Kalda stríðið, þjóðfrelsisbarátta, Víetnam, Austurlönd nær

1. Kalda stríðið, þjóðfrelsisbarátta, Víetnam, Austurlönd nær 7. kafli Nútíminn 1900-2008

2. Kalda stríðið1945-1991 • Tímabilið eftir seinni heimsstyrjöld hefur verið kallað kalda stríðiðvegna þess að það einkenndist af spennuástandi milli tveggja risavelda, Bandaríkjanna og Sovétríkjanna (Rússlands)sem kepptu um áhrif og völd í heiminum. • Bandaríkin: • Lýðræði. • Opið kapítalískt hagkerfimeð eðli markaðarins um framboð og eftirspurn. • Frjálshyggja með það að markmiði að skattar eigi að vera lágir og þegnarnir borgi sjálfir sína menntun og heilbrigðisþjónustu. • Einkaframtakið í hávegum haft. • Hægrisinnuðstjórnmálmeð sterkum ítökum auðhringa og pólitískra þrýstihópa. • Bræðingur margra evrópskra þjóðernishópasem ráða ferðinni. • Sundurleit einstaklingshyggjuþjóðsem þarf sífellt að sameinast um óvin til að stríða við til að gleyma eigin vandamálum. • Sovétríkin (Rússland): • Einræði Kommúnistaflokksins– aðrir flokkar bannaðir. • Kommúnískt miðstýrt hagkerfiþar sem framboði og eftirspurn var stjórnað af ríkinu. • Ríkið sá um allar þarfir einstaklinganna, s.s. menntun, heilbrigði og starf. • Einkaframtak óþarft, hagsmunir heildarinnar réðu hér mestu. • Þjóðernishyggja með blöndu af ofsóknaræði– öðrum þjóðum raðað upp í kringum aðalþjóðina, Rússa, sem varnarvirkjum og tjónaþolum í átökum og stríði. 7 Nútíminn 1900-2008

3. Kalda stríðið1945-1991 Andstæðar fylkingar um 1960 7 Nútíminn 1900-2008

4. Kalda stríðið1945-1991 Andstæðar fylkingar um 1980 7 Nútíminn 1900-2008

5. Kalda stríðið1945-1991 Taflan hér til vinstri sýnir þróun og fjölgun kjarnorkuvopna-birgða stórveldanna tveggja, BNA og SR. Hér eru ekki taldar með tölur frá Bretum og Frökkum yfir þeirra kjarnavopn. 7 Nútíminn 1900-2008

6. Kalda stríðið1945-1991 • Sameinuðu þjóðirnar: • Stofnaðar 1945 í þeim tilgangi að varðveita heimsfriðinn og leysa deilur. • Innan þess myndað Öryggisráðsigurvegaranna sex úr Seinni heimsstyrjöld, Bandaríkin, Sovétríkin, Bretland, Frakklandog Kína – voru einskonar ríkisstjórn með neitunarvald á athafnir og ályktanir SÞ. • Aðalstöðvar SÞ eru í New York í Bandaríkjunum. • Örlög Þýskalands – tákn Kalda stríðsins: • Fyrstu áratugina eftir Seinna stríð var Þýskaland hernámslandBandaríkjamanna, Breta, Frakka og Sovétmanna – Berlín var líka skipt upp á milli sigurvegaranna. • Þjóðernishreinsanir: Eftir stríð höfðu milljónir Þjóðverja verið fluttar nauðugar frá landsvæðum austurhéraðanna til að endurskapa þjóðerniskort Austur-Evrópu á þann hátt sem Stalín líkaði. • Sömuleiðis voru milljónir Pólverja neyddir burt úr austurhéruðum vestur á bóginn. • Þýskalandi var að lokum skipt í tvö ríki: • Vestur-Þýskaland með lýðræði, kapítalískan efnahag og NATO-aðild • Austur-Þýskaland með einræði kommúnista og efnahag og Varsjárbandalagsaðild. Byggðir fólks sem talaði germönsk tungumál í Mið-Evrópu um árið 1940. 7 Nútíminn 1900-2008

7. Kalda stríðið1945-1991 Atlantshafsbandalagið (NATO) • Hvert risaveldi um sig safnaði í kringum sig vinveittum ríkjum og myndaði hernaðarbandalag þar sem þau sóru að koma hvert öðru til aðstoðar ef á eitt þeirra yrði ráðist. • Atlantshafsbandalagið – NATO(North Atlantic Treaty Organization) • Stofnað 1949á grundvelli Norður-Atlantshafssamningsins af ótta við hernaðarstyrk Sovétríkjanna. • Harðar deilur urðu á Íslandi hvort ganga ætti í bandalagið og óeirðir urðu fyrir utan Alþingi 30. mars 1949 þegar atkvæðagreiðsla um aðildina fór fram. • Aðilar: Bandaríkin, Kanada, Bretland, Ísland, Frakkland, Vestur-Þýskaland, Noregur, Danmörk, Belgía, Holland, Spánn, Portúgal, Ítalía, Grikkland, Tyrkland. • Varsjárbandalagið: • Stofnað í Varsjá 1955 af alþýðulýðveldunum (kommúnistaríkjunum) • Ætlað sem andsvar við Atlantshafsbandalagið og inngöngu Vestur-Þjóðverja í það. • Formlega leyst upp 1991. • Aðilar: Sovétríkin, Pólland, Austur-Þýskaland, Tékkóslóvakía, Ungverjaland, Rúmenía, Búlgaría, Albanía. Varsjárbandalagið 7 Nútíminn 1900-2008

8. Kalda stríðið1945-1991 • Í frægri ræðu 5. mars 1946talaði Winston Churchill, forsætisráðherra Breta, um að járntjaldværi að skipta Evrópu í tvennt. • Er þessi fræga ræða Churchills af mörkum talin vera táknræn fyrir upphaf Kalda stríðsins. • Í framhaldi af þessari ræðu hefur ætíð síðan verið vísað til markanna á milli Vesturlanda og Austantjaldslandanna sem skipti Evrópu í tvennt, sem einskonar járntjalds, víggirt svæði, markalína ríkja með tvenn ólík pólitísk og efnahagsleg samfélagsform. 7 Nútíminn 1900-2008

9. Kalda stríðið - Kóreustríðið1945-1991 • Kóreustríðið: • Árið 1950 réðust hersveitir Norður-Kóreu, sem vorukommúnistar vinveittir Rússum, inn í Suður-Kóreu semvar vinveitt Bandaríkjamönnum sem kom SK til hjálpar. • Hernaðurinn var einkar grimmúðlegur og blönduðustKínverjar beint inn í átökin með Norður-Kóreubúum ogmargar aðildarþjóðir Sameinuðu þjóðanna meðSuður-Kóreu, sérstaklega þær sem voru hliðhollar BNA. • Árið 1953 var loks samið um vopnahlé og var vígstaðanþá lítt breytt frá því fyrir 1950. • Dánir og særðir: 1,2-1,6 milljónir NK & Kína.– 500.000 SK & SÞ. • Í dag standa milljónir hermanna við vopnahléslínuna tilbúnir aðberjast á ný. • Norður-Kórea er í dag eitt lokaðasta og kúgaðasta land veraldar. 7 Nútíminn 1900-2008

10. Kalda stríðið-Kúbudeilan1945-1991 Nikita Khrushchev, aðalritari Sovétríkjanna • Kúbudeilan: • Árið 1959komst Fidel Kastrótil valda á Kúbu eftir harða skæruliðabaráttu þar sem spillt harðstjórn vinveitt BNA hafði verið við völd. • Kastró tók upp vinsamleg samskipti við Sovétríkinþar sem hann var hliðhollur hugmyndakerfi kommúnista. • Árið 1962 reistu Sovétmenn skotpalla fyrir kjarnorkuflaugará Kúbu. • Því mótmæltu Bandaríkjamennharðlega og settu hafnbann á Kúbu. • Magnaðist spennan svo mjög að nær komst heimurinn ekki Þriðju heimsstyrjöldinni. • Sovétmenn gáfu að lokum eftir og fjarlægðu skotpalla sína á Kúbu og Bandaríkjamenn sína í Tyrklandi. John F. Kennedy, forseti BNA 7 Nútíminn 1900-2008

11. Kalda stríðið-Friðarhreyfingar1945-1991 • Friðarhreyfingar: • Eftir Kúbudeiluna fengu friðarhreyfingar byr í seglin. • Almenningi hryllti við brjálæði vígbúnaðar-kapphlaupsins og þeirri staðreynd að árið 1965 var hægt að sprengja þessa plánetu okkar í loft upp ótal sinnum með kjarnorkusprengjum. • Vinstrihreyfingarvoru í fararbroddi mótmælendanna. • Frá þessum hreyfingum spruttu síðar margvíslegar aðrar hreyfingar sem börðust fyrir dýraverndun, náttúruvernd, osvfr. • Margir frægir listamenn (Bítlarnir, t.d.) voru áberandi í friðarhreyfingunni. • Hippar kölluðust þeir sem vildu lifa sínu lífi eftir hugsjónum friðarsinnanna. Let’s give peace a chance! Make love, not war! 7 Nútíminn 1900-2008

12. Kalda stríðið-Víetnam1945-1991 • Víetnamstríðið: • Árin 1965-1973 háðu Bandaríkjamenn stríð við kommúnistastjórn Norður-Víetnam og skæruliða í Suður-Víetnam. • BNA unnu allar orrustur en hugrekki og þrjóska Víetnama vann samt á endanum stríðið. • BNA sneru almenningi í Víetnam – og reyndar heiminum öllum - gegn sér með tillitsleysiog skeytingarleysi fyrir lífi almennra borgara. Úr myndinni Full Metal Jacket 7 Nútíminn 1900-2008

13. Kalda stríðið1945-1991 • Kalda stríðið einkenndist oft af miklum öfgum. • Mikil ódæðivoru framin af risaveldunum íbaráttunni um völd og áhrif. • Hundruðir þúsunda manna voru myrtir og pyntaðiraf leppstjórnum risaveldanna, verst var ástandið íRómönsku Ameríkuþar sem einræðisherrar ogherstjórnir vinveittir BNA bældu af hörku niður allamótstöðu og framþróun í álfunni. • Árið 1987 hefur Mikhail Gorbachev, nýr aðalritari Sovétríkjanna, glasnostog perestroijku sem þýðir opnara samfélag og endurbætur á þeirri stöðnun sem ríkti í Sovétríkjunum. • Sovétríkin voru hins vegar of langt leidd og eftir töluverð átök innanlands líða Sovétríkin undir lok í desember 1991. • Er þá talið að Kalda stríðinu ljúki formlega séð. • Sumir hafa reyndar bent á það í hálfkæringi að réttur aðili hafi tapað Kalda stríðinu en rangur aðili unnið það. • Eftir það urðu Bandaríkin að ofurveldi, miklu stærra og ríkara en nokkurt annað ríki hér á jörð. Berlínarmúrinn 7 Nútíminn 1900-2008