Nutritional Management for Skin Health in Dogs and Cats

1. DERİ SAĞLIĞININ BESLENME YÖNETİMİ

2.  Köpek ve kedilerin deri ve kıl sağlığı üzerine etkili pek çok besin maddesi mevcut  En önemlileri;  Protein  A, E vitaminleri  EYA  Zn

3. Beslenmeyle ilişkili 4 önemli faktör  1. Bazı besin maddelerinin yetersizliği ve dengesizliği  Yüksek kaliteli ve bütün besin maddelerini yeterli ve dengeli içeren pet mamalarıyla beslenen kedi ve köpeklerde bu besin maddelerinin ciddi eksiklik ya da fazlalık durumları pek fazla ortaya çıkmamaktadır  Kötü formüle edilmiş veya depolanmış ticari mamalar Deri hastalıkları gözlenebilir  Evde hazırlanan mamalarla beslenme  2. Besin maddelerinin sindirim, emilim veya kullanım yeteneğini etkileyen herhangi bir metabolik durum, hastalık  Sekonder besin madde dengesizliğine yol açarak dermatozlara neden olabilir  3. Gıda allerjisi ve hipersensitivite gelişimine bağlı olarak yangısel deri hastalıkları  Diyetteki bir ya da daha fazla bileşiğe karşı reaksiyon gelişmesi yangısel dermatozlara neden olabilir  4. Bazı deri hastalıklarının (atopik dermatitis ve feline miliary dermatitis gibi yangısel deri hast) kontrolü için spesifik besin maddelerinin terapötik kullanımı yoluyla deri ve kıl sağlığında önemli etkilere sahiptir

4. Beslenmeyle ilişkili deri hastalıkları  Bir seri ortak belirti söz konusu  Deride anormal sebum üretimi ve/veya keratinizasyon ile karekterize sebore gelişir  Sekonder bakteriyel enfeksiyonlar, kaşıntının eşlik ettiği aşırı pullanma  Kepeklenme, eritem  Kıl dökülmesi veya kıl örtüsü gelişiminin kötüleşmesi, yağlı bir deri oluşumu  Eksiklik mevcut olan diyetle birkaç ay boyunca besleme sonucunda belirtiler ortaya çıkar

5. Demografi  Veteriner hekime köpek ve kedilerin hasta ziyaretinin en yaygın nedeni deri hastalıklarıdır Yapılan survey çalışmaları uygulama faaliyetlerinin %15-25’inin deri ve kıllarla ilgili sorunların teşhisi ve tedavisi ile ilgili olduğunu göstermektedir.  KÖPEK KEDİ Allerji (pire hipersensivitesi, atopik dermatit) Apseler Kutanöz neoplazmalar Bakteriyel pyoderma Seborea Paraziter dermatozlar Gıda allerjileri veya intoleransı İmmuniteyle ilişkili dermatozlar Endokrin dermatozlar Paraziter dermatozlar Allerji (pire ısırığı, atopik dermatit) Milier dermatit Eozinofilik granulom kompleks Mantar enfeksiyonları Gıda allerjileri Psikojenik dermatozlar Seboreik durumlar Neoplastik tümörler İmmun ilişkili dermatozlar

6. En Sık Görülenler  Bakteriyel enfeksiyonlar  Ektoparazitler Besin maddelerince yeterli ve dengeli ticari pet mamaları ile beslenenlerde beslenmeyle ilişkili deri hastalıkları nadir görülür Deri ve kıl sağlığı birçok faktörden etkilenebilir  Allerjiler  Mantar enfeksiyonları  Neoplazi

7. Teşhis  Tam kan sayımı  Serum biyokimyasal profil  İdrar analizleri  Troid fonksiyonları Altta yatan hast belirlenmesi  Deri kazıntısı (parazit, bakteri, mantar)  Deri biyopsisi

8. Deri-kıl sağlığı Besin madde eksikliği ile ilişkili dermatozlar İnflamatuar deri hastalığı için yağ asitleri Ev yapımı mamalar Deri hastalıklarının (inflamasyon ve kaşıntı) yönetiminde antiinflamatuar yağ asitlerinin kullanımına odaklı Düşük kaliteli ticari mamalar Bu dermatozlar antiinflamatuar müdahaleye kısmen ya da tamamen yanıt verir Fazla besin maddesi içeren ticari mamalar Yaygın teşhis edilen deri bozukluklarının inflamatuar bir bileşeni mevcuttur Irk

9. BESLENMEYLE İLİŞKİLİ DERİ HASTALIKLARINDA RİSK FAKTÖRLERİ  Genotip  Yaşam dönemi beslenmeyle ilişkili deri hast için risk faktörü  Gıda tipi ve gıda saplementleri  Irklar bazında yaygın görülen deri rahatsızlıkları söz konusudur.  Zn ve retinoide duyarlı dermatozlar genellikle belirli ırklarda görülür.  Malamutes (Zn’ya duyarlı) dermotoz şekli Sibirya Husky gibi kutup tipi ırklarda sıklıkla görülmektedir.

10.  Bazı kuru, ticari, generik ve süpermarket mamaları özel markalara göre daha az düşük yağ içeriğine, sindirilebilirlik değerine ve daha yüksek mineral içeriğine sahip olabilmektedir.  Düşük düzeydeki yağ ve yağın kalitesindeki düşüklük EYA eksikliği (özellikle büyüme ve laktasyonda) için risktir  Ca gibi yüksek düzeydeki mineraller Zn gibi (sağlıklı bir deri için esansiyel olan) besin maddelerinin absorpsiyonunu inhibe eder.  Özellikle ev yapımı mama tüketimi olan petlerde çeşitli beslenme sorunları için risk söz konusudur (Ca, EYA, belirli vitaminler ve iz mineraller eksikliği).

11. DERİ-KIL  Soğuk ortamda vücut sıcaklığını ve enerji gereksiniminin düzenlenmesinde kıl uzunluğu, kalınlığı, yoğunluğu ve kılların medulasyonu ile ilişkilidir.  Genelde,  Uzun  İnce Düşük çevre sıcaklıklarında ısı yalıtımı için en verimli  Zayıf medullalı lifler  Deri transepidermal nem kaybını en aza indirerek su gereksinimini de etkiler  Yağ asidi eksikliği sonu bu bariyer fonksiyonunu kaybederse klinik olarak polidipsi görülebilir.

12.  Köpek ırkları yüksek, orta ve düşük kıl ağırlıklarına sahip olabilir  Pomeranianlar gibi vücut ağırlığı başına nispeten geniş vücut yüzey alanına sahip uzun kıllı ırklar göreceli olarak en fazla kıl miktarına sahiptir.  Uzun tüylü küçük ırklarda günlük kıl büyümesindeki süreklilik için diyetteki proteinin %30’a kadarının gerekli olduğu belirtilmektedir.  Kısa tüylü daha iri köpekler günlük kıl büyümesini sürdürmek için diyet proteininin %10’undan daha azını kullanırlar.

13. PROTEİN VE DERİ SAĞLIĞI  Deri beslenme durumundan etkilenen metabolik olarak aktif bir organdır.  Yeni kıl ve deri gelişimi için protein ve enerji gereklidir.  Kılların yaklaşık % 65-95’i protein (başlıca keratin)  Kıl gelişimi için kükürtlü amino asitler (metiyonin ve sistin) ve diğer amino asitlere ihtiyaç vardır.  Protein ve enerji yönünden yetersiz diyetler keratinizasyon anormalliklerine, depigmentasyona, epidermal ve sebaseus lipidlerde değişikliklere neden olabilir.  Protein-enerji malnutrisyonu olan hastalarda deri koruyucu bariyer fonksiyonunu yitirir.  Sekonder bakteriyel ya da maya enfeksiyonuna duyarlı hale gelir.  Yara iyileşmesindeki gecikmeler ve dekübital ülserler de protein-enerji malnutrisyonunun sekelleridir.  Protein eksikliği olan kedi ve köpeklerde yamalı alopesia, kuru, mat ve kırılgan kıllar söz konusudur.  Diyetteki protein hipersensitivite yanıtı deri sağlığını etkileyebilir ve subkutanöz lipid metabolizmasını etkileyebilir

14. Protein eksiklik nedenleri Açlık  İştahsızlık  Hastalıklara bağlı (Pankreatik hast)  Aşırı protein kaybı (Böbrek veya bağırsak bozuklukları)  Uzun süreli dengesiz diyetlerle besleme  Memelilerde tüy renginin esas belirleyicisi melanin pigmentidir ve genetik olarak kontrol edilmektedir.  Ancak beslenme de dahil bazı dış faktörlerden etkilenmektedir.  Siyah kedi ve köpeklerde pigmentasyonun sağlanması için tirozin ihtiyacının karşılanması gerekir  Tirozin yetersizliğinde kıl örtüsü siyahtan kırmızımsı-kahverengiye dönüşmektedir  Diyette fenilalanin+tirozin düzeyi %2’nin üzerinde olduğunda veya L-tirozin ilavesi yapıldığında kedi ve köpeklerde melanin sentezi maksimum olur 

15. Metabolik Epidermal Nekrosiz=Hepatokutanöz sendrom=Yüzeysel nekrotik dermatit  Genellikle ciddi metabolik bir bozukluk için belirteçtir.  Ağız, gözler, bacaklar, ayaklar ve cinsel organ çevresinde erozyonlarla birlikte kabuklu akral dermatopatiyi içerir.  Yaşlı köpeklerde tipik  Hepatik siroz, hepatopatiler, diabetes mellitus, hiperadrenokortisizm, nadiren pankreas tümörleri ile ilişkili  Metabolik değişiklikler genellikle CHO intoleransını ve belirgin hipoaminoasidemiyi içerir.  Tedavi protokolü (çoğu vaka geri dönüşü olmayan kronik karaciğer hast ve karaciğer sirozu ile ilişkili, hipoaminoasidemi tedavisi deri lezyonlarında iyileşme sağlayabilir)  Semptomatik tedavi

16. DİYET  Orta düzeyde protein seviyeleri (Prescription diet a/d Canine/Felinea)  Zn  Yumurta sarısı  IV kristalin amino asit solüsyonlarının uygulanması  36 adet olguda (köpek) oral protein hiperalimentasyonundan ziyade IV amino asit infüzyonlarının tedaviye daha iyi destek olduğu bildirilmiştir.

17. ESANSİYEL YAĞ ASİTLERİ  Kutanöz anarmallikler pullanma (sebore sicca), matlaşma, deri elastikiyetinde kayıp, alopesia, kuru ve donuk kıl örtüsü, eritroderma, hiperkeratoz, epidermal soyulma, interdigital eksüdasyon, otitis eksterma  Zn, E vitamini ve pridoksin eksiklikleri de benzer klinik belirtilere neden olabilir  EYA oral, parenteral ya da topikal olarak verildiğinde yağ asidi eksikliği hızla ger döndürülebilir  LA takviyesi ile kedilerde anormal kutanöz parametreler birkaç gün içerisinde restore edilebilir.

18. Yağ asitleri ve atopik dermatitis  Kedi ve köpekler yangısel deri hastalıklarına karşı oldukça duyarlıdır köpek Allerjik Parazitik infestasyonlar kedi Allerjik Parazitik infestasyonlar Miliary dermatitis Eozinofilik granuloma kompleks Yangısel deri bozuklukları IgE’nin rol aldığı tip I hipersensitivite (alerjik) çoğunlukla diyette yağ asidi konsantrasyonunun değiştirilmesi ile olumlu yanıt vermektedir. Köpeklerde bunlar atopik dermatitis, böcek ısırması hipersensitivitesi ve gıda hipersensitivitesini içermektedir.

19.  Yangısel deri hastalıklarını tedavi ederken diyetteki Omega 3 oranını artırmak, omega 6 oranını azaltmak amaçlanır  EPA ve DHA içeren omega 3 yağ asitleri bazı soğuk su balıklarının yağlarında  Deniz hayvanlarının dokularında  Pet mamalarında soğuk su balıklarının yağı yanı sıra yağlı keten tohumu (yağı alfa linolenik asit)  Omega 6 kaynakları mısır, ayçiçeği tohumu, pamuk tohumu, aspir yağları  Soya ve kanola yağları aynı zamanda alfa linolenik yağ asidi kapsar  Antiinflamatuar fayda için optimum omega 6:omega 3 oranı 5: ve 10:1 arasındadır

20. Zn’ya yanıt veren deri hastalıkları Teşhis anamnez, fizksel muayene, deri biyopsisi  Belirgin yaygın ve foliküler parakeratotik hiperkeratozlu hiperplastik yüzeysel pervasküler dermatit Zn eksikliğini düşündürür.  Zn absorpsiyonunun azaldığı düşünülen ırklarda oral çinkosülfat (10 mg/kg CA/gün) veya çinko- metiyonin (2 mg/kg CA/gün) takviye yeterli olamaktadır  Öğün aralarında verilmesi daha etkili olmalarını sağlar  Sibirya Husky, Alaskan Malamutes, Amerikan Eskimos, Bull Terriers gibi bazı köpeklerde oral Zn takviyesine yanıt alınmaz. Zn emilimi ve metabolizması genetik olarak baskılanmış  10—15 mg/kg CA dozunda steril çinko sülfat çözeltilerinin IV enjeksiyonu etkili olmaktadır  En az dört hafta süreyle haftalık enjeksiyonlar lezyonların ortadan kalkması için gereklidir  Nüksü engellemek için idame enjeksiyonlar altı ayda bir gereklidir  Vazelin, ıslak pansumanlar ve vazelin bazlı topikal uygulamalar  Antimikrobiyel (yüzeysel piyoderma veya Malassezia enfeksiyonları için)  Düşük dozlarda oral glukokortikoidler 

21. Retinoidlere yanıt veren dermatozlar  Cocker spaniel  Labrodor retriever  Miyatür schnauzer  Özellikle ventral ve lateral thoraks ve abdomende belirgin folliküler tıkanma, hiperkeratotik plaklar  Tıbbi olarak dirençli seboreik deri hastalığı ile karekterize  Seruminöz otitis eksterna bozuk kıl örtüsü görünümü  Oral A vitamini alkolü (retinol) başlanmasından sonraki üç-dört hafta içinde iyileşme  Sekiz-on hafta arasında tam remisyon

22. A vitamini  Vitamin A’nın hem fazlalığı hem de eksikliği kedi ve köpeklerde deri lezyonlarına neden olmaktadır.  Semptomlar tüylerin dökülmesi, kötü tüylenme, epidermis ve kıl köklerinde hiperkeratinizasyon ve deride kalınlaşma ve sekonder bakteriyel enfeksiyonlara karşı duyarlılıktır.  Köpek mamalarında vitamin A düzeyi büyüme/üreme ve yaşama payı için aynı olup 5.050 IU/kg KM;  Kedi mamalarında ise büyüme ve yaşama payı için 3.333 IU/kg KM,  Gebelik ve laktasyon için 6.666 IU/kg KM tavsiye edilmektedir (NRC, 2006).

23. E vitamini  Vitamin E doğal bir antioksidan olarak işlev görmekte serbest radikalleri yakalayarak, hücreleri oksidatif hasardan korur.  Vitamin E ihtiyacı diyetteki PUFA düzeyleriyle yakından ilişkilidir.  Yüksek düzeyde yağ içeren diyetlerle beslenen kedilerde doğal olarak vitamin E yetersizliği meydana gelmektedir.  Köpeklerde vitamin E eksikliği fazla görülmemektedir.

24.  Kedilerde çok yüksek doymamış yağ asiti içeriği fazla, vitamin E düzeyi düşük diyetlerle beslemede pansteatitis adı verilen bozukluk şekillenmektedir.  Pansteatitiste; anoreksi, ateş, kötü tüylenme, deri altı nodüller gözlenmekle birlikte, esas olarak yağ dokunun katı, sarıdan turuncu-kahverengiye kadar değişen bir renk alması ile karakterizedir.  Tedavide komple ve dengeli diyetlerle besleme, vitamin E ilavesi (25-75 mg/kg canlı ağırlık/gün), kortikosteroidler ve destekleyici tedaviler uygulanmaktadır.  Köpek diyetleri için en az 400 IU/ kg KM  Kedi diyetleri için ise 500 IU/kg KM vitamin E tavsiye edilmektedir

25. B kompleks vitaminler Enerji metabolizması ve metabolik fonksiyonda kofaktör Uzun süreli oral antibiyotik kullanımı, Anoreksi sonrası Poliuri ya da enteritis gibi durumlarda vücut su kaybında artış olduğu zaman görülebilir. Fazla miktarda çiğ yumurta ile besleme: avidin-biyotini bağlar Biyotin eksikliğinde deride kalınlaşma, kıllarda dökülme ve kaşıntı gözlenmektedir. Biyotin ilavesinin nonspesifik deri ve tüylerle ilgili durumların tedavisinde faydalı olduğu düşünülmektedir. Riboflavin eksikliği ise; seboreye ilave olarak şeliozise neden olmaktadır. Niasin eksikliği köpeklerde mukoz membranlarda ülserasyon, ishal ve aşırı zayıflık ile arasıra arka bacaklarda ve ventral karın kısmında kaşıntılı dermatitin eşlik ettiği karadil hastalığı görülür. Pridoksin eksikliğinde ise; sadece deneysel çalışmalar sonucunda tüylerde mat, yağlı ve dağınık bir görüntü ile yer yer kıl dökülmeleri görülmüştür.         

26. Mineral Elementler ve Deri Sağlığı Cu Deride tirozinin melanine dönüşümü Kıllarda depigmentasyon Zn Çinko, sağlıklı deri ve kürk yapısının devamı ile ilişkili olan bir çok hücresel metabolizmanın düzenlenmesinde kritik önem Genetik:Pek çok köpek ırkında (Alaskan Malamutes, Siberian Huskies ve Amerikan Eskimos, BullTerriers) çinko emilimi ve metabolizması genetik hastalıklar nedeniyle baskılanmaktadır. Diyet:Zn eksikliği diyette Zn yetersizliğinden, Spesifik olarak yüksek düzeyde Ca ve fitat P, Mg EYA yetersizliği sonucunda çinko eksikliği söz konusu olmaktadır. İnce bağırsak hastalıkları:Viral enteritisler ve malabsorbsiyon hastalıklarında çinko eksikliği ortaya çıkabilmektedir. EYA Omega-3 (ALA, EPA, DHA) 50-300 mg total omega-3 /kg CA/gün Yemlerde: %0.35 1.8 Kanatlı yan ürünü unları ile tavuk, hindi ve ruminant karaciğerinde değerlendirilebilirliği yüksek, SFK ve mısır gluten ununda orta domuz ve rat karaciğeri ile bakır oksitte ise düşüktür

28. Faktör İlişkili olgular Beslenme tavsiyesi Protein Enerji Keratinizasyon anormallikleri, normal kıl renginde kayıp, sekonder bakteriyel ya da mantar enfeksiyonları, yara iyileşmesinde gecikme, dekübital ülserler, telojen akıntısı, anagen akıntısı Protein ve enerji eksikliğinden sakınılmalı Yetişkin Köpek: %25-30 protein, %10-15 yağ Büyüme/laktasyondaki köpek: %30-35 protein, %15-30 yağ Yetişkin kedi: %30-45 protein, %10-15 yağ Büyüme/laktasyondaki kedi: %35-50 protein, %20-35 yağ Fenilalanin+tirosin >%1.3 Sindirilebilirlik>%80 Yağ asiti eksikliğinden kaçınılmalı Köpek: linoleik asit >%1 Kedi: Linoleik asit >%0.5 Bazı kedi-köpekler bu değerlerin üzerindekilere tepki verir Yeterli düzeyde yararlanılabilir Zn ve B kompleks EYAnin yeterli kullanılabilirliğini garanti etmek için vitaminler ve E vitamini Zn eksikliğinden kaçınılmalı Köpekler: 100-200 mg/kg diyet KM Kediler: 50-150 mg/kg diyet KM Fazla Ca verilmesinden kaçınılmalı Ca>%1.5 KM’de olan diyetlerde daha yüksek Zn seviyesi gerekir Fazla Cu verilmesinden kaçınılmalı Cu<200 mg/kg diyet KM EYA eksikliğinden kaçınılmalı Zn takviyesi (gıdayla verilmeyecek şekilde) Çinko sülfat: 10 mg/kg CA/gün/peros ya da 10-15 mg/kg CA /hafta IV Çinko-metiyonin: 2 mg/kg CA/gün EYA Aşırı pullanma, alopesia, normal kıl büyümesinin olmaması, kuru, donuk kıl, eritroderma, interdigital eksudasyon Zn Alopesia, deri ülserleri, dermatit, ayak taban yastığı hastalığı,yavaş kıl gelişimi, yanak kanarı ülserasyonu, hiperkeratotik plaklar, sekonder bakteriyel, maya enfeksiyonları

29. Faktör İlişkili olgular Beslenme tavsiyesi Cu Normal kıl renginin kaybolması, kuru, kaba kıl görünümü, kıl yoğunluğunda azalma, alapesia Cu eksikliğinden kaçınılmalı Köpekler:>5-10 mg/kg diyet KM Kediler: >15 mg/kg/diyet KM Fazla Zn verilmesinden kaçınılmalı Zn<1000 mg/kg diyet KM Fazla Ca verilmesinden kaçınılmalı Ca>%1.5 KM’de olan diyetlerde daha yüksek Cu seviyesi gerekir Düşük Cu yararlanımı olan bileşenlerden kaçınılmalı Bakır oksit, domuz ve rat karaciğeri gibi Tavuk, hindi ve ruminant karaciğerinde Cu değerlendirilebilirliği yüksek Retinoidlerle tedavi Vitamin A alkol 625 to1,000 U/kg CA,/24h, peros 10,000 U q24h, peros(cockerspaniel, miniatureschnauzer) 50,000 U q24h, peros(Labrador retriever) Tretinoin Topikaluygulama 12 –24h Isotretinoin 1-3 mg/kg CA -24h, peros Acitretin 0.75-1.0 mg/kg body weight, q24h, peros E vitamini ile tedavi Köpek: 200-800 IU günde 2 kez, peros A vitamini Seboreik deri hastalıkları (öz. Spaniel cocker) Keratinizasyon bozuklukları, çene aknesi, nasodigital hiperkeratosis, kulak kenarı seborea/dermatosis, nasır, aktinik keratosis, kutaneus neoplazmalar, Schnauzer komedo sendromu, sebaseus adenit, lameller iktiyoz E vitamini Lupus eritematosus, sistemik lupus eritematosus, pemfigus eritematosus, steril pannikülit, akantosis nigrikans, dermatomyosit, kulak kenarı vasküliti

30. DİYET ALLERJİSİ  Bazı hayvanlarda spesifik antijenlere karşı immünolojik mekanizmalar aktive olur  Antijenler proteindir ve en önemlileri glikoproteinlerdir  Antijenik etkiye sahip gıdalar  Köpekler: süt proteini, soya fasülyesi, buğday, sığır eti, at eti, yumurta, piliç eti, domuz eti, maya  Kediler: ayrıca balık

31.  Mevsimsel olmayan kaşıntılar en yaygın klinik belirtisidir  Gıdanın tüketiminden aylar hatta yıllar sonra bile aniden ortaya çıkabilir  Irk, yaş, cinsiyet predispozisyonu yoktur  Klinik olarak  Pruritis  Ürtiker  Otitis eksterna  GI belirtiler  Kusma veya diare (kanlı ya da kansız)  Arasıra eozinofili

32. Tedavi  Antijenin (eğer saptanmışsa diyetten çekilmesi gerekir  Gluten allerjisi olgularında bir veteriner diyetin ya da glütensiz olduğu bilinen bir diyetin geri kalan yaşam süresince verilmesi gerekir  İntestinal değişiklikler diyetteki düzeltmeyi takiben 6 hafta içerisinde normale döner  Antiallerjik (hipoallerjik) diyetler yedirildiğinde dahi klinik belirtilerin yok olması haftalar sürebilir  Gıda maddesi tek tek diyete eklenerek muhtemel antijen olup olmadığı ve hayvanın buna gösterdiği tolerans saptanır  Normalde klinik belirtiler antijen içeren diyetin tüketimini takiben 7 gün içerisinde oluşur  Her yem hu şekilde tek tek test edilir  Bazı olgularda hayvan geri kalan yaşamı boyunca hipoallerjik diyetlerle beslenmek zorunda kalabilir

33. En sık alerjik reaksiyon gösteren gıdalar Köpek kedi Sığır eti, süt ve süt ürünleri, buğday %69 Sığır eti, süt ve süt ürünleri, balık %80 Koyun eti, tavuk yumurtası, tavuk, soya %25 Antioksidanlar (BHA, BHT), sodyum nitrit, azo boyalar (tartazine, sunset yellow, allura red), non-azo boyalar (brillant blue, indigotin), humektanlar (propilen glikol), tatlandırıcılar (monosodyum glutamat, baharatlar), emülgatörler, stabilizatörler (guar gum, alginatlar) Allerjiye neden olabilen katkılardır