Bogusław Fiedor Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

1. Bogusław Fiedor Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ NOWY PARADYGMAT CZY UTOPIA

2. Zamiast Wstępu .... Wiemy, że nawet dobrze funkcjonujące rynki doskonale konkurencyjne mogą być niesprawne, jeśli chodzi o właściwą alokację zasobów w czasie, gdyż przyszłość nie jest wynagradzana na żadnym rynku (Robert M. Solow, laureat Nagrody Nobla, 1987) Są tylko dwie rzeczy naprawdę nieograniczone: (1) ilość pokoleń za które musimy czuć się odpowiedzialni i (2) ramy naszych uzdolnieńIntelektualnych (Jan Tinbergen, laureat nagrody Nobla, 1969) Wiek XXI będzie wiekiem środowiska, albo go w ogólne nie będzie (Ulrich von Weizsäcker, założyciel i dyrektor Umwelt und Energie Institut, Wuppertal, Niemcy)

3. I. Idea wzrostu zrównoważonego (trwałego, „sustensywnego”, ekorozowju) -geneza • Krytyka tradycyjnych (głównie neoklasycznych) teorii i modeli wzrostu gospodarczych • Krytyka standardowych wzorców/ścieżek wzrostu i rozwoju społeczno-gospodarczego • Reakcja na współczesny kryzys surowcowo-energetyczny i ekologiczny (zwłaszcza wobec jego internalizacji i globalizacji) • Reakcja na narastające rozwarstwienie współczesnego świata (dochodowe i cywilizacyjne)

4. I. Idea wzrostu zrównoważonego, trwałego, „sustensywnego”, ekorozwoju) –geneza c.d. • Próba zintegrowanego a nie fragmentarycznego spojrzenia na rozwój społeczeństwa ludzkiego, integracja wymiaru: • Ekologicznego (przyrodniczego) • Ekonomicznego • Technologiczno-naukowego • Kulturowo-instytucjonalnego • Etyczno-aksjologicznego i świadomościowego • Próba nowego określenia relacji: człowiek (społeczeństwo) – środowisko (przyroda) w ekonomii, etyce, filozofii (ekonomia ekologiczna, etyka środowiskowa, ekofilozofia)

5. II. Zrównoważony/trwały rozwój (SD: definicja, cechy, cele • Pojęcie Sustainability: Trwałość wzrostu oznacza, że potrzeby teraźniejsze nie są zaspakajane kosztem zmniejszania możliwości przyszłych generacji do zaspakajania swych potrzeb (Raport Komisji Brundtland, WCED, 1987) (sustainable – samopodtrzymujący się, zdolny do trwania) • Pewna niejednoznaczność (umowność) pojęcia • Polskie kontrowersje: rozwój trwały vs. rozwój zrównoważony

6. II. Zrównoważony/trwały rozwój (SD: definicja, cechy, cele – c.d. • Trwały rozwój – definicja • Rozwój (wzrost) jest trwały, jeśli nie zmniejsza się żaden element składowy wektora celów społecznych i ekonomicznych związanego z procesem rozwoju ekonomicznego (trwały rozwój to nie ekorozwój) • Trwały rozwój oznacza maksymalizowanie korzyści netto z rozwoju ekonomicznego, przy jednoczesnym zachowaniu użyteczności i jakości zasobów naturalnych w długim okresie. • żeby rozwój był trwały, konsumpcja materialnych dóbr i usług musi być jednocześnie ograniczona do poziomu, który jest akceptowalny z ekologicznego punktu widzenia(międzypokoleniowa sprawiedliwość)

7. II. Zrównoważony/trwały rozwój (SD: definicja, cechy, cele – c.d. Trwały rozwój – cele • Nadrzędne cele społeczne: dobrobyt, bezpieczeństwo, sprawiedliwość (wewnątrz- i międzypokoleniowa) • Cele o charakterze idealizacyjnym ·        wzrost realnego dochodu per capita ·        poprawę stanu zdrowotnego i poziomu wyżywienia ·"uczciwy" (fair) dostęp do zasobów środowiska ·        poprawę poziomu wykształcenia, • Cele o charakterze operacyjnym

8. II. Zrównoważony/trwały rozwój (SD: definicja, cechy, cele – c.d. • Trwały (zrównoważony, samopotrzymujący się) rozwój społeczno-ekonomiczny jako ład zintegrowany, czyli harmonizujący główne porządki (łady), w których ma miejsce ludzkie życie i aktywności: • ład ekologiczny • ład społeczno-instytucjonalny • ład ekonomiczny • ład przestrzenny • Każdy z tych porządków powinien przyczyniać się do powstawania trwałego w czasie strumienia dochodów, zapewniając pożądaną i/lub akceptowaną społeczną sprawiedliwość, zachowując zasób kapitału antropogenicznego i przyrodniczego oraz chroniąc procesy wspierające życie zachodzące w środowisku przyrodniczym.

9. III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy • Istota sprawiedliwości międzypokoleniowej w procesie rozwoju • Maksymalizacja, w założonym horyzoncie gospodarowania (a nie w danym „punkcie czasowym”) społecznego dobrobytu (międzypokoleniowa, intertemporalna optymalizacja wykorzystania dostępnych zasobów) • Niepogarszanie (przynajmniej) dobrobytu żadnej generacji • Zachowanie nieumniejszonego zasobu kapitału dla przyszłych pokoleń

10. III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy Trzy interpretacje trwałego rozwoju przyrodocentryczne, umiarkowanie antropocentryczne: równowaga pomiędzy celami ekonomicznymi, społecznymi i jakością środowiska, w tym zachowanie zasobów przyrodniczych dla przyszłych generacji skrajnie antropocentryczne (technokratyczne).

11. III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy (funkcje ekologiczne środowiska) Zasoby i energia zużyte w gospodarce tworzą w sferze konsumpcji użyteczność, będącą miarą dobrobytu. Z drugiej strony przekształcają się w odpady i zanieczyszczenia, czyli wysoką entropię. Środowisko przyrodnicze jest rezerwuarem przyjmującym odpady i zanieczyszczenia. Część tych odpadów można przywrócić za pomocą recyklingu gospodarce. W przypadku pozostałych odpadów i zanieczyszczeń ich oddziaływanie środowiskowe jest różne w zależności od pojemności asymilacyjnej środowiska. W sferze zasobów skutki procesów gospodarczych zależą od relacji między ich stopą odtworzenia i stopą eksploatacji. W przypadku zasobów nieodtwarzalnych ilość ich ulega stałemu zmniejszeniu, w przypadku zasobów odtwarzalnych jest zmienna. Związki między środowiskiem i gospodarką polegają również na bezpośrednim dodatnim lub ujemnym oddziaływaniu na poziom dobrobytu poprzez pozaekonomiczne funkcje środowiska przyrodniczego.

13. III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy (funkcje ekologiczne w ujęciu schematu gospodarki okrężnej) • Podsystem gospodarka • P – produkcja dóbr konsumpcyjnych • C – sfera konsumpcji • U – użyteczność (miara dobrobytu) • r - recykling • Podsystem środowisko • R – zasoby naturalne • RR – odtwarzalne • ER – wyczerpywalne • W – odpady • A - zdolność asymilacyjna środowiska • y - stopa odtworzenia (regeneracji) zasobów • h - stopa eksploatacji zasobów

14. III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy • Sprawiedliwość międzygeneracyjna w zakresie kapitału naturalnego* • Przynajmniej teoretycznie, możliwa w zakresie RR, EAC • Bardzo trudna do osiągnięcia w zakresie ER i LSP • Nieuniknioność zmniejszania się kapitału naturalnego w zakresie ER rodzi potrzebę międzypokoleniowej kompensacji • Istota rozwiązania: przekazaniu przyszłym pokoleniom zwiększonej ilości kapitału rzeczowego (antropogenicznego) w zamian za uszczuplone zasoby kapitału naturalnego • Dylemat podstawowy: dopuszczalny (możliwy, społecznie akceptowalny) zakres substytucji między kapitałem naturalnym i antropogenicznym (rzeczowym, man-made) *zasoby nieodnawialne (ER) , zasoby odnawialne (RR), zdolność środowiska do asymilacji zanieczyszczeń (EAC) i do podtrzymywania procesów życiowych (LSP), z uwzględnieniem ilości i jakości

15. III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy • Substytucja między kapitałem naturalnym i antropogenicznym- zasady (kryteria) trwałości kapitału i wzrostu • Słaba zasada trwałości kapitału– oznacza ona potrzebę zachowania zasobu kapitału jako całości, bez zwracania uwagi na jego strukturę: kapitał przyrodniczy, antropogeniczny, ludzki czy społeczny (pełna możliwość substytucji (jedna z podstaw optymizmu wzrostowego ENC) . • Wrażliwa zasada trwałości kapitału - zgodnie z nią trwałość wzrostu wymaga nie tylko zachowania całego zasobu kapitału, ale również stałości jego struktury (substytucja możliwa tylko w obrębie danego kapitału).

16. III. Problem sprawiedliwości międzypokoleniowej – aspekt przyrodniczy Mocna zasada trwałości kapitału - wymaga ona zachowania zasobów wszystkich rodzajów kapitału, zarówno co do ilości, jak i jakości (substytucja niemożliwa także w obrębie danego rodzaju kapitału). Restrykcyjnazasada trwałości kapitału - jest to skrajny przypadek poprzedniej zasady i sprowadza się do postulatu nie zmniejszania jakiegokolwiek zasobu kapitału. Potrzeba pragmatyzmu w podejściu do trwałości kapitału i wzrostu

17. IV. mierzenie trwałości rozwoju – wskaźniki i indeksy trwałego rozwoju/ekorozwoju Wskaźniki presji, stanu i reakcji Wskaźniki presji środowiskowej: opisują one antropogenne obciążenia środowiska z uwzględnieniem ilości i jakości odnawialnych i nieodnawialnych zasobów naturalnych.. Wskaźniki stanu środowiska: generalnie, odnoszą się one do jakości poszczególnych komponentów środowiska oraz jakości i ilości zasobów naturalnych. Wynika stąd, że odzwierciedlają one ostateczne cele polityki ekologicznej. Wskaźniki reakcji (odpowiedzi społecznej): są to miary, które ukazują, czy i w jakim zakresie społeczeństwo reaguje na zmiany w środowisku i problemy z tym związane.

18. IV. mierzenie trwałości rozwoju – wskaźniki i indeksy trwałego rozwoju/ekorozwoju Podział przedmiotowy/funkcjonalny wskaźników ekorozwoju 1. Eksploatacja zasobów środowiska przyrodniczego 2. Emisja/opad zanieczyszczeń 3. Podtrzymywanie procesów życiowych (ang. life support); odnoszą się one do usług, jakie świadczą poszczególne, zwłaszcza nie kontrolowane przez człowieka lub nie poddawane presji antropogenicznej ekosystemy. 4. Wpływ na dobrobyt społeczny; dotyczą one tych rodzajów presji antropogenicznej, które wiążą się z bezpośrednim oddziaływaniem na zdrowie i życie.

19. IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu teorii trwałego rozwoju (SDT) i neoklasycznej teorii wzrostu (ENC EGT) • Różnice generalne • SDT wyrasta z krytyki tradycyjnych wzorców rozwoju gospodarczego oraz krytyki ENC EQT • SDT odrzuca podstawowe założenia metodologiczne ENC: metodologiczny indywidualizm, idea doskonałej konkurencji, idea równowagi (statycznej i dynamicznej) • TSD odwołuje się (głównie) do metodologicznego holizmu (pluralizmu)

20. IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu SDT i ENC EGT – c.d. • TSD: odrzucenie liberalnego (neoliberalnego) podejścia do gospodarki rynkowej, zwłaszcza ze względu na niezdolność nie poddanego żadnej regulacji rynku do: • Zapewnienia społecznie optymalnej skali eksploatacji zasobów • Zapewnienia międzypokoleniowej sprawiedliwości i trwałości rozwoju • Zapewnienia społecznie pożądanej jakości środowiska • Brak rynkowego (mikroekonomicznego – przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe) mechanizmu gromadzenia środków na zachowanie i poprawę stanu środowiska

21. IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu SDT i ENC EGT – c.d. Różny sens konceptualny kategorii równowagi w ENC EGT i TSD • ENC EGT : • wzrost zrównoważony jako kategoria formalna (dedukowana w ramach rygorystycznego rozumowania modelowego) • konwergencja rzeczywistych wielkości ekonomicznych do poziomu zapewniającego steady statewzrost gospodarczy • egzogeniczny sposób determinacji stopy zrównoważonego wzrostu (zasadnicza różnica w stosunku do modelu EC i EK)

22. IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu SDT i ENC EGT – c.d. • Teoria Sustainable Development • Równowaga jako kategoria o charakterze jakościowym (równowaga między różnymi aspektami, celami, ładami w procesie rozwoju), • Jako potrzeba zachowania właściwych proporcji między wzrostem dobrobytu materialnego i jakością środowiska, przy unikaniu społecznie negatywnych następstw procesu rozwoju

23. IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu SDT i ENC EGT – c.d. • Podstawy mikroekonomiczne • ENC EQT: odwołanie do założenia o powszechnej racjonalności, (hipoteza maksymalizacji użyteczności (HMU), homo oeconomicus, zachowania strategiczne w rozumieniu teorii gier) i wynikający stąd „mechanizm” dochodzenia do równowagi makroekonomicznej • Teoria trwałego rozwoju: • trudności z jednoznaczną identyfikacją podstaw mikroekonomicznych (antropologicznych) • Generalna krytyka koncepcji homo oeconomicusiHMU z punktu widzenia celów i zasad SD • Czy homo oeconomicus może być także homo sustinens

24. IV. Zrównoważony rozwój/wzrost w ujęciu SDT i ENC EGT – c.d. • Wartość teoretyczno-poznawcza vs. wartość aplikacyjna (utylitaryzm poznawczy a utylitaryzm aplikacyjny) • ENC EGT: jasne podstawy metodologiczne i antropologiczne kontra ograniczona wartość poznawcza (krytykowana także w endogenicznej teorii wzrostu) i aplikacyjna • TSD: pewne słabości metodologiczne i brak jednoznacznie zdefiniowanej podstawy mikroekonomicznej kontra jej użyteczność aplikacyjna (identyfikacja celów i zasad trwałego rozwoju, rozwój metod pomiaru – wskaźniki i indeksy SD, formułowanie instrumentów i mechanizmów realizacyjnych)

25. V. Mikroekonomiczny wymiar/aspekt kategorii SD • Punkt odniesienia : przedsiębiorstwo • Pytanie generalne: co oznacza i czy jest możliwy zrównoważony/trwały rozwój przedsiębiorstwa • Odpowiedź generalna: zrównoważony/trwały rozwój to kategoria makroekonomiczna/globalna, ale jego praktyczna realizacja musi się odbywać przede wszystkim na poziomie mikroekonomicznym: firmy i gospodarstwa domowe

26. V. Mikroekonomiczny wymiar/aspekt kategorii SD Greening/zrównoważenie (w rozumieniu istoty i celów trwałego rozwoju) przedsiębiorstwa jest (może być) paralelnym i współzależnym skutkiem trzech przyczyn: 1.Rosnącej mikroekonomicznej opłacalności procesu „zazieleniania” firmy* 2. Zaostrzających się regulacji prawno-administracyjnych, a także ekonomicznych (w skali krajowej, międzynarodowej, czy transnarodowej – UE) 3.Wzrostu świadomości ekologicznej (konsumentów i producentów) * Trawestując M. Friedmana: The green business is (may be) also a business

27. VI. Trwały/zrównoważony rozwój: jak przejść od idei do realizacji (główne problemy) • Wymiar globalny • liczne sukcesy i porażki związane z realizacją MPE. Przykład sukcesu: Konwencja Bazylejska, częściowo Protokół Montrealski. Przykład porażki: RKoOK/Kyoto. Problemy zasadnicze: partykularyzmy narodowe, niedostatek myślenia w kategoriach przezorności i integralności środowiska. • Problem sprawiedliwości/równości ekologicznej i społecznej w ujęciu międzynarodowym (międzykontynentalnym)

28. VI. Trwały/zrównoważony rozwój: jak przejść od idei do realizacji (główne problemy) • Wymiar globalny – c.d. • Mała wciąż gotowość płatnicza „bogatych” do wspierania działań krajów „biednych” na rzecz ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju • Argumenty „amerykańskie” vs. zasada przezorności • Występowanie globalnych środowiskowych pozytywnych efektów zewnętrznych (np. lasy deszczowe jako carbon sink box, bioróżnorodność) i brak gotowości płatniczej „bogatych” za korzystanie z nich • Rola instrumentów ekonomicznych (pozytywny przykład Protokołu Montrealskiego vs. niepowodzenie Protokołu z Kioto w zakresie światowego handlu emisją gazów cieplarnianych)

29. VI. Trwały/zrównoważony rozwój: jak przejść od idei do realizacji (główne problemy) • Wymiar globalny – c.d. • Zrównoważony rozwój i środowisko a handel międzynarodowy • Kluczowy obszar działań dla przyśpieszenia wzrostu i przejścia do rozwoju zrównoważonego k.s.r. Ważny również w kontekście wtórnego oddziaływania zacofania i biedy na stan środowiska • Brak wciąż dostatecznych działań ze strony krajów rozwiniętych służących ograniczaniu środowiskowo intensywnego (surowcowego) eksportu k.s.r. • Potencjalne i rzeczywiste zagrożenia związane z protekcjonizmem handlowym (zaostrzanie regulacji środowiskowych, rosnąca protekcja przy przechodzeniu do dóbr wyżej przetworzonych, problem protekcjonizmu w rolnictwie

30. VI. Trwały/zrównoważony rozwój: jak przejść od idei do realizacji (główne problemy) • Wymiar europejski (generalna ocena) • Polityka ekologiczna i energetyczna, a także większość polityk sektorowych UE, przyczyniły się w znacznym stopniu do zrównoważenia rozwoju krajów członkowskich w wymiarze ekologicznym • Wysiłki Wspólnoty w zakresie rozwiązywania problemów globalnych, a zwłaszcza ochrony klimatu, rodzą wysokie koszty dla krajów członkowskich przy ograniczonym znaczeniu globalnym w kontekście „powściągliwości” innych głównych „graczy światowych” • Polityka rolna Wspólnoty (przejście od CAP do CARP) może być oceniona pozytywnie w wymiarze wewnętrznym. Protekcjonizm w zakresie handlu produktami rolnymi może powodować negatywne skutki w wymiarze globalnym

31. VI. Trwały/zrównoważony rozwój: jak przejść od idei do realizacji (główne problemy) • Najważniejsze kierunki działań sprzyjających przechodzeniu do rozwoju zrównoważonego/trwałego (Wymiar ekologiczno-ekonomiczny) • Zmniejszenie tempa eksploatacji zasobów nieodnawialnych i surowcowo-oszczędny postęp techniczny • Zapewnienie rzeczywistej odnawialności zasobów (zwłaszcza lasy i zasoby mórz światowych) im przeciwdziałanie utracie bioróżnorodności • Środowiskowo-przyjazny postęp techniczny celem zmniejszenia presji na środowisko w postaci odpadów i zanieczyszczeń • Wszelkie działania służące energooszczędności, wzrostowi energoefektywności i udziału OZE w produkcji energii finalnej

32. VI. Trwały/zrównoważony rozwój: jak przejść od idei do realizacji (główne problemy) • Decydujące znaczenie czynnika świadomościowego • Edukacja ba rzecz zrównoważonego rozwoju: kształtowanie wiedzy i postaw • bez zmian wewnętrznych (METANOIA) zmiany zewnętrzne (METAMORFOZA), w tym dotyczących pojmowania współzależności środowisko – społeczeństwo – gospodarka, będą zawsze niewystarczające • problem międzypokoleniowej sprawiedliwości ekologicznej i społecznej: • Zawsze aktualne pozostaje zdanie Tinbergena... • Należy żyć i gospodarować wg przesłania, (trawestując Keynesa) : In the long run we’ll all be alive • Gospodarowanie trzeba w rosnącym stopniu postrzegać w kategoriach Earth as a spaceship (J.K. Boulding)