENTALITEIT door: - symmetrie - grote, monumentale gebouwen voor kunst op kruisingen van de grootste boulevards. Beperkingen van het Plan Berlage

41. SAMENVATTING TEKST BLADZIJDE 5 Het plan Berlage 1917 • De straten lopen niet meer allemaal parallel. • Afwisseling met pleintjes en wat groen. • Door die afwisseling meer mogelijkheden voor een goede bebouwing. • Opvallend is de MONUMENTALITEIT door: - symmetrie- grote, monumentale gebouwen voor kunst op kruisingen van de grootste boulevards. Beperkingen van het Plan Berlage • Berlage wilde op de eerste plaats een mooie vormgeving,dat is nog een 19e eeuws uitgangspunt. • Functionele factoren hield hij minder in het oog. • Het plan heeft een dichte bebouwing, wijkvoorzieningen zijn schaars. • Geen rekening gehouden met bezonning van de woningen.

42. Het eerste Plan Berlage, H.P.Berlage, 1900-1907. Dit plan werd niet uitgevoerd: • het was te weinig een geheel • de ontworpen buurten lagen te los van elkaar • het had een te kleine bebouwingsdichtheid.

43. Het tweedePlan Berlage,H.P.Berlage,1914-1917. Het grootste deel van dit plan is ook daadwerkelijk uitgevoerd. • De straten lopen niet meer allemaal parallel. • Er is afwisseling met pleintjes en wat groen. • Door die afwisseling meer mogelijkheden voor een goede bebouwing. • Opvallend is de MONUMENTALITEIT door: symmetrie en grote, monumentale gebouwen voor kunst op kruizingen van de grootste boulevards.

44. Het Plan Berlage werd tussen 1915 en 1935voor het grootste deel volgebouwd.De meeste huizen werden ontworpendoor architecten van de Amsterdamse School

45. Amsterdamse School INVLOEDEN (bladzijde 6)

46. INVLOEDEN op de Amsterdamse School (bladzijde 6) E. Cuypers,architect H.P. Berlage,architect Exotische invloeden (in Nederland: Indonesië) Folkloristische architectuur uit Scandinavië

47. INVLOEDEN (bladzijde 6) E. Cuypers • Architect van het Centraal station, Vondelparkkerk en vele andere kerken, het Rijksmuseum. • Sommige van de medewerkers op zijn bureau werden later belangrijke architect van de Amsterdamse School. • Cuypers vond: “De Architect is schepper van schoonheid”.

48. Rijksmuseum (uitvoertekening, voorkant), P.J.H. Cuypers (1827-1921), 1880. Amsterdam. • Voor de vormgeving van dit gebouw is veel geleend uit oude stijlen. • De poort onder het museum moest dienen als poort naar de nieuwe stad. Het Rijksmuseum, net klaar, nog in de weilanden! De ‘nieuwe stad’ moest nog worden gebouwd.

49. INVLOEDEN (bladzijde 6) H.P. Berlage • Architect van de Beurs, het Haags Gemeente museum, uitbreidingsplannen van steden. • Introduceert nieuwe bouwmethoden. • Laat aan zijn gebouwen overbodige versiering weg. • Laat de constructie van een gebouw meespelen als element van vormgeving. • Kwam al doende tot een meer zakelijke vormgeving en leverde zo een bijdrage aan de verwerping van de19e eeuwse ‘façade architectuur’ (gericht op de buitenkant).

50. De Beurs, H.P. Berlage, 1898-1903. Amsterdam. • Heel veel mensen vonden dit een lelijk gebouw. • De gevel langs het Rokin vond men veel te vlak, met veel te weinig verspringingen. • Ook vond men dat er teveel ramen in zaten. Dit gebouw maakte Berlage in een klap tot een hervormer en een vader voor de moderne, meer zakelijke bouwkunst in Nederland.