Szymon Pawlas Katedra Hungarystyki Uniwersytet Warszawski szymon.pawlas@uw.pl

1. Neologizmy(na przykładzie wybranychjęzyków ugrofińskich:węgierskiego, fińskiego i udmurckiego) • Szymon Pawlas • Katedra Hungarystyki • Uniwersytet Warszawski • szymon.pawlas@uw.edu.pl • http://www.varpho.net/

2. Potrzeba poszerzania słownictwa • zmiana rzeczywistości pozajęzykowej • zmiana trybu życia • rozwój technologiczny • tłumaczenie tekstów • np. tłumaczenia Biblii, aktów prawnych itp. • puryzm językowy

3. Zapożyczenia • właściwe • niedostosowane fonologicznie:filmi 'film' • dostosowane fonologicznie: gereblye 'grabie' • strukturalne (kalki): • vas∙út ← Eis∙bahn 'kolej żelazna' • semantyczne (ukryte): • egér← mouse 'mysz (komp.)'

4. Słowotwórstwo • derywacja • afiksacja: kirja∙sto 'biblioteka' • derywacja wsteczna:ragaszt 'końcówka' • kompozycja: • дыр∙пус 'kalendarz' • адӟос-чаклос 'doświadczenie' 'książka' 'kleić' 'czas' 'znak' 'postrzeganie' 'obserwacja'

5. drzewo języków uralskich (za Hajdú)

6. praugryjski 2000 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 1500 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 1000 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 500 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 500 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 1000 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 1500 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 2000 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 2500 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 3000 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 3500 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 4000 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– 4500 ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– węgierski udmurcki fiński prawęgierski prapermski prabałtyckofiński prafińskowołżański prafińskopermski język praugrofiński język prauralski daty orientacyjne (wg Hajdú)

7. Język węgierski • 1190 – pierwszy tekst: Halotti beszéd • 1590 – pierwszy druk: Az Szent Pál levelei... • Nyelvújítás – reforma języka XVIII – XIX w. • > 10 tys. nowych słów • utworzenie terminologii naukowej • poszerzenie słownictwa (np. dla celów poezji) • neologowie: F. Kazinczy, F. Kölcsey i in. • neologizmy tworzone współcześnie Mowa pogrzebowa Listy św. Pawła

8. Język fiński • Reformacja: • bp Mikael Agricola – twórca jęz. literackiego • Abckiria 1543 • Se Wsi Testamenti 1548 • obudzenie świadomości narodowej: • Elias Lönnrot – odnowiciel języka • Kalevala 1835 • Suomalais-Ruotsalainen Sanakirja 1880 • neologizmy tworzone współcześnie Elementarz Nowy Testament Słownik fińsko-szwedzki

9. Język udmurcki (wotiacki) • 1840. pierwsze tłumaczenia Ewangelii • 1920. powołana rada rozwoju języka: • Герд Куӟебай [Kudziebaj] • 1990. rada w celu przetłumaczenia konstytucji: • słownictwo prawnicze • słownictwo ekonomiczne • terminologia naukowa itp. • Иван Василевич Тараканов [Tarakanow] i in.

10. Nyelvújítás – reforma języka węgierskiego • słowotwórstwo regularne • derywacja: • forradalom: forr'wrzeć' + -dalom ABS. • derywacja dezintegralna: • egyetem← egyetemben'wszystko razem' • kompozycja: • nyelvtan: nyelv'język' + tan 'nauka' • vegytan: vegy-'mieszać' + tan 'nauka' • rendőr: rend'porządek' + őr 'stróż' 'rewolucja' 'uniwersytet' 'gramatyka' 'chemia' 'policjant'

11. Nyelvújítás – reforma języka węgierskiego • słowotwórstwo nieregularne • wyizolowanie nowych sufiksów derywacyjnych • csárda→-da: • uszoda: usz- 'pływać' + -da MIEJSCE • kompozycja: • röpirat: röp-'latać' + (ír'pisać' + atEFEKT) • kontaminacja: • lég: levegő 'powietrze'×ég'niebo' 'karczma' 'pływalnia' 'ulotka' 'powietrze' (np. w złożeniach)

12. Nyelvújítás – reforma języka węgierskiego • zapożyczenia wewnętrzne: • z gwar: • hülye 'głupiec' • röhög 'rechotać (o śmiechu)' • archaizmy: • (esztendő) - év'rok' • skrócenie: • mond(ol)at'zdanie'

13. Przykłady neologizmów węgierskich istentisztelet isten'Bóg' + [(tiszt'cześć' + -elVERB) + -etABS] 'nabożeństwo' mozgóképszínház → mozi [(mozog-'ruszać (się)' + -óIMSŁ.WSP.) + kép 'obraz'] + [szín 'scena' + ház 'dom'] 'kino'

14. Przykłady neologizmów fińskich uskonpuhdistus (usko'wiara' +-n Gen) + (puhd- 'czysty' + -ist(A)-VERB) + -UsABSTR. 'reformacja' puhelin puhel-'rozmawiać' + -inNARZĘDZIE 'telefon'

15. Przykłady neologizmów fińskich monikko moni-'dużo' + -kkO NAZWA ZBIOROWOŚCI 'liczba mnoga' itsenäinen itse'samo' + -nAinenPRZYMIOTNIK 'niepodległy'

16. Przykłady neologizmów udmurckich лулчеберет [lulcieberet] (лул'dusza' + чебер 'ładny') + -эт ABSTR. 'kultura' йырвизьбур [jyrwiźbur] (йыр'głowa' + визь 'umysł') + бур'dobry' 'pamięć'

17. Przykłady neologizmów udmurckich öтён-ӝуткан [ötjon-dżutkan] öтьыны'wołać' + ӝутканы 'podnosić' 'agitacja' синпелет [sinpeliet] (син'oko' + пель 'ucho') + -этABS. 'pomnik'

18. Przykłady złożeń (naturalnych) • testvér (węgierski) • test 'ciało' + vér'krew' = 'rodzeństwo' • maailma (fiński) • maa 'ziemia' + ilma'powietrze' = 'świat' • ымныр [ymnyr] (udmurcki) • ым'usta' + ныр 'nos' = 'twarz' • нылпи[nylpi] (udmurcki) • ныл 'dziewczyna' + пи 'chłopiec' = 'dziecko' • пельнянь[pelniań] (udmurcki) • пель 'ucho' + нянь 'chleb' = 'pielmieni (rodzaj pierogów, “uszka”)'

19. Republika po ugrofińsku • köztársaság (węgierski) • köz-'wspólny' + (társ'towarzysz'+ -sÁgABSTR.) 'towarzystwo' • tasavalta (fiński) • tasa-'równy' + valta'władza' • vabariik (estoński) • vaba'wolny' + riik'państwo' • элькун[el'kun] (udmurcki) • эль'kraj'+ кун'państwo, władca'

20. Wybrana bibliografia: • Szily Kálmán: A magyar nyelvújítás szótára. A kedveltebb képzők és képzésmódok jegyzékével. Budapest, 1902-1908. • Karlsson, Fred: Finnish. An essential grammar. Routledge, 1999. • Kozmács István: Udmurt-magyar szótár. Szombathely, 2002. • Hajdú Péter: Finnugor népek és nyelvek. Budapest, 1962