1 / 25

Uyğur ədəbiyyatı

Uyğur ədəbiyyatı. Qədim uyğur bayrağı. Göytürklərin süqutundan sonra uyğurlar run, soğd, süryani, mani, uyğur əlifbalarında müxtəlif mənzum və mənsur əsərlər yaradırlar. Bu şeirlər ümumtürk ədəbiyyatının ən qədim əsərləridir. Dini inanclar.

peta
Télécharger la présentation

Uyğur ədəbiyyatı

An Image/Link below is provided (as is) to download presentation Download Policy: Content on the Website is provided to you AS IS for your information and personal use and may not be sold / licensed / shared on other websites without getting consent from its author. Content is provided to you AS IS for your information and personal use only. Download presentation by click this link. While downloading, if for some reason you are not able to download a presentation, the publisher may have deleted the file from their server. During download, if you can't get a presentation, the file might be deleted by the publisher.

E N D

Presentation Transcript

  1. Uyğur ədəbiyyatı

  2. Qədim uyğur bayrağı

  3. Göytürklərin süqutundan sonra uyğurlar run, soğd, süryani, mani, uyğur əlifbalarında müxtəlif mənzum və mənsur əsərlər yaradırlar. • Bu şeirlər ümumtürk ədəbiyyatının ən qədim əsərləridir.

  4. Dini inanclar • 762-ci ildə Bögü Kağanın zamanında manixeyizmi qəbul edirlər. • 840-cı ildən böyük əksəriyyət buddizmi qəbil etmişdir.

  5. Ədəbiyyat • VIII-XIV əsrlərdə uyğur ədəbiyyatı daha çox şeir örnəkləri əsasında formalaşır və bu dövrdə yaşayıb-yaradan aşağıdakı şairlərin adlarını çəkə bilərik: • Aprınçor Tegin • Pratyaya-şiri • Şıngku Şeli Tutunq • Ki-Ki • Asıg Tutunq • Çısuya Tutunq • Kalım Keyşi • Kül Tarkan • Çu- Çu.

  6. Şeir şəkilləri • Əsasən, dini məzmunlu şeirlər üstünlük təşkil edən ilahilər və dini mətnlər mövcuddur. • Akrostiş şeir – uyğur əlifbasının sıralanmasına görə qurulan şeir. • Avadana və jataka (çatik) – buddizmlə bağlı dini mətnlər • Ögdi, stava – mədhiyyə şeirləri. • Kolofonlar – xatimələr, sonluqlar. Bunlar tərcümə edilən buddİstuyğur mətnlərinin sonuna əlavə edilən hissələrdir.

  7. Uyğur manixeist ədəbiyyatı • Irk Bitig (Fal kitabı) • Xuastuanift (Peşmanlıq duası) • İki Yıltız Nom (İki kök qanunu)

  8. Buddist ədəbiyyat • Buddizmlə bağlı müqəddəs mətnlər “Üç səbət” başlığı altında bir yerə toplanmışdır: • Vinayalar • Sutralar • Abidarmalar Bunlardan başqa yerdə qalan dini hekayələr isə çatiklər adını daşıyır.

  9. Vinayalar • Buddist rahib və rahibələrin həyatını nizamlayan əsərlərdir.

  10. Sutra • Buddanın vəzləri bir yerə toplanmış dini mətnlərdir: • Altun Yaruq (Altın işıq) • Səkkiz Yükmək (Səkkiz tomar) • Kuanşi İm Pusar (Səs eşidən ilah) • İnsadi Sutra • Yitiken Sutra • Kşanti Kilguluk Nom Bitig.

  11. Çatik • Buddanın həyatı ilə bağlı əhvalatları əks etdirir.

  12. Altun Yaruq • Qızılı işıq mənasını verən bu əsər X əsrin birinci yarısında Çin dilindən uyğurcaya çevrilmişdir. • Buddizmin əsaslarını bildirən fəlsəfi bir əsərdir. • “Şahzadə və ac parsın hekayəsi” əsərin əsasını təşkil edir. • Hekayəyə görə, ac bir pars artıq ölüm ayağındadır və şahzadə onu qurtarmaq üçün özünü ona yem edir. • Əsərin sonunda anlaşılır ki, şahzadə Buddanın özü imiş.

  13. Yagız yir bütürü tepreyür Ügüzler taglar birle kalısız Bulung yıngak kararıp Ölez boltı kün tengri Köktin tüşer tengridem Hua çeçekler bulgaşu Odgurak erki inimizning Et’özin titmek belgüsi Yağız yer tümden sarsılıyor, Irmaklar, dağlar ile birlikte; Köşe bucak kararıp Sönüp gitti Gün Tanrı. Gökten düşüyor ilâhî Güller ve çiçekler ard arda; Acaba (bunlar) kardeşimizin Vücudunu feda işaretleri mi? Altun Yaruq

  14. Səkkiz Yükmək • “Səkkiz işıq dəstəsi” adlı bu əsər də buddizm dinini tanıtmaq, prinsiplərini mənimsətmək və yaymaq məqsədi ilə yazılmışdır. • Çin dilindən çevrilmişdir. • 24 noyabr 1907-ci ildə Turfanın 10 km qərbində Yamaz Vadisindəki Yar-Hotoda tapılmışdır. • 405 sətirlik sutradır.

  15. Fəsilləri • 1. Köz bilig (görmə) • 2. Kulgak bilig (duyma) • 3. Til bilig (dadma) • 4. Burun bilig (qoxlama) • 5. Etüz bilig (< ət + öz bilig “toxunma") • 6. Könül bilig (könül) • 7. Adra-tigre bilig (ağıl-ayırma bilgisi) • 8. Anılık bilig (xəzinə bilgisi - dini kitablar haqqında)

  16. Irk Bitig • IX əsrdə yazılıb. • Falçılıqla bağlıdır. • Təxminən, 930-cu ildə Göytürk hərfləri ilə qələmə alınmışdır. • Maniçiliyə aid önəmli bir əsərdir. • Dini məzmuna malik olsa da, tam dini bir əsər deyildir; bir fal kitabıdır. • .

  17. Hər biri ayrı bir fal olan 65 paraqrafdan meydana gəlmişdir. • Hər falın başında qara mürəkkəbləişarələnmiş kiçik dairələr vardır. • Hər faldakı dairələr üç sətirdir. Hər sətirdə 1-4 arasında dəyişən dairələr vardır. • Beləliklə, hər fal, üç rəqəmli bir sayıla nömrələndirilir. Bir paraqrafın başındakı birinci sətirdə 2, ikinci sətirdə 4, üçüncü sətirdə 2 dairə varsa, bu fal 242 nömrəli faldır. • Falına baxmaq istəyən insandört tərəfindən hər biri ayrı bir sayı göstərən aşıq sümüyünü üç dəfə atmaqla hansı nömrəli falın ona aid olduğunu müəyyənləşdirir. • Hər fal; “belə bilin yaxşıdır" və ya “belə bilin pisdir" hökmü ilə bitir. • Bu kiçik əsərdə çeşidli adətlər, inanışlar vənağıl elementləri də əks olunur.

  18. [1] OO - OO - OO = "Tensi men. Yarın keçe altun örgin üze olurupan mengilüyer men. Ança bilingler. Edgü ol." • [1] OO - OO - OO = "Tensi ben. Gündüz gece altın taht üzerine oturup mutluyum ben. Böyle biliniz. İyidir o." • [2] OOOO - OOOO - OOOO = "Ala atlıg yol tengri men. Yarın keçe eşür men. Utru eki yalıg kişi oglın sokuşmiş, kişi korkmiş. 'Korkma' timiş. 'Kut birgey men' timiş. Ança bilingler. Edgü ol." • [2] OOOO - OOOO - OOOO = "Alaca atlı yol tanrısı ben. Gündüz gece koştururum (atımla) ben. Güleryüzlü iki insanoğluna denk gelmiş, insanoğulları korkmuş. 'Korkma' demiş. 'Kut vereceğim ben' demiş. Böyle biliniz. İyidir o." • [3] OOO - OOO - OOO = "Altun kanatlıg talım kara kuş men. Tanım tüsi takı tükemezken taluyda yatıpan tapladukumin tutar men, sebdükimin yiyür men. Antag küçlüg men. Ança bilingler. Edgü ol." • [3] OOO - OOO - OOO = "Altın kanatlı yırtıcı kartalım ben. Tenimin tüyleri büyümemişken, denizde yatarak dilediğimi tutarım ben, sevdiğimi yerim ben. Ondan güçlüyüm ben. Böyle biliniz. İyidir o." • [4] O - O - O = "Ürüng esri togan kuş men. Çıntan ıgaç üze olurupan mengileyür men. Ança bilingler. Edgü ol." • [4] O - O - O = " Ak benekli doğan kuşum ben. Sandal ağacı üzerinde oturarak mutluyum ben. Böyle biliniz. İyidir o."

  19. Arpınçor Tigin • Hal-hazırda şairi bəlli olan ilk şeir örnəkləri ona aiddir. • Şeirlərin başında və sonunda ona aidqeydlər vardır. • Bizə iki şeiri gəlib çatmışdır. • Bunlardan biri mədhiyyə, digəri isə “Sevgili” adlı lirik şeirdir. • Dini məzmunlu “Mədhiyyə” dörtlüklərdən ibarət 12 misralıq şeirdir. Şairin adı bu mənzumədə çəkilir. • Şairə aid olduğu düşünülən “Sevgili” şeiri ümumtürk lirik şeirinin ilk örnəyi sayılır. • Mənzumə üçlüklər şəklindədir. 21 misradan ibarətdir. Şeirdə misranın başında və sonunda da qafiyə elementləri vardır.

  20. Bilegüsüz yiti vaj[ır ti]yür Bilegüsüz yiti vajı[r ti]yür Vajırda ötvi biligligim tözünüm yarukum Vajırda ötvi biligligim bilgem yangam Kün tengri yarukın teg köküzlügüm bilgem Kün tengri yarukın teg köküzlügüm bilgem Körtle tözün tengrim külügüm küzünçüm Körtle tözün tengrim burkanım bulunçsuzum Bilenmeden keskin (olan) elmas(tır) derler; Bilenmeden keskin (olan) elmas(tır) derler; Elmastan daha keskin bilgilim, asilim, ışığım, Elmastan daha keskin bilgilim, bilgem, filim. Gün Tanrıışığı gibi göğüslüm bilgem, Gün Tanrı ışığı gibi göğüslüm bilgem; Güzel (ve) asil Tanrım, ünlüm, koruyanım! Güzel (ve) asil Tanrım, Buda’m, bulunmazım! İLAHİ

  21. kasınçığımın öyü kadgurar men kadgurdukça kaşı körtlem kavışıgsayur men öz amrakımın öyür men öyü evirür men ödü/…/ çün öz amrakımın öpügseyür men barayın tiser baç amrakım baru yime umaz men bağırsakım Yavuklumu düşünüp dertleniyorum. dertlendikçe kaşı güzelim kavuşmayı özlüyorum Kendi sevgilimi düşünürüm ben düşünürüm düşünürüm de… [mısra kopuk!] kendi sevgilimi öpmek isterim ben Kaçıp gitsem güzel sevgilim gene de gidemem ki ben merhametlim! SEVGİLİ

  22. kireyin tiser kiçigkiyem kirü yime urnaz men kin yıpar yıdlıgım yaruk tengriler yarlıkazunın yavaşım birle yakışıpan ardılmalım küçlüg priştiler küç birzünin közi karam birle külüşüpen külüşügin oluralım Sarılayım desem (sana) yavrucuğum gene de sokulamam ki ben misk gibi güzel kokulum! Işık Tanrılar sayesinde huyu güzelimle birleşip ayrılmayalım Kudretli meleklerin kudreti sayesinde kara gözlümle gülüşüp oturalım.

  23. Ev tapşırığı Uyğur folkloru və müasir ədəbiyyatı haqqında Əli Şamilin kitabından oxumaq 

More Related