NARZĘDZIA OCENY TERENÓW POPRZEMYSŁOWYCH – RYZYKO ZDROWOTNE

1. Ogólnopolska Konferencja „Rekultywacja terenów zdegradowanych” Katowice, 2005 NARZĘDZIA OCENY TERENÓW POPRZEMYSŁOWYCH – RYZYKO ZDROWOTNE Eleonora Wcisło Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice

2. Ocena ryzykazdrowotnego Proces polegający na jakościowej i ilościowej charakterystyce prawdopodobieństwa wystąpienia negatywnychskutków zdrowotnych uczłowieka lubwpopulacjiwwyniku narażenia na określony czynnik szkodliwy

3. Fazy oceny ryzyka zdrowotnego • Podstawowa ocena ryzyka zdrowotnego • Wyznaczanie lokalnych, bezpiecznych dla zdrowia zawartości zanieczyszczeń w mediach środowiskowych (poziomy remediacyjne)

4. ZEBRANIE I ANALIZA DANYCH OCENA TOKSYCZNOŚCI CHARAKTERYSTYKA RYZYKA OCENA NARAŻENIA (Scenariusze użytkowania terenu) Podstawowa ocena ryzyka zdrowotnego

5. Zebranie i analiza danych • przegląd istniejących danych o zanieczyszczonym terenie (źródła i rodzaj zanieczyszczenia) • wstępna identyfikacja szlaków narażenia • opracowanie strategii poboru prób (określenie lokalizacji, rodzaju i ilości prób, sposobów i metod ich poboru oraz analizy) • analiza danych uzyskanych w wyniku zastosowania opracowanej strategii poboru prób

6. Ocena toksyczności • zebranie ilościowych i jakościowych danych o toksyczności substancji • zebranie informacji o miarach toksyczności substancji kancerogennych (współczynniki nachylenia) i niekancerogennych (dawki referencyjne)

7. Ocena toksycznościŹródła informacji • IRIS-Integrated Risk Information System – Baza danych U.S. EPA; preferowane źródło informacji toksykologicznej (http://www.epa.gov/iris/subst/index.html)

8. Ocena toksycznościŹródła informacji • U.S. EPA Region III(http://www.epa.gov/reg3hwmd/risk/index.htm) • RAIS –Risk Assessment InformationSystem (http://risk.lsd.ornl.gov/tox/tox_values.shtml) • ATSDR–Agency for Toxic Substances and Disease Registry - toksykologiczne charakterystyki substancji chemicznych(http://www.atsdr.cdc.gov/)

9. Ocena narażenia Określenie lub oszacowanie (jakościowe lub ilościowe) wielkości, częstości, czasu trwania i dróg narażenia

10. Ocena narażenia Etapy • Charakterystyka zanieczyszczonego środowiska • środowisko fizyczne • potencjalnie narażone populacje • 2. Identyfikacja szlaków narażenia • źródła i mechanizm uwalniania się zanieczyszczeń • miejsca kontaktu • drogi narażenia (pokarmowa, oddechowa, absorpcja przez skórę) • 3. Oszacowanie wielkości narażenia • obliczenie dawek pobranych

11. Sposoby użytkowania terenuScenariusze narażeniaPrzykłady • Mieszkaniowy • Przemysłowy • Rekreacyjny • Rolniczy

12. Szlaki narażeniaPrzykłady • incydentalne pobranie cząstek zanieczyszczonej gleby i kurzu drogą pokarmową • wdychanie par substancji lotnych zawartych w glebie • spożycie zanieczyszczonej wody

13. Ogólnerównanie do obliczania dawkipobranej CDI -dawka pobrana (mg/kg masy ciała/dzień) C-stężenie substancji w danym nośnikuzanieczyszczeń w okresie narażenia(np. w mg/m3 powietrza, mg/l wody do picia) CR-wskaźnik kontaktu; ilość nośnika danego zanieczyszczeniaw jednostce czasu(np. spożycie wody - 2 l/dzień,dobowawentylacja płuc - 20 m3/dzień) EF-częstość narażenia (dni/rok) ED-okres trwania narażenia (lata) BW-masa ciała; średnia masa ciała w okresienarażenia (kg) AT-czas uśredniania;czasdlaktóregonarażeniejest uśredniane (dni);dla substancji niekancerogennych:AT = ED x 365 dni/rok, dla substancji kancerogennych: AT = 70 lat x 365 dni/rok

14. Charakterystyka ryzyka • Integracja wyników oceny toksyczności i narażenia w celu jakościowo-ilościowego określenia ryzyka • Ocena niepewności

15. Charakterystyka ryzyka (cd.) • Efekty działania niekancerogennego • Obliczanie ilorazów zagrożenia (HQ) • HQ = CDI/RfD • Sumowanie ilorazów zagrożenia – Indeks zagrożenia (HI) • Efekty działania kancerogennego • Obliczanie ryzyka kancerogennego • Ryzyko kancerogenne = CDI x CSF • Sumowanie ryzyka kancerogennego – całkowite ryzyko kancerogenne

16. Niepewności związane z oceną ryzyka • Zebranie i analiza danych(np. niepewności związane ze sposobem wyboru substancji wskaźnikowych lub z niewystarczającą jakością danych) • Ocena toksyczności(związane z pochodzeniem miar toksyczności) • Ocena narażenia(brak danych o rzeczywistych warunkach narażenia, przyjęcie założeń odnośnie wartości parametrów narażenia) • Charakterystyka ryzyka(założenie addytywności efektów, sumowanie ryzyka kancerogennego i ilorazów zagrożenia dla substancji i szlaków narażenia)

17. Charakterystyka ryzyka (cd.) • PorównywanieHQ i HI z wartościami ryzyka docelowego/dopuszczalnego (HQ,HI< lub = 1) HQ,HI > 1 - mogą wystąpić szkodliwe efekty zdrowotne • Porównywaniecałkowitego ryzyka kancerogennego z wartościami ryzyka docelowego/dopuszczalnego (1x10-6-1x10-4)

18. Lokalne, bezpieczne dla zdrowia zawartości zanieczyszczeń (poziomy remediacyjne - RBCs) • Zawartości zanieczyszczeń w mediach środowiskowych obliczone w oparciu o ustaloną wartość ryzyka docelowego – (ang. Target Risk – TR) • TR dla substancji kancerogennych - np. 10-6 • TR dla substancje niekancerogenne - np. HQ lub HI < lub = 1

19. Lokalne, bezpieczne dla zdrowia zawartości zanieczyszczeń (poziomy remediacyjne - RBCs) Prosta metoda wyznaczania RBCs wykorzystująca dane pochodzące z badanego terenu: C – stężenie zanieczyszczenia w glebie lub wodzie podziemnej

20. Zastosowanie oceny ryzyka zdrowotnego w Polsce Czechowice Oil Refinery Project Bioremediacja gleby zanieczyszczonej substancjami ropopochodnymi (IETU/U.S. DoE/Florida State University) Phytoremediation Project Fitoekstrakcja metali ciężkich z gleby użytkowanej rolniczo (Bytom) (IETU/U.S. DoE/Florida State University) Warynski Brownfields Project Ocena wariantowych scenariuszy rewitalizacji (teren Huty Cynku „Waryński”) (IETU/U.S. EPA, Region III, Philadelphia, USA/ finansowany przez WFOŚiGW, Katowice)

21. Network Oriented Risk-assessment by In-situ Screening of Contaminated sites (NORISC)Project

22. NORISC • EC 5th Framework Programme for Research, Technical Development and Demonstration Activities • Energy, Environment and Sustainable Development • Call identifier: EESD-ENV-2002-NAS • No EKV4-2202-00523 (NORISC) • Koordynator projektu – dr Barbara Möhlendick, Kolonia, Niemcy www.norisc.com

23. Cel projektu NORISC Opracowanie wskazówek metodycznych, w formie oprogramowania komputerowego, do przyspieszonego, kosztowo-efektywnego badania,oceny i rewitalizacjiterenów zanieczyszczonych na obszarach miejskich.

24. Wskazówki metodyczne -oprogramowanie komputerowe • Moduły • wybór optymalnego zestawu metod badawczych i analitycznych do scharakteryzowania danego terenu zanieczyszczonego • przetwarzanie danych oraz wizualizacja rozkładów przestrzennych zawartości zanieczyszczeń

25. Wskazówki metodyczne -oprogramowanie komputerowe • Moduły • szacowanie ryzyka zdrowotnego oraz wizualizacja rozkładów przestrzennych wielkości ryzyka zdrowotnego na danym terenie • wybór sposobu remediacji/rewitalizacji danego terenu zanieczyszczonego

26. Moduł oceny ryzyka zdrowotnego (NORISC-HRA) Wykonawcy - Zespół IETU: J.Długosz, M.Korcz, E.Wcisło

27. Charakterystyka modułu NORISC-HRA • wykorzystuje podstawy metodologiczne oceny ryzyka zdrowotnego Amerykańskiej Agencji Ochrony Środowiska (US EPA) • metoda uproszczona, która poza wartościami stężeń zanieczyszczeń w glebie i wodach podziemnych, wymaga niewielkiej ilości danych pochodzących z badanego terenu

28. Charakterystyka modułu NORISC-HRA • pozwala na szybkie uzyskanie informacji o wielkości i rozkładzie przestrzennym ryzyka zdrowotnego na danym terenie w zależności od sposobu użytkowaniaterenu • służy do wyznaczania lokalnych, bezpiecznychdla zdrowia zawartości zanieczyszczeń w glebie i wodach podziemnych (poziomy remediacyjne - RBCs)

29. Charakterystyka modułu NORISC-HRA • do stosowania w wypadku przekraczania obowiązujących w danym kraju standardów jakości gleb i wód podziemnych • do wykorzystania jako narzędzie wspomagające wykonywanie ocen ryzyka zdrowotnego na terenach poprzemysłowych

30. Użytkowanie terenu/Szlaki narażenia

31. Wyniki oceny ryzyka zdrowotnego Gleba • obliczanie wielkości ryzyka zdrowotnego (niekancerogennego i kancerogennego) dla każdego punktu pomiarowego • wyznaczanie stref ryzyka niekancerogennego i kancerogennego, w których występują przekroczenia dopuszczalnych poziomów ryzyka • wyznaczanie lokalnych, bezpiecznych dla zdrowia zawartości zanieczyszczeń oraz podobszarów remediacyjnych

32. Wyniki oceny ryzyka zdrowotnego Wody podziemne – przy planowanym wykorzystaniu ich w gospodarstwach domowych Obliczanie ryzyka zdrowotnego na podstawie średniej wartości stężeń zanieczyszczeń oznaczonychw warstwie wodonośnej, bez przeprowadzania analizy przestrzennej.

33. Przestrzenny rozkład ryzyka zdrowotnego Wizualizacja wyników oceny ryzyka zdrowotnego

34. Wyznaczanie poziomówi podobszarów remediacyjnych Wizualizacja wyników oceny ryzyka zdrowotnego

35. Zastosowanie modułu ORZ • Balassagyarmat (Węgry) • Massa (Włochy)

36. Znaczenie oceny ryzyka zdrowotnego • dodatkowy element procesu badania, oceny i rekultywacji terenów poprzemysłowych • narzędzie dostarczające informacji decydentom, inwestorom, urbanistom oraz użytkownikom danego terenu o wielkości ryzyka zdrowotnego

37. Znaczenie oceny ryzyka zdrowotnego (cd.) • podstawa do określania potrzebnych działań eliminujących lub zmniejszających ryzyko zdrowotne na zanieczyszczonym terenie i ustalania priorytetów w tym zakresie

38. Znaczenie oceny ryzyka zdrowotnego (cd.) • podstawa do wyboru właściwego sposobu zagospodarowania terenu lub optymalnego sposobu rekultywacji terenu poprzemysłowego • narzędzie do kontrolowaniaskuteczności podjętego działania rekultywacyjnego

39. Znaczenie oceny ryzyka zdrowotnego (cd.) • narzędzie wspomagające zarządzanie terenami poprzemysłowymi, możliwe do zastosowania w programach rekultywacji tych terenów