AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ

1. AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ Mövzu: EKSPERİMENTAL MUTAGENEZ VƏ ONUN SELEKSİYA İSTİFADƏSİ Dosent,əməkdar kənd təsərrüfatı işçisiF.H.Qurbanov

2. PLAN: • 1. Təbii mutasiyaların seleksiyada istifadəsi • 2. Mutasiya təsnifatının prinsipləri • 3. Generativ və somatik mutasiyalar • 4. Uyğunlaşma əhəmiyyətinə görə mutasiyaların təsnifatı • 5. Süni mutasiyaların seleksiyada istifadəsi • 6. Kimyəvi maddələrlə mutant formaların alınması

3. Orqanizmin əlamət və xüsusiyyətinin dəyişilməsi hüceyrənin genetik aparatında genin və ya hər hansı bir elementin dəyişilməsi ilə şərtlənir. Belə dəyişkənliklər mutasiyalar adlanır • Mutasiya nəticəsində orqanizmdə olan bütün əlamətlər dəyişkənliyə uğraya bilər • Mutasiyalar nəticəsində meydana gələn yeni müsbət əlamətlər əvvəlki nəsillərdə olmadığı üçün əksər hallarda seleksiya işi üçün böyük maraq kəsb edir. • Mutasiyalar cinsiyyət hüceyrələrində sıçrayışla baş verir və nəsildə saxlanılır. • Mutasiya termini ilk dəfə Hollandiya alimi, botanik Quqo-de-Friz tərəfindən "Mutasiya dəyişkənliyi" adlı klassik əsərində irəli sürülmüşdür

4. Müxtəlif mühit şəraitində eyni genotiplərin müəyyən olunmasında müxtəliflik modifikasiya dəyişkənliyiadlanır • Modifikasiya ontogenetik dəyişkənlik kimi fenotipik və ya qeyri-irsi dəyişkənliyə aid edilir. • Modifikasiya tipli dəyişmələr irsən keçilirsə də, lakin modifikasiyalaşma qabiliyyəti irsi xarakter daşımır • Modifikasiya orqanizmlərin genotipi dairəsində baş verən fenotipik dəyişkənlikdir. • Modifikasiya genotipə toxunmur, buna görə irsən nəslə keçmir. Lakin xarici mühitin amillərinə qarşı bu cür dəyişilmələr genotiplə idarə olunur.

5. De-Friz tərəfindən formalaşmışdırılmış mutasiya nəzəriyyəsinin əsas müddəaları: • 1) Mutasiyalar heç bir keçid olmadan, gözlənilmədən baş verir; • 2) Yeni formalar konstant, yəni sabitdir; • 3) Mutasiyalar keyfiyyət dəyişkənlikləridir; • 4) Mutasiyalar müxtəlif istiqamətlərdə baş verir. Onlar faydalı olmaqla yanaşı ziyanlı da ola bilər; • 5) Eyni bir mutasiya yenidən təkrar yarana bilər.

6. Mutasiya iki tipdə ola bilir 1.SPONTAN 2.INDUKSION • Adi təbii faktorların təsiri nəticəsində və yaxud orqanizmin daxilində gedən təbii fizioloji və biokimyəvi dəyişkənliyin nəticəsində əmələ gələn mutasiyaları spontan mutasiyalara aid edirlər • Süni olaraq, insan tərəfindən fiziki və kimyəvi maddələrin təsiri nəticəsində əmələ gələn mutasiyaları induksion mutasiyalar adlandırırlar

7. Mutasiyaların əmələ gəldiyi yerlərə görə bölünür • Generativ (cinsi hüceyrələrdə) • Somatik (bədən hüceyrələrində)

8. Aşağıda qeyd olunan üsullardan birinin səbəbi ilə genotipi dəyişilən orqanizmlər mutantadlanır. • Gen və ya nöqtəvi mutasiyalar: xromosomlarda sitoloji görünməyən dəyişikliklər • Xromosom mutasiyalar: xromosomdaxili və xromosomarası dəyişilmələr. • Genom mutasiyalar: xromosom sayının dəyişilməsi • Sitoplazmatik mutasiyalar: plazmogenlərin dəyişilməsi

9. Q.Meller 1932 –ci ildə mutasiyaların intensivliyinə və təsir istiqamətlərinə görə beş tipə ayırır • 1.Hipomorf mutasiyalar, bu tipdə olan mutasiyalar genin təsirini zəiflədir • 2.Hipermorf mutasiyalar –genin təsirini gücləndirir • 3.Neomorf mutasiyalar vəhşi tipli genin təsirinə yeni istiqamətdə verir. • 4.Amorf mutasiyalar normal genin aktivliyinin əksinə qeyri aktiv olur. • 5.Antimorf mutasiyalar vəhşi allel tipinin əksinə təsir göstərir.

10. Düzünə mutasiyalar çox vaxt resessiv, əksinə mutasiyalar - dominant xarakter daşıyır. • Xromosom daxili dəyişikliklərə - xromosom çatışmamazlıqları (defişens və delesiyalar); xromosom sahələrinin ikiləşməsi (duplikasiya); xromosomun ayrı-ayrı sahələrinin 180° çevrilməsi nəticəsində genlərin bir xətt boyunca düzülməsi (inversiya) aiddir. • Xromosomdaxili dəyişilmələrdən başqa qeyri-homoloji xromosomlararası sahələrin mübadiləsi ilə əlaqədar dəyişilmələr də məlumdur. Belə xromosomlararası dəyişilmələr translokasiyalar adlanır.