TÜRKİYE'DE ENGELLİ BİREYLERİN SOSYOLOJİK PROFİLİ

1. TÜRKİYE'DE ENGELLİ BİREYLERİN SOSYOLOJİK PROFİLİ Prof. Dr. Esra BURCU Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü esburcu@hacettepe.edu.tr

2. Engellilik Tartışmalarının Tarihçesi Batı’da engellilik olgusuna/ engelli olmaya ilişkin tartışmalar 1960’ların sonunda şekillenmeye başlamıştır.

3. YAKLAŞIMLAR MEDİKAL MODEL YAKLAŞIMI SOSYAL MODEL YAKLAŞIMI

4. Medikal Model Yaklaşımı engelliliği medikal alanın modeli olarak incelemek, engelliliğe ilişkin tüm tanımlamaları medikal bilgiler çerçevesinde vermek

5. Geleneksel-Bireyci Medikal Modelde; hastalık ve sakatlığın tıbbi açıklanması ile İLGİLENİLMİŞ, yaşam alanlarında karşı karşıya kalınan sosyal ve çevresel engellemelerle/ dışlanmalarla/ politikleşmelerle/ organizasyonlarla İLGİLENİLMEMİŞTİR.

6. Medikal Modelin Engellilik Tanımı normal bedenin anatomisine ve işleyişine aykırı olma ya da bunun dışında olmadır.

7. Sosyal model çerçevesinde yapılan engellilik tanımı medikal modelin tek yönlü (tıbbi alana dayalı) tanımından uzaktır ve sosyal anlam çerçevesinde ele alınmıştır.

8. Sosyal Modelin Engellilik Tanımı aktivite sınırlılığının yarattığı avantajsız durumu yaşayan bireylerin, Toplum (engelli olmayanlar) tarafından göz ardı edilmesi ya da çok az dikkate değer görülmesiyle, bu insanların  sosyal hayatın içine girmelerinde,  sosyal aktivitelerini sürdürmelerinde gerekli katılımlardan uzak tutulması durumudur.

9. Sosyal Model Avrupa Amerika sosyo-politik ve sosyo-tarihsel yaklaşım sosyal organizasyonel yaklaşım

10. Amerika’daki Gelişmeler (1970’ler)‏ bağımsız sosyal yaşam, refah devleti, etiketlenme, sosyal sapma, işlevsel olma, güç, engelliliğin meşrulaşması, gibi kavramlar üzerinde durulmuştur

11. Amerika’daki Gelişmeler (1970’ler)‏ engelliliğin sosyal kurgulanmasında çevresel faktörlerin önemivurgulanmıştır

12. Amerika’daki Gelişmeler (1980’ler)‏ iş ve ihtiyaçların dengelenmesinde kaynakların dağılımı problemi üzerinde durularak, engelli bireylerin iş alanlarındaki problemleri ön planda ele alınmaya başlanmıştır

13. Amerika’daki Gelişmeler (1990’lardan sonra)‏ toplumun sosyal, ekonomik geleceğine ilişkin oluşabilecek problemlerin önüne geçebilmek amacıyla engelliliğin yeniden hemen herkes tarafından kabul edilen sosyal tanımına doğru yeniden kurgulanmaya ihtiyaç duyulduğunu kabul etmeye başlamıştır

14. Bu yeni kurgulanma yadaherkes tarafından kabul edilecek olan tanım engelli olma ile gurur duyma ya da farklılıklarla barışık olma şeklindeki yeni yaklaşımdır (hem engelli birey açısından hem de toplumun diğer bireyleri açısından)‏

15. Tüm bu tartışmalar ortaya ne koymuştur? engelli olmaya ilişkin tanımlamayı ya da engelli kimliğine ilişkin değişimi ortaya koymuştur

16. Bu değişim ne yöndedir? engelliliğe (ben engelliyime) sakatlıktan (ben sakatımdan) engelli olmanın dikkat çekiciliğinden engelli olmanın normalliğine engelli olma durumuyla gurur duyma, farklılıklarla barışık olmaya engelli olmanın bağımlılık özelliğinden/anormal görülme özelliğinden

17. Batı bu tür bir dönüşümü yaşamışken biz ülke olarak bu değişimin neresindeyiz? Türkiye engelli bireylerine ilişkin bilimsel araştırmalara ve bu temelde hukuksal, siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel düzenlemelere oldukça geç ulaşmıştır.

18. Türkiye’de engelliliğe ilişkin devlet politikalarının Cumhuriyet döneminden itibaren şekillenmeye başladığı söylenebilir.

19. Türkiye’deki Gelişmeler CumhuriyetDönemi engelli çocukların eğitimi 1950-1960 toplumsal konumları 1970’ler  ekonomik durumları, iş yaşamına katılımları 1980’ler politikaların oluşturulması 1990’lar sorun tespiti araştırmaları ve kurumsallaşmaya gidilmesi 2000’ler ciddi ve sistematik veri tabanının oluşturulması

20. 2000’li yıllarda engellik konusunda mevcut yetersiz altyapı ve kurumsallaşmayı orta ve uzun vadede gidermek amacıyla,  öncelikle engellilerin sosyal hakları insan hakları çerçevesinde daha dikkate değer bulunmaya başlanmış ve  bu çerçevede sivil inisiyatife, engelli dostu sosyal politikaya önem veren bir gelişme çizgisinde yer alınmaya başlanmıştır.

21.  engelli bireylere ilişkin bilimsel veri tabanının oluşturulmasına yönelik akademik çalışmaların hala yetersiz olduğu dikkat çekicidir. Türkiye’de, Avrupa ve Amerika’nın aksine engelli nüfusun betimsel özelliklerine ilişkin ciddi kapsamlı istatistikler yetersizdir.

22. 2000 Genel Nüfus Sayımı 2002 Türkiye Özürlüler Araştırması TÜİK ve Başbakanlık Özürlüler İdaresi

23. Türkiye’de Özürlü Birey Olma: Temel Sosyolojik Özellikleri ve Sorunları Üzerine Bir Araştırma DPT ve Hacettepe Üniversitesi tarafından desteklenmiştir. 2004-2006 yılları arasında tamamlanmıştır. 263 görme, 1058 bedensel engelli bireylerle gerçekleştirilmiştir (toplam 1321). Yüz yüze yapılandırılmış görüşme tekniği uygulanmıştır. Ankara, Kırıkkale, İstanbul, İzmir, Sakarya, Adana, Mersin, Mardin/Nusaybin, Amasya’da uygulanmıştır.

24. Engelli Bireylerin Sosyolojik Profili CİNSİYET

25. Engelli Bireylerin Sosyolojik Profili YAŞ

26. Engelli Bireylerin Sosyolojik Profili MEDENİ DURUM

27. Engelli Bireylerin Sosyolojik Profili EĞİTİM DURUMU

28. Engelli Bireylerin Sosyolojik Profili DOĞUM YERİ

29. Engelli Bireylerin Sosyolojik Profili YAŞAMIN EN ÇOK GEÇİRİLDİĞİ YER

30. Engelli Bireylerin Sosyolojik Profili BİR MESLEĞE SAHİP OLMA DURUMU

31. Engelli Bireylerin Sosyolojik Profili MESLEK TÜRÜ

32. Engelli Bireylerin Sosyolojik Profili GELİR GETİREN BİR İŞTE ÇALIŞMA DURUMU

33. Engelli Bireylerin Sosyolojik Profili KENDİLERİNİ ALGILADIKLARI EKONOMİK DÜZEY

34. Engelli Bireylerin Sosyolojik Profili ANNELERİNİN EĞİTİM DURUMLARI İlkokul mezunu % 42 Okur-yazar değil%40 Okur-yazar ancak herhangi bir okul mezunu değil%12

35. Engelli Bireylerin Sosyolojik Profili BABALARININ EĞİTİM DURUMLARI İlkokul mezunu % 51 Okur-yazar değil%18 Okur-yazar ancak herhangi bir okul mezunu değil%12

36. Engelli Bireylerin Sosyolojik Profili engelli bireylerin anneleri çoğunlukla ev hanımıdırlar%83.9 babalarının neredeyse tamamına yakını meslek sahibidir%94.4 Babalarının büyük bir kısmı tarım dışı üretim faaliyetlerinde ve ulaştırma ile uğraşmaktadır %32

37. Engelli Bireylerin Sosyolojik Profili ANNE- BABA ARASINDAKİ AKRABALIK DURUMU anne-babaları arasında yakın akrabalığı olanlar %17 uzak akrabalığı olanlar %10 akrabalık olmayanlar %72

38. Engelli Bireylerin Sosyolojik Profili ENGELLİLİK NEDENİ OLARAK BİREYLERİN NELERİ NEDEN OLARAK GÖRDÜKLERİ geçirilmiş bir hastalık %39.3 geçirilmiş bir kaza %21.9 hatalı tıbbi müdahale %10.4 kalıtsal nedenler %9.4

39. Engelli Bireylerin Sosyolojik Profili HANEDE BULUNAN KİŞİ SAYISI anne- baba ailelerinde yaşayan kişi sayısı 2-4 kişi %27 5 ve daha fazla kişi %73 evli olan engelli bireylerin hane kişi sayıları ise %66.7 ile 2-4 kişide toplanmıştır

40. Engelli Bireylerin Sosyolojik Profili EŞLERİN EĞİTİM DÜZEYİ çoğunluğu ilkokul mezunudur %47 okuma-yazma bilmeyenler ya da herhangi bir okul bitirmeyenlerin oranı %19

41. Engelli Bireylerin Sosyolojik Profili engelli bireylerin %66.47 eşleri bir mesleğe sahip değil %33.53 eşleri bir mesleğe sahip

42. Engelli Bireylerin Sosyolojik Profili ÇOCUĞA SAHİP OLMA DURUMU Evli engelli bireylerin büyük bir bölümü çocuğa sahiptir %82.6 Çocuk sayısı 2 de yoğunluk göstermektedir %39

43. Engelli Bireylerin Sosyolojik Profili GÜNDELİK İHTİYAÇLARINI YERİNE GETİRME DURUMU tam bağımsızlar %71.1 zaman zaman birisinin yardımına ihtiyaç duyanlar %25.6 sürekli yardıma ihtiyaç duyanlar %3.3 Kendilerine aktivitelerinde en çok eşleri ve anneleri yardımcı olmaktadır.

44. engelli birey olarak yaşamanın getirdiği sorunlar /sosyal ilişkiler Engelli Olma ve Anne-Baba İle Olan İlişkiler

45. engelli birey olarak yaşamanın getirdiği sorunlar /sosyal ilişkiler Anne-Baba İle YaşananEn Önemli Sorunların Sıralanması Bana güvenmemeleri/aşırı ilgi göstermeleri/aşırı korumacılık(1)‏ Geleceğime ilişkin belirsizliklerden dolayı anne/babamın üzülmesi(2)‏ Beni kabullenememeleri/anlayamamaları(3)‏ Anne-babama maddi yük olduğumu düşünmem(4)‏ Anne-babamın bana ilgi göstermemesi(5)‏ Anne-babamın bazı isteklerime karşı oluşu(6)‏ Durumumdan dolayı anne-babamın kendisini suçlu hissetmesi(7)‏ Anne-babamın beni maddi yük olarak görmesi(8) Benim kendi durumumu kabullenemememden kaynaklı sorunlar(9)‏ Durumumdan dolayı anne-babamı suçlu görmem(10)‏ Durumumdan dolayı ailemden fiziksel/sözlü şiddet görmem(11)‏

46. “....... ailem misafir gelince beni odaya kilitliyor, ses çıkarmama izin vermiyor; yemek, su vermiyor...” (Katılımcı 317: İzmir)‏ “Babam tamamen dışladı beni. Doktora engelli çocuğum olacağına ölse daha iyiydi dediğini duydum. Topluma benimle çıkmıyor. Benim nasıl engelli çocuğum olur kompleksini aşamadı....” (Katılımcı 612: İstanbul)

47. engelli birey olarak yaşamanın getirdiği sorunlar /sosyal ilişkiler Engelli Olma ve Kardeşlerle İlişkiler engelli olmanın kardeşlerle olan ilişkilerde sorun yaratmadığını belirtenler %84 sorun yaşadıklarını belirtenler %16

48. engelli birey olarak yaşamanın getirdiği sorunlar /sosyal ilişkiler engelli bireyler kardeşleriyle yaşanan sorunlarını daha çok kardeşlerinin kendileriyle ilgili sorumlulukları almakistememelerine ve kendilerinden utanmalarına bağlamaktadırlar.

49. “...arkadaşlarının yanında o benim kardeşim diyemiyor, biliyorum, utanıyor...” (Katılımcı 109:Ankara)‏

50. engelli birey olarak yaşamanın getirdiği sorunlar /sosyal ilişkiler Engelli Olma ve Eş İle İlişkiler engelli olmalarından dolayı eşleriyle problemler yaşamadıklarını belirtenler %88 eşleriyle herhangi bir problem yaşadıklarını belirtenler %12