JASKINIE JAKO OBIEKTY GEOTURYSTYCZNE

1. JASKINIE JAKO OBIEKTY GEOTURYSTYCZNE Jan Urban Instytut Ochrony Przyrody Polska Akademia Nauk Kraków, Polska

2. Jaskinia Bielska Jaskinia Bielska Grota św. Rozalii Miejsca kultu oraz uprawiania sztuki Tajemnicze „bramy do wnętrza Ziemi”” Miejsca życia ludzi prehistorycznych („gniazda cywilizacji”) Miejsca działalności gospodarczej lub społecznej (serowarnie, szpitale ... ) Miejsca o niezwykłych, unikalnych walorach estetycznych Naturalne pustki podziemne dostępne dla człowieka

3. Miejsca kultu oraz uprawiania sztuki Tajemnicze „bramy do wnętrza Ziemi”” Miejsca życia ludzi prehistorycznych („gniazda cywilizacji”) Miejsca działalności gospodarczej lub społecznej (serowarnie, szpitale ... ) Miejsca o niezwykłych, unikalnych walorach estetycznych Miejsca związane z człowiekiem, odwiedzane przez miliony ludzi

4. Jaskinia Złotopieńska Heimkhohle Jaskinia Złotopieńska Prochownia Jaskinia Pajęcza Miejsca kultu oraz uprawiania sztuki Tajemnicze „bramy do wnętrza Ziemi”” Miejsca życia ludzi prehistorycznych („gniazda cywilizacji”) Miejsca działalności gospodarczej lub społecznej (serowarnie, szpitale ... ) Miejsca o niezwykłych, unikalnych walorach estetycznych Naturalne pustki podziemne dostępne dla człowieka Swoiste elementy litosfery, elementy geosystemu „Pułapki” w których gromadzą się świadectwa historii Ziemi, życia i ludzi (skały, skamieniałości, artefakty archeologiczne) Formy związane gene- tycznie ze specyficznymi procesami geologicznymi (krasowieniem, ruchami grawitacyjnymi, wulkanizmem ... ) Specyficzne środowiska mikroklimatyczne zamieszkałe przez specyficzne gatunki i zbiorowiska fauny Środowiska powstawania oraz istnienia specyficznych tworów mineralnych i skalnych Odsłonięcia skał i struktur geologicznych

5. Miejsca kultu oraz uprawiania sztuki Tajemnicze „bramy do wnętrza Ziemi”” Miejsca życia ludzi prehistorycznych („gniazda cywilizacji”) Miejsca działalności gospodarczej lub społecznej (serowarnie, szpitale ... ) Miejsca o niezwykłych, unikalnych walorach estetycznych Swoiste elementy litosfery, elementy geosystemu Objekty bardzo ważne dla nauki „Pułapki” w których gromadzą się świadectwa historii Ziemi, życia i ludzi (skały, skamieniałości, artefakty archeologiczne) Formy związane gene- tycznie ze specyficznymi procesami geologicznymi (krasowieniem, ruchami grawitacyjnymi, wulkanizmem ... ) Specyficzne środowiska mikroklimatyczne zamieszkałe przez specyficzne gatunki i zbiorowiska fauny Środowiska powstawania oraz istnienia specyficznych tworów mineralnych i skalnych Odsłonięcia skał i struktur geologicznych

6. Jaskinie są dziedzictwem geologicznym Dziedzictwo geologiczne - te składniki naturalnej georóżnorodności, które mają znaczącą wartość dla człowieka, włączając w to badania naukowe, edukację, walory estetyczne, rozwój kulturalny i zrozumienie miejsca człowieka na Ziemi (Dixon 1996). Jaskinie są obiektami geoturystycznymi Geoturystyka – turystyka umożliwiająca uzyskanie wiedzy z zakresu geologii i geomorfologii (wykraczającej poza poziom przeżyć estetycznych) (Hose 1995). Miejsca związane z człowiekiem Very specific component of the lithosphere, an element of the specific geosystem (speleosystem) Objekty bardzo ważne dla nauki

7. Jaskinia Postojna, Słowenia Jaskinie były, są i będą obiektami geoturystycznymi Zwiedzając tak specyficzne twory jak jaskinie, zadajemy sobie w sposób oczywisty pytania - jak one powstały? - skąd wzięło się ich tajemnicze piękno?

8. Jaskinie były, są i będą obiektami geoturystycznymi

9. Jaskinie były, są i będą obiektami geoturystycznymi (Góry Świętokrzyskie)

10. Jaskinie były, są i będą obiektami geoturystycznymi (Ponidzie) Jaskinie Skorocic zwiedzane przez kuracjuszy buskiego uzdrowiska od początku XIX wieku 1842

11. Jaskinie geoturystyczne w świecie INTERNATIONAL SHOW CAVES ASSOCIATION (od 1989, około 120 jaskiń) Główny cel: gwarantowanie z jednej strony odpowiedniej ochrony środowiska i piękna podziemnego świata jaskiń, z drugiej zaś promowanie gospodarczo-społecznego wykorzystania jaskiń. Cele szczegółowe: - stworzenie międzynarodowej organizacji zrzeszających ludzi, firmy, stowarzyszenia oraz instytucje posiadające i wykorzystujące jaskinie, - promowanie metod wykorzystania jaskiń zgodnych z zasadami ich ochrony, - rozwój społecznej świadomości i zainteresowania jaskiniami, - działanie na rzecz wzrostu bezpieczeństwa ludzi zwiedzających i użytkujących jaskinie, - rozwijanie międzynarodowej współpracy w sprawach technicznej organizacji użytkowania jaskiń oraz promocji podziemnego świata jaskiń.

12. Jaskinie geoturystyczne w świecie: jaskinia Postojna (Slowenia)

13. Jaskinie geoturystyczne w świecie: jaskinia Predjama

14. Jaskinie geoturystyczne w świecie: Jaskinia Punkevna i Macocha, Czechy

15. Jaskinie geoturystyczne w świecie: Jaskinie Bożkovske, Czechy

16. Jaskinie geoturystyczne w świecie: Grotta di Villanova, Włochy

17. Jaskinie geoturystyczne w świecie: Jaskinia Kristalnaja, Ukraina

18. Jaskinie potencjalnie geoturystyczne w Polsce Jaskinie niedostępne na obszarach chronionych prawnie (rezerwaty, parki nar.) trudne technicznie Niż Polski - 19 jaskiń 25% 0% Góry Świętokrzyskie - 150 jaskiń 50% kilka Sudety – około 200 jaskiń około 40% kilka Wyzyna Krakowsko-Wieluńska –1900 jaskiń 40% około 20 % Tatry. - 750 jaskiń Ponidzie - 110 jaskiń co najmniej 50% 100% 25% 0% Beskidy. Karpaty Zewnętrzne) – 1250 jaskiń 20% około 10 %

19. Jaskinie potencjalnie geoturystyczne w Polsce Dostępność jaskiń polskich: Łącznie około 4400 jaskiń Dostępne około 1800 jaskiń 1. Jaskinie turystyczne (10): - jaskinie zwiedzane w sposób zorganizowany 2. Jaskinie turystyczne (około 10) - jaskinie „przystosowane” do zwiedzania (na szlakach turystycznych i ścieżkach edukacyjnych) 3. Jaskinie po prostu dostępne (nie chronione prawem i nie wymagające technik lub sprzętu alpinistycznego) Powszechna dostępność powoduje zniszczenia jaskiń: - mechaniczne zniszczenia nacieków, - usuwanie i (częściej) „zadeptywanie” namulisk, - zaśmiecenie, - niekorzystne zmiany mikroklimatu itp.

20. Szczelina na Kadzielni Jaskinia Niedźwiedzia Raj Jaskinia Mrożna Tatry Smocza Jama (Kraków) Wyżyna Krakowsko-Wieluńska Jaskinia Wierzchowska Górna Wyżyna Krakowsko-Wieluńska Grota Łokietka Smocza Jama Jaskinia Nietoperzowa Wyżyna Krakowsko-Wieluńska Grota Łokietka Wyżyna Krakowsko-Wieluńska Jaskinia Ciemna Wyżyna Krakowsko-Wieluńska Jaskinia Niedźwiedzia Sudety Raj Góry Świętokrzyskie Kadzielnia Góry Świętokrzyskie Groty Mechowskie Pomorze Wschodnie Groty Mechowskie Jaskinia Nietoperzowa Jaskinia Ciemna Jaskinie turystyczne zwiedzane w sposób zorganizowany 1. Jaskinie zlokalizowane w różnych regionach, ale nie reprezentują wszystkich regionów. 2. Jaskinie reprezentują różne genetycznie typy krasu oraz formy niekrasowe.

21. Jaskinie geoturystyczne w Polsce 1. Bardzo różna własność i sposób zarządzania (użytkownicy) jaskiń. 2. Wystarczający stopień ochrony prawnej jaskiń. 3. Zwykle podobne, typowe dla jaskiń krasowych, walory dziedzictwa geologicznego.

22. Jaskinie geoturystyczne w Polsce 4. Dwie jaskinie ( ) reprezentują typowe dla jaskiń krasowych i bardzo wysokie wartości nauko- wo-edukacyjne, szczegółowo zbadane na etapie przygotowania do udostępnienia (publikacje). 5. Dwie jaskinie ( ) mają nietypowe wartości naukowo-edukacyjne. 6. Dwie jaskinie ( ) mają wysokie wartości kulturowe.

23. Jaskinie geoturystyczne w Polsce 7. Zagrożenia niewielkie i zależne od aktywności użytkowników (właścicieli). 8. Praktyczne działania ochronne mają na uwadze przede wszystkim zachowanie mikroklimatu i zbiorowisk fauny (nietoperzy).

24. Jaskinie geoturystyczne w Polsce 9. Liczba zwiedzających rośnie w ostatnich latach sięgając blisko miliona osób rocznie. 10. Największe ilości zwiedzających jaskinie przypadają na maj i czerwiec, co oznacza, iż jest to przede wszystkim młodzież szkolna.

25. Jaskinie geoturystyczne w Polsce 11. Liczba zwiedzających jest bardzo różna i warunkowana jest: a) dostępnością jaskiń (położeniem w centrach turystycznych) ( ), b) rzeczywistymi walorami dziedzictwa geologicznego i promocją ( ), c) tradycjami kulturowymi ( ) d) ograniczeniami prawnymi ( ).

26. Jaskinie geoturystyczne w Polsce European List of Geosites

27. Jaskinie geoturystyczne w Europie centralnej - porównanie POLSKA - 10 jaskiń udost.: - status prawny warunkowany Ustawą o ochronie przyrody oraz Ustawą o ochronie zabytków; - brak prawnych regulacji dotyczących projektowana i dokonywania adaptacji jaskiń; - różne formy własności i zarządzania; - brak jednostki administracyjnej koordynującej lub nadzorującej użytkowanie i ochronę jaskiń; - brak regulacji prawnych dotyczą- cych udostępniania nowych jaskiń. POLSKA łącznie ok. 4400 jaskiń 10 jaskiń udostępnionych CZECHY łącznie 3500 jaskiń 14 j. udost. UKRAINA łącznie 2000 6 j. udost. SŁOWACJA łącznie 5400 j. 16 j. udost. SŁOWACJA – 16 jaskiń udost.: - status prawny oparty na Konstytucji, Ustawie o ochronie przyrody i wielu podrzędnych aktach prawnych - 12 jaskiń zarządzanych przez Slovak Cave Admin., pozostałe są nadzorowane przez SCA; - całkowita liczba odwiedzających jaskinie podobna do jaskiń polskich 700-800 tys. osób. CZECHY – 14 jaskiń udostępnionych: - status prawny warunkowany Ustawą o ochronie przyrody i podrzędnymi aktami prawnymi; - wszystkie udostępnione jaskinie są zarządzane przez Cave Administtration of the Czech Rep.

28. Podsumowanie 1. Jaskinie to obiekty w naturalny sposób spełniające warunki dla edukacji w zakresie geologii i geomorfologii, stąd też najdawniej wykorzystywane jako obiekty geoturystyczne . 2. Przystosowanie jaskiń do zwiedzania i organizacja w nich ruchu turystycznego jest właściwą drogą do ich skutecznej ochrony i wykorzystania edukacyjnego. 3. Jaskinie przystosowane do zorganizowanego zwiedzania w Polsce nie reprezentują wszystkich typów genetycznych i regionów jaskiniowych, w związku z czym liczba takich obiektów powinna wzrosnąć. 4. Potrzebny akt prawny obejmujący jaskinie ochrona z definicji (jak na Słowacji i w Czechach). 5. Potrzebna jest prawna regulacja procesu przygotowania, adaptacji oraz użytkowania jaskiń. 6. Korzystne byłoby powołanie organu nadzorującego ochronę i użytkowanie jaskiń.

29. Dziękuję za uwagę