แนวคิดเกี่ยวกับความยากจน เส้นความยากจนและการวัดความยากจน ความยากจนในประเทศกำลังพัฒนา

1. บทที่ 5 ความยากจนและการกระจายรายได้ • แนวคิดเกี่ยวกับความยากจน • เส้นความยากจนและการวัดความยากจน • ความยากจนในประเทศกำลังพัฒนา • ผลกระทบของความยากจน หนังสืออ่านประกอบ: Todaro, M. and S. C. Smith. (2003) Economic Development. Chapter 6. ชัยวุฒิ ชัยพันธุ์ (2544) พัฒนาชนบทยั่งยืน สำหรับสาขาเศรษฐศาสตร์ บทที่ 5 Website:world bank: topic Povertyและสำนักงานคณะกรรมการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ

2. รายได้ และสัดส่วนของรายได้ของประชากรภาคเกษตรและนอกภาคเกษตร หมายเหตุ: ตัวเลขในช่วงแผนพัฒนาฯ ฉบับที่ 8 เป็นค่าเฉลี่ย 2 ปี (2540-2541) ที่มา: สำนักงานคณะกรรมการพัฒนาการเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ, 2539 สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร, 2544

3. ธนาคารโลก (1970) คนยากจน คือ คนที่มีระดับรายได้หรือรายจ่ายต่ำกว่าระดับต่ำสุดของความต้องการขั้นพื้นฐาน เส้นความยากจน (poverty line) เปลี่ยนแปลงไปตามเวลาและสถานที่ แต่ละประเทศจะมีเส้นความยากจนที่เหมาะสมของตนเอง เส้นความยากจนคำนวณได้จากข้อมูลรายได้ แบบแผนการใช้จ่าย ภาวะหนี้สินของครัวเรือน โดยการสำรวจเป็นช่วงๆ ปัจจุบัน ความยากจนไม่ใช่มองแค่เพียงรายได้เท่านั้น แต่ความยากจนมองได้หลายมิติ เช่น การขาดแคลนอาหาร การไม่รู้หนังสือ รวมทั้งการมีสุขภาพที่ไม่ดี • แนวคิดเกี่ยวกับความยากจน

4. What is poverty? • Poverty is hunger. Poverty is lack of shelter. • Poverty is being sick and not being able to see a doctor. • Poverty is not having access to school and not knowing how to read. • Poverty is not having a job, is fear for the future, living one day at a time. • Poverty is losing a child to illness brought about by unclean water. • Poverty is powerlessness, lack of representation and freedom. • Poverty has many faces, changing from place to place and across time

5. ความยากจนยังอาจรวมไปถึงการขาดสิ่งที่ไม่ใช่วัตถุด้วย เช่น สิทธิมนุษยชน สิทธิของสตรี ความไม่มั่นคงในการดำเนินชีวิต และการถูกกีดกันทางสังคม เป็นต้น แนวคิดที่เปลี่ยนไปส่งผลต่อวิธีการคำนวณเส้นความยากจน เส้นความยากจนค่อยๆ เปลี่ยนจากการคำนวณเชิงปริมาณเพียงอย่างเดียว มาเป็นการประเมินเชิงคุณภาพด้วย แนวคิดเกี่ยวกับความยากจนขึ้นอยู่กับแนวคิดเกี่ยวกับความต้องการหรือสิ่งที่จำเป็นของมนุษย์ (Human needs) ที่ใช้ในขณะนั้น • แนวคิดเกี่ยวกับความยากจน

6. ธนาคารโลกได้กำหนดเส้นความยากจนนานาชาติ (International poverty line) ใช้เปรียบเทียบระหว่างประเทศเป็นมาตรฐาน เส้นความยากจนมาตรฐานนี้ไม่ขึ้นอยู่กับรายได้เฉลี่ยต่อหัว แต่คำนึงถึงความแตกต่างของระดับราคาสินค้าในแต่ละประเทศ คนยากจนคือคนที่มีรายจ่ายเพื่อการบริโภคต่ำกว่า $1.25 ต่อวัน โดยใช้การเปรียบเทียบอัตราการแลกเปลี่ยนเงินตราระหว่างประเทศตามอำนาจซื้อ (Purchasing Power Parity:PPP) ความยากจนในลักษณะนี้เป็นความยากจนโดยสมบรูณ์ (absolute poverty) • แนวคิดเกี่ยวกับความยากจน

7. Absolute poverty or relative poverty ? ความยากจนโดยสมบรูณ์ เป็นการใช้ความต้องการขั้นพื้นฐานที่เพียงพอเป็นตัววัดหรือกำหนด ความยากจนโดยเปรียบเทียบเป็นการเปรียบเทียบกับมาตรฐานการครองชีพหรือมาตรฐานทางด้านเศรษฐกิจและสังคมที่มีอยู่ Chronic poverty or temporary poverty ? ความยากจนแบบชั่วคราว เกิดขึ้นจากการขึ้นๆ ลงๆ ของรายได้และรายจ่าย อันอาจเกิดจากการเปลี่ยนแปลงของภาวะเศรษฐกิจ • แนวคิดเกี่ยวกับความยากจน

8. เส้นความยากจนถูกสร้างหรือกำหนดบนพื้นฐานของอะไรเส้นความยากจนถูกสร้างหรือกำหนดบนพื้นฐานของอะไร รายได้ รายจ่าย หรือปริมาณอาหารที่จำเป็นต่อร่างกาย? การกำหนดเส้นความยากจนมีอยู่หลายวิธี เช่น การคำนวณค่าใช้จ่ายหรือรายได้ที่สนองตอบต่อความต้องการพื้นฐาน การกำหนดค่าใช้จ่ายเป็นค่าอาหารที่จำเป็นต่อการบริโภคและร่างกายได้รับสารอาหารอย่างพอเพียง (the budget standard approach) การกำหนดรายได้ขั้นต่ำโดยการเก็บข้อมูลจากครัวเรือนตัวอย่าง (consensual income poverty) • เส้นความยากจนและการวัดความยากจน

9. เส้นความยากจนและการวัดความยากจนเส้นความยากจนและการวัดความยากจน • เส้นความยากจน (Poverty line) ประกอบด้วย • เส้นความยากจนด้านอาหาร (Food poverty line) และ • เส้นความยากจนที่ไม่ใช่อาหาร (Non-food poverty line) • Food poverty line กำหนดขึ้นจากความต้องการสารอาหาร แคลอรีและโปรตีนของคนที่แตกต่างกันตามเพศและอายุ รวมทั้งแบบแผนการบริโภคและค่าครองชีพที่แตกต่างกันตามภูมิภาคและพื้นที่ แต่ได้รับอรรถประโยชน์ (utility) เท่ากัน • Non-food poverty line กำหนดจากความต้องการสินค้าอุปโภคที่จำเป็น เช่น เครื่องนุ่งห่ม ยารักษาโรค ที่พักอาศัย เป็นต้น

10. เส้นความยากจนของประเทศไทยเส้นความยากจนของประเทศไทย ที่มา:Knowledge Management and Poverty Reduction Policy Unit, NESDB. “Poverty in Thailand”.

11. เส้นความยากจนปี 2531-50 แยกตามภูมิภาคและพื้นที่

12. เส้นความยากจนและการวัดความยากจนเส้นความยากจนและการวัดความยากจน • ตัวชี้วัดความยากจน • Head Count Ratio: จำนวนประชากรที่มีรายได้ต่ำกว่าเส้นความยากจน (NP) ต่อจำนวนประชากรทั้งหมด (N) ข้อเสีย คือ ไม่ได้พิจารณาถึงขนาดของรายได้ที่ต่ำกว่าเส้นความยากจนว่าต่ำกว่ามากน้อยเพียงใด ซึ่งบอกถึงขนาดของความยากจนที่มีอยู่

13. จำนวนประชากรที่มีชีวิตด้วยเงินที่น้อยกว่า 1$ ต่อวันจำแนกตามภูมิภาค

15. จำนวนคนจนด้านรายจ่ายในประเทศไทยจำนวนคนจนด้านรายจ่ายในประเทศไทย

16. สัดส่วนคนจนในประเทศไทยสัดส่วนคนจนในประเทศไทย ที่มา:Knowledge Management and Poverty Reduction Policy Unit, NESDB. “Poverty in Thailand”.

17. เส้นความยากจนและการวัดความยากจนเส้นความยากจนและการวัดความยากจน • Poverty Gap : ปริมาณรายได้ที่จะทำให้คนที่อยู่ใต้เส้นความยากจนทุกคนมีรายได้อยู่เหนือเส้นความยากจน Yp= poverty line, Yi =รายได้ที่แท้จริงของบุคคล Np =จำนวนผู้มีรายได้ต่ำกว่าเส้นความยากจน ช่องว่างความยากจน เป็นการวัดขนาดของความยากจน สามารถใช้กำหนดงบประมาณอย่างหยาบๆ เพื่อช่วยให้คนจนหลุดพ้นจากความยากจน

19. เส้นความยากจนและการวัดความยากจนเส้นความยากจนและการวัดความยากจน • Poverty Gap Index or Poverty Gap Ratio: ดัชนีช่องว่างความยากจนบอกระดับความยากจนว่ามีมากน้อยเท่าไร เทียบกับเส้นความยากจน N =จำนวนประชากรทั้งหมด ค่า PGI มีค่าอยู่ระหว่าง 0 และ 1 ค่าดัชนียิ่งสูงแสดงว่ายิ่งมีความยากจนมาก ใช้ในเปรียบเทียบขนาดของความยากจนโดยเฉลี่ยระหว่างประเทศได้

20. เส้นความยากจนและการวัดความยากจนเส้นความยากจนและการวัดความยากจน • Severity of Poverty Index or Squared of Poverty Gap Index: ดัชนีความรุนแรงของความยากจน ใช้วัดความรุนแรงของปัญหาความยากจนว่ามีมากน้อยเพียงใด โดยให้น้ำหนักกับขนาดยากจนมากๆ ถ้าช่องว่างความยากจนมีมาก ค่าดัชนีนี้จะสูงมาก

22. เส้นความยากจน สัดส่วนคนจน จำนวนคนจน (ด้านรายจ่าย) ปี 2531-2550 ที่มา: ข้อมูลจากการสำรวจภาวะเศรษฐกิจและสังคมของครัวเรือน สำนักงานสถิติแห่งชาติ ประมวลผลโดยสำนักพัฒนาฐานข้อมูลและตัวชี้วัดภาวะสังคม สคช.

23. ความยากจนที่วัดจากตัวชี้วัดของธนาคารโลกความยากจนที่วัดจากตัวชี้วัดของธนาคารโลก

28. ผลกระทบของความยากจน • ความไม่มั่นคงทางด้านอาหาร การขาดอาหารและสุขภาพที่แย่ลง (food insecurity, malnutrition, poor health) ความไม่มั่นคงทางด้านอาหารเป็นทั้งสาเหตุและผลของความยากจน รายได้ต่ำทำให้ไม่มีเงินเพียงพอในการซื้ออาหารที่จำเป็นต่อร่างกายมาบริโภคได้อย่างพอเพียง รายได้ของคนจนส่วนใหญ่เป็นผลตอบแทนจากแรงงาน สุขภาพที่แย่ส่งผลต่อรายได้ที่ต่ำลงในอนาคตด้วย

29. ผลกระทบของความยากจน • ขาดโอกาสในการเข้าถึงแหล่งเงินทุน (lack access to credit market) คนจนขาดหลักทรัพย์ค้ำประกันสำหรับการขอสินเชื่ออย่างเป็นทางการ การขาดโอกาสในการเข้าถึงตลาดสินเชื่อทำให้คนจนตกอยู่ในวงจรแห่งความยากจนต่อไปเรื่อยๆ สำหรับสถาบันการเงิน การปล่อยเงินกู้ให้คนยากจน ทำให้ต้นทุนการปล่อยกู้สูงขึ้นและมีความเสี่ยงสูง

30. ผลกระทบของความยากจน • ทรัพยากรที่ด้อยคุณภาพ (Poor resources) (ที่ดิน น้ำ คน) ผลจากการขาดโอกาสในการเข้าถึงตลาดเงินทุน ทำให้คนจนไม่มีเงินลงทุนในการปรับปรุงสภาพทรัพยากรการผลิตให้ดีขึ้น ทรัพยากรมนุษย์ไม่ได้รับการพัฒนา เนื่องจากไม่มีเวลาไปเรียนหนังสือเพราะต้องทำงานหารายได้ ทรัพยากรที่ด้อยคุณภาพส่งผลประสิทธิภาพการผลิตต่ำและรายได้ต่ำเป็นวงจรแห่งความยากจน

31. การลงทุนต่ำ ผลิตภาพต่ำ การออมต่ำ รายได้ต่ำ • วงจรแห่งความทุกข์ยาก

32. วงจรแห่งความทุกข์ยาก (ต่อ) ดร.อภิชัย พันธเสน, “การพัฒนาชนบท: สมุทัยและมรรค ตอน แนวคิด ทฤษฎี และภาพรวมการพัฒนา” (หน้า 11-17) • การพัฒนาชนบทโดยการพัฒนาโครงสร้างพื้นฐาน ทำให้ความยากจนโดยสมบรูณ์ (Absolute Poverty)หมดไป แต่เกิดความยากจนโดยเปรียบเทียบ (Relative Poverty) • เกิดการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมการบริโภค (Pattern of consumption) มีการบริโภคสูงขึ้น ต้องหารายได้เพิ่มมากขึ้น • ขยายฐานการผลิต โดยการเพิ่มปัจจัยการผลิตเพิ่มต้นทุน • ทรัพยากรธรรมชาติถูกนำมาใช้อย่างรวดเร็ว ปัญหาหนี้สินเพิ่มขึ้น • วงจรอุบาทว์: โง่ จน เจ็บ

33. วงจรแห่งความทุกข์ยาก (ต่อ) • ทำอย่างไรให้วงจรแห่งความทุกข์ยากไม่เกิดขึ้น ? โง่ => ให้การศึกษา สร้างภูมิปัญญาท้องถิ่น เน้นเรื่องความคิด การวิเคราะห์

34. สรุป • ความยากจนไม่ได้เป็นเรื่องของรายได้อย่างเดียว แต่รวมถึงการไม่รู้หนังสือ การขาดโภชนาการ และการเจ็บป่วย การไม่มีงานทำ การขาดโอกาสในการเข้าถึงบริการพื้นฐานของรัฐ และการขาดสิ่งที่ไม่ใช่วัตถุ เช่น สิทธิมนุษยชน การถูกกีดกันทางสังคม เป็นต้น • เส้นความยากจนเปลี่ยนแปลงไปตามกาลเวลาและสถานที่ ขึ้นอยู่กับความต้องการของมนุษย์ และมีอยู่หลายวิธีในการคำนวณ • ความยากจนก่อให้เกิดผลกระทบหลายประการ และในขณะเดียวกันสิ่งเหล่านั้นก็เป็นสาเหตุของความยากจนด้วย การแก้ไขปัญหาเหล่านี้ได้ จะเป็นการแก้ไขปัญหาความยากจนด้วย