Dr. Caroline Gijselinckx HIVA-K.U.Leuven Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

1. Veranderende vrijwillige inzet en hoe ermee om te gaan Inzichten uit onderzoek naar vrijwilligerswerk en participatie aan het verenigingsleven Dr. Caroline Gijselinckx HIVA-K.U.Leuven Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

2. Structuur van de uiteenzetting • Participatie aan verenigingen en vrijwilligerswerk • Sociologische perspectieven • Data m.b.t. verenigingsparticipatie en vrijwilligerswerk in België • Veranderende vrijwillige inzet • Maatschappelijke veranderingen • Motivaties van vrijwilligers • Hoe verenigingen ermee omgaan • Secularisering • Rol van (lokale) overheden Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

3. Participatie aan verenigingen en vrijwilligerswerk: Sociologische perspectieven Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

4. Participatie aan verenigingen en vrijwilligerswerk: sociologische perspectieven • Verenigingen: • Sociale cohesie in samenleving bevorderen • Bridging & bonding • Sociale innovator • Prospectie- en correctiefunctie • Intermediair tussen individu en overheid • Participatie aan (lokaal sociaal) beleid • Socialisatie van individuen in maatschappelijke oriëntatie Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

5. Participatie aan verenigingen en vrijwilligerswerk: sociologische perspectieven • Lichterman (2009) • Putnam: sociaal kapitaal = samen dingen doen = netwerken • kwantitatieve analyse • Lichterman: Groepsstijlen – culturele patronen = hoe dingen samen worden gedaan = weerkerende interactiepatronen = gemeenschappelijk begrip, gewoontes, (informele, ongeschreven of zelfs onuitgesproken) regels en sancties • kwalitatieve analyse Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

6. Participatie aan verenigingen en vrijwilligerswerk: sociologische perspectieven • Lichterman (2009, 2006) • Groepsstijlen: • Kunnen van lange of korte duur zijn • Betreffen • Groepsband creëren en behouden • Definitie van verwachtingen tegenover leden • Groepen afgrenzen • Definitie van groep ten opzichte van andere groepen • Spreeknormen • Definitie van geschikte, relevante zaken (bespreekbaarheid) Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

7. Participatie aan verenigingen en vrijwilligerswerk: sociologische perspectieven • Vrijwilligerswerk als actieve inzet in verenigingen • actieve bijdrage • Institutionalisering van maatschappelijke visie op vrijwilligerswerk • in de Wet betreffende de rechten van de vrijwilliger, 3 juli 2005 • Een activiteit • Onbezoldigd (maar onkosten mogen vergoed worden) • Onverplicht (maar een aanmoediging mag) • Ten behoeve van andere personen, een groep, organisatie of de samenleving • Ingericht door een organisatie buiten familie- of privé-verband • Buiten kader van een arbeidsovereenkomst, dienstencontract of statutaire aanstelling definitie Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

8. Participatie aan verenigingsleven en vrijwilligerswerk in België: data Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

9. Data m.b.t. participatie aan verenigingen. • SCV-survey (1995-2009) • Anno 2009: ½ Vlamingen is actief lid van 1 of meer verenigingen (1/5 is lid van minstens 2 verenigingen) • Stabiel ten opzichte vorige jaren • Vergrijzing (cf. vergrijzing bevolking en mensen blijven langer actief lid) • Kerkpraktijk nog steeds positief effect op socio-culturele verenigingen en politieke verenigingen (negatief effect voor sportverenigingen) • Meer mannen dan vrouwen • Minder bij lager opgeleiden • Vergelijking Vlaanderen en andere landen/regio’s (VRIND, 2010) • Vlaamse participatie aan verenigingen hoger dan Europees gemiddelde (aansluitend bij kopgroep: Scandinavische landen, Nederland, Duitsland, Oostenrijk) • Vlamingen participeren meer aan verenigingen dan Walen Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

10. Data m.b.t. participatie aan verenigingen. • Opvallende trends in verenigingsleven (VRIND, 2010) • Stabiel aantal afdelingen van sociaal-culturele verenigingen • Toename van afdelingen van landelijk erkende migrantenverenigingen • Toenemende participatie aan sportverenigingen • Stad-platteland (Hooghe & Botterman, 2010) • Stabiliteit van verenigingsparticipatie in steden zowel als op platteland • Maar in steden: • ouderenverenigingen, vrouwenverenigingen en gezinsverenigingen zijn minder sterk vertegenwoordigd • meer gediversifieerd aanbod van verenigingen • Hier kan aan toegevoegd worden (CG): lage participatie van in steden sterk aanwezige kansengroepen aan traditioneel verenigingsleven Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

11. Data m.b.t. vrijwilligerswerk in België. • SCV-survey (1995-2009) • Vrijwilligerswerk • langjarig gemiddelde :17,3% van de Vlamingen is vrijwilliger • Stabiel over de jaren • hoofdzakelijk op het terrein van • hulpverlening aan bejaarden, personen met een handicap, en zieken (23,1%), • binnen de recreatieve domeinen van sport (23,5%), culturele verenigingen (20,0%) en jeugdbewegingen (20,2%) • types van taken: • voornamelijk de organisatie van activiteiten (32,6%) • hulpverlening, verzorging en ondersteuning (25,0%) • 1/10 Vlamingen is bestuursvrijwilliger Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

12. Data m.b.t. vrijwilligerswerk in België • Profiel van de vrijwilligers • Geslacht • Meer mannen dan vrouwen • Vrouwen meer informele zorg dan mannen • Vrouwen ook meer in georganiseerde zorgverlening • Mannen meer in bestuursfuncties • Leeftijd • Vergrijzing • Arbeidsmarktpositie • Meer onder de voltijds en deeltijds werkenden dan onder inactieven • Sociaal-economische status • Meer onder hoger opgeleiden • Meer onder hogere inkomenscategorieën • Kerkpraktijk • positief verband met vrijwilligerswerk Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

13. Veranderende vrijwillige inzet • Maatschappelijke veranderingen • Specifiek i.v.m. secularisering • Veranderende motivaties voor participatie en vrijwillige inzet • Hoe verenigingen ermee omgaan • Rol voor (lokale) overheden Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

14. Veranderende vrijwillige inzet • Maatschappelijke veranderingen • Vergrijzing • Veroudering bevolking & mensen blijven langer actief • Verkleuring • Lagere deelname etnisch-culturele minderheden aan traditioneel verenigingsleven • Wel stijgend aantal afdelingen van erkende migrantenverenigingen • Vooral traditie van informele zorg, negatieve houding t.o.v. vrijwilligerswerk in georganiseerd verband • Modernisering • ‘Grote verhalen’ zijn niet meer alles bepalend • Wel persoonlijke interesse en agenda • individuele en sociale voordelen/nut • postmaterialistische waarden (vrijheid van meningsuiting, milieu, emancipatie…) Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

15. Veranderende vrijwillige inzet • Specifiek m.b.t. secularisering • Blijvend sterk effect van kerkpraktijk op participatie en vrijwillige inzet in verenigingen (uitgezonderd sport) • Vanuit sociale netwerken-perspectief: • Spill-over effect: participatie in 1 netwerk verhoogt kans op participatie in andere • Vanuit perspectief van groepsstijlen: • Gelijkaardige stijlen: verwachtingen, normen, taal • Maar: • Ook belang van opvoeding, socialisatie, waardering voor vrijwillige inzet (thuis, op school, in andere verenigingen,…) • En: verenigingen zijn geen statische entiteiten, ze veranderen • Cf. supra: ook zogenaamd traditioneel verenigingsleven • Nieuwe en lossere, project-gebonden verbanden Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

16. Veranderende vrijwillige inzet • Veranderende motivaties en verwachtingen van vrijwilligers • Vraag naar afgebakend engagement • Kritischer houding t.o.v. functie en organisatie • Eigen agenda (tijd, maar ook: persoonlijke behoeften) • In de directe leefomgeving • Op zoek naar: win-win & verbondenheid • Kosten-baten afwegen • Iets kunnen realiseren, impact kunnen hebben • Grote diversiteit aan vrijwilligerstypes Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

17. Veranderende vrijwillige inzet • En hoe organisaties hiermee omgaan… • Organisatie als vereniging ‘van’ en ‘met’ (in plaats van ‘voor’) • Fit tussen mens en organisatie-project • Eigenaarschap • Daadkracht (iets daadwerkelijk kunnen realiseren, een verschil maken) • Werken aan de inhoud van het verhaal • Vanuit identiteit aan authentiek maatschappelijk project • Inspelend op verwachtingen en waarden van leden/vrijwilligers • Zoeken naar “unieke positie” • Meer projectmatig werken, vanuit ervaringen van leden/vrijwilligers Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

18. Veranderende vrijwillige inzet • En hoe organisaties hiermee omgaan… • Belang van persoonlijke netwerken en organisationele netwerken • Vrijwilligers anders aanspreken • Vanuit fundamentele vraag waarom mensen zich zouden verenigen – welk nut, welke zin, welke hefboom voor welk doel? • Vanuit vraag wat mensen de vereniging te bieden en waarom ze dus worden aangesproken? • Vrijwilligerswerk op maat • Vrijwilligers binden • Ervaren waardering • Kwaliteit van de taak: zinvol, autonoom, verantwoordelijkheid&eigenaarschap, transparantie en feedback • Verbondenheid met de groep: persoonlijke impact, prestige van het project en sociaal netwerk • Drempels wegwerken Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

19. Veranderende vrijwillige inzet • Rol van de (lokale) overheid? ENKELE PARADOXEN: • Stijlverschillen: lokaal bestuur - vereniging • Regie versus actorschap • Particulier initiatief doodknuffelen versus niets doen • Werken met de kracht van verenigingen – mensen die zich niet verenigen / verenigingen met minder slagkracht • Grijze zone tussen betaald en onbetaald werk • In het bijzonder een probleem voor kansengroepen (etnisch-culturele minderheden, mensen in armoede, langdurig werklozen) • Wie wordt door verenigingen ‘vertegenwoordigd’? • Politieke logica en kleur van verenigingen BEDENKING: • Geen eenheidsworst: • Verschillende benadering afhankelijk van type organisatie, haar doelstelling(en) en haar activiteiten Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

20. Veranderende vrijwillige inzet • Rol van de (lokale) overheid? ENKELE AANZETTEN: • Interactief bestuur & co-productie • Inbreng van onderuit Nieuw governance-paradigma • Voortdurende dialoog • Lokaal bestuur als facilitator en regisseur • Behoeftenanalyse & analyse van aanbod verenigingen • Vindplaatsgericht werken • Zoeken naar complementariteit en samenwerking met verenigingen i.p.v. ‘in de plaats treden van’ • Tonen van waardering voor vrijwilligerswerk en verenigingen • Progageren en stimuleren van vrijwilligerswerk en verenigingen • Netwerking • Organisatie/ondersteuning van kennisoverdracht • Ondersteuning: ruimten & materiaal, financieel • Randvoorwaarden voor vrijwilligerswerk scheppen Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

21. Bronnen HIVA-publicaties: • Loose, M. & C. Gijselinckx (2009), Veranderende vrijwillige inzet en hoe sociale bewegingen hiermee omgaan. Leuven: HIVA – K.U.Leuven. • Loose, M. & Gijselinckx, C. (2009), ‘Veranderende vrijwillige inzet en hoe sociale organisaties hiermee omgaan.’ De Gids op Maatschappelijk Gebied, 95(5): 4-10. • Loose, M. & Gijselinckx, C. (2008) , 'Voorzichtig maar Vertrouwensvol. De Barometer van het Verenigingsleven.' Pp. 18-23 in: VERSO, Social Profit Jaarboek 2008. Antwerpen: Standaard Uitgeverij. • Loose, M.; Gijselinckx, C.; Dujardin, A. & Marée, M. (2008), 'Vrijwilligerswerk in België: gemeten en gewogen.' Over.Werk, 18(1): 123-127. • Loose, M.; Gijselinckx, C.; Dujardin, A. & Marée, M. (2007), De Meting van het vrijwilligerswerk in België. Kritische Analyse van de Statistische Bronnen met betrekking tot Vrijwilligerswerk in België. Brussel: Koning Boudewijnstichting. • Marée, M.; Gijselinckx, C.; Loose, M.; Rijpens, J., m.m.v. Franchois, E. (2008), Verenigingen in België: een Kwantitatieve en Kwalitatieve Analyse. Editie 2008. Brussel: Koning Boudewijnstichting. Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

22. Bronnen Externe bronnen: • Botterman, S. & M. Hooghe (2010), The rural-urban divide in voluntary participation. A multi-level study of the impact of community indicators on membership of voluntary associations in Belgium. Working Paper. • Botterman, S., M. Hooghe & R. Bekkers (2009), Levensbeschouwing en maatschappelijke participatie: is levensbeschouwing nog steeds een motiverende factor? Pp. 7-29 in: Vlaanderen gepeild 2009. Brussel: Studiedienst van de Vlaamse Regering • Lichterman, P. (2009), Social capacity and the styles of group life: some inconvenient well-springs of democracy. American Behavioural Scientist, 52: 846-866. • Studiedienst Vlaamse Regering, VRIND 2010. Brussel. Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011

23. Contact Dr. Caroline Gijselinckx Onderzoeksleider Middenveld & Sociaal en Coöperatief Ondernemen HIVA – K.U.Leuven Parkstraat 47 3000 Leuven Tel 016 32 33 28 (rechtstreeks) Tel 016 32 31 28 (secretariaat) Mailto: caroline.gijselinckx@hiva.kuleuven.be Website: www.hiva.be Trefdag OCMW Antwerpen, 31 maart 2011