به نام او

1. به نام او

2. مبانی و شاخصهای علمسنجی دکتر فیروزه زارع فراشبندی از: گروه کتابداری و اطلاعرسانی پزشکی اصفهان

3. چه خواهیم گفت؟ • تعریف علمسنجی • معرفی شاخصهای علمسنجی • شاخصهای سنتی • شاخصهای جدید • شاخصهای خاص و بومی • آسیبشناسی علمسنجی و شاخصهای آن

4. علمسنجی چیست؟ • مطالعه اندازهگیری پیشرفتهای علم و فناوری (اگه و روسو، 1990). • دانش اندازهگیری علم (بوکشتاین، 1995). • یافتههای پژوهشی در مورد جنبههای کمّی و ویژگیهای علم (انتشارات الزویر). • مطالعه کمّی و ریاضی علم و فناوری (دیوداتو، 1994). • بررسی جنبههای کمّی علم به عنوان یک رشته یا یک فعالیت اقتصادی (تیگ- ساتکلیف، 1992).

5. علمسنجی در یک کلام • علم سنجی عبارت است از تجزیه و تحلیل کمّی و تا حد امکان کیفی فرایند تولید، توزیع واستفاده از اطلاعات علمی و عوامل مؤثر بر آن به منظور: برنامهریزی، سیاستگذاری و آیندهنگری علمی و پژوهشی در ابعاد فردی، گروهی، سازمانی، ملی و بینالمللی.

6. معرفی شاخصهای علمسنجی • شاخص های سنتی علم سنجی • شاخص های جدید علم سنجی • شاخص های خاص و بومی

7. 1. شاخصهای سنتی علمسنجی • شاخصهای سنتی علمسنجی که بیشتر به شاخصهای تحلیل استنادی معروف هستند، عبارتند از: • ضریب تأثیر مجلات (Journal Impact Factor= JIF)، • ضریب تأثیر رشته (Discipline Impact Factor= DIF)، • شاخص فوریت (Immediacy Index) • نیمعمر متون یا کهنگی متون (Literature Obsolescence).

8. ضریب تأثیر مجلات (IF) • یکی از رایجترین شاخصهای سنتی تحلیل استنادی و علمسنجی است که با عناوین دیگری هم شناخته میشود: • ضریبتأثیر مجلات (Journal Impact Factor)، • نفوذ مجلات (Journal Influence)، • نرخ استناد (Citation Rate)، • تأثیر (Impact) • نخستین بار توسط گارفیلد (1955) برای مطالعه میزان تأثیرگذاری یک مجله در رابطه با مجلات دیگر و شاخص اندازهگیری انتشارات علمی مطرح شد. • اما استفاده از اصطلاح ضریبتأثیر برای نخستین بار برای کمّیسازی انتشارات نمایه استنادی علوم (Sciences Citation Index = SCI)در سال 1963 صورت گرفت. • یادآوری: نمایه مذکور یکی از مهمترین تولیدات مؤسسه اطلاعات علمی (ISI) است.

9. دلایل استفاده از ضریب تأثیر • مدیریت مجلات: در ابتدا تنها برای مدیریت مجلات و تصمیمگیری در خصوص ورود فهرست مندرجات مجلات معتبر در فهرست مندرجات جاری (Current Content) طراحی شده بود نه برای سنجش اعتبار تمامی آثار انتشاراتی، پژوهشی و پدیدآورندگان آنها. • مطالعه میزان تأثیرگذاری یک مجله در رابطه با مجلات دیگر، • کمّیسازی انتشارات نمایه استنادی علوم (SCI)، • امروزه از این شاخص در موارد مختلفی مانند رتبهبندی و ارزیابی کشورها، دانشگاهها و دانشمندان هم استفاده میشود. • یکی از دلایل استفاده از این شاخص، دسترسپذیری آسان دادههای مورد نیاز برای محاسبات مربوط به آن است.

10. نحوه محاسبه ضریب تأثیر • ضریبتأثیر نسبت بین تعداد استنادهای دریافتی به مقالات انتشار یافته در طول یک دوره زمانی خاص است. • گارفیلد این دوره زمانی را دو سال در نظر گرفته است. • چرا که تجربه نشان داده است که حدود 20% از کل مراجع (رفرنسها) به انتشارات دو سال قبل صورت میگیرد.

11. مثال • اگر به مقالات منتشره در مجله فصلنامه کتاب، 192 استناد در سال 1389، و 198 استناد در سال 1390صورت گرفته باشد، • و تعداد مقالات منتشره در این مجله در سال اول 19 و در سال دوم 20 مقاله باشد، • ضریبتأثیر آن طبق فرمول فوق، 10 خواهد بود (390 بخش بر 39). • بدینترتیب، رتبهبندی مجلات بر اساس ضریبتأثیر آنها صورت میگیرد. • یعنی هر چه ضریبتأثیر یک مجله بیشتر باشد، میزان تأثیرگذاری و استفاده از آن در مرتبه بالاتری قرار می­گیرد.

12. ضریب تأثیر رشته (DIF) • ضریبتأثیر رشته توسط هیرست (Hirst) در سال 1978 معرفی شد. • هدف آن: مطالعه اهمیت مجلات هسته در یک رشته علمی • در این روش تعداد اندکی از مجلات که ضریبتأثیر بالایی در یک رشته دارند، شناسایی می­شوند. • در واقع اندازهگیری تعداد دفعاتی است که یک مقاله در یک مجله از مقالات هسته مورد نظر مورد استناد قرار میگیرد.

13. نحوه محاسبه ضریب تأثیر رشته • روش محاسبه آن شبیه به محاسبه ضریبتأثیر مجلات است. • در این روش هم معمولاً یک دوره دو ساله در نظر گرفته می­شود. • در سنجش این ضریب: • ابتدا تعدادی از مجلاتی که اهمیت آن­ها در رشته شناخته شده است، انتخاب می­شوند. • سپس مجلات دیگر در همین حوزه را که اهمیت و اعتبار آن­ها روشن نیست به این تعداد میافزایند. • درمرحله سوم، ضریبتأثیر رشته این دو گروه از مجلات به منظور تعیین مجلات هسته محاسبه می­شوند.

14. فرمول ضریب تأثیر رشته

15. مثال • اگر مجله (الف) در دو سال متوالی، تعداد 20 مقاله منتشر کرده باشد که به این 20 مقاله، در این دوره زمانی 15 استناد تعلق گرفته باشد، • و مجله (ب) هم در دو سال متوالی، 20 مقاله منتشر کرده باشد اما در این دوره زمانی 50 استناد به مقالات آن تعلق گرفته باشد، • و مجله (ج)، 240 مقاله را منتشر کرده باشد که در این بازه زمانی تعداد 300 استناد به آن ها صورت گرفته باشد، • ضریبتأثیر رشته این سه مجله در دوره زمانی مذکور به ترتیب زیر خواهد بود: • مجله الف) 75/0= 20÷ 15 • مجله ب) 5/2= 20÷ 50 • مجله ج) 25/1= 240÷ 300

16. شاخص فوریت • شاخص فوریت به منظور تعیین سرعت استناد مقالات یک مجله و با روشی شبیه ضریب تأثیر مجلات محاسبه می­شود:

17. مثال • اگر تعداد 100 استناد به مقالات فصلنامه کتاب صورت گرفته باشد، • و تعداد مقالات منتشره آن در همان سال 20 مقاله باشد، • شاخص فوریت این مجله 5 می­شود. • شاخص فوریت از شاخص­های ویژه استناد است که نشریه گزارش­های استنادی مجلات(JCR) به طور منظم آن را منتشر می­کند. • از آن­جایی که برخی از شرایط فنی نظیر تأخیر در انتشار، فراوانی انتشار، سرعت فهرست کردن و ... بر اهمیت و ارزش این شاخص اثر می­گذارند، اهمیت آن به طور معناداری از ضریب تأثیر مجلات کم­تر است.

18. شاخص نیم عمر یا قاعده کهنگی متون • شاخص نیمعمر، نقش زمان را در بهره­وری از اطلاعات روشن می­کند. • نشان می­دهد که با گذشت زمان از میزان سودمندی مقالات و کتابها کم می­شود. • یادآوری: در فیزیک هسته­ای مفهوم نیم­ عمر به مدت زمان زوال نیمی از ماده رادیواکتیو اطلاق می­شود. • با وام­گیری از علم فیزیک، منظور از نیم عمر متون علمی: • مدت زمانی است که در خلال آن نیمی از متون استنادکننده به متون علمی مورد استناد در حوزه­های علمی مورد نظر منتشر شده است.

19. شاخص نیم عمر یا قاعده کهنگی متون (ادامه) • به عبارت دیگر، نیم عمر عبارت است از مدت زمانی که در طول آن نصف ارجاعات یک مجله منتشر شده­اند. • مطالعات نشان می­دهد که نیمی از ازجاعات (استنادها) مقالات تازه چاپ شده در دو سال اخیر، به نوشته­های همان سال برمی­گردد. • بعد از مدت ده یا پانزده سال (بسته به موضوع) مقالات رشته­های مختلف، سودمندی خود را به عنوان منبع مورد استناد از دست می­دهند. • با کمک مطالعات کهنگی، نیم عمر استنادها محاسبه می­شود: • علوم که بیشتر جنبه نظری دارند (مانند ریاضیات) دارای نیم عمر طولانی • و علومی که به مباحث نوین، روزآمدی و فناوری وابستگی دارند (مانند پزشکی) دارای نیم عمر کوتاهی هستند. • مطالعات کهنگی و نیم عمر در مدیریت مجموعه منابع اطلاعاتی و توسعه خدمات اطلاعاتی مناسب به کاربران کاربرد دارد.

20. شاخص های جدید • شاخص هرش • شاخص جی • شاخص وای • ارزش متیو

21. شاخص هرش (Hirsch Index) • یکی از جدیدترین این شاخصهاست که به لحاظ سادگی، سهولت کاربرد، و داشتن مزایای متعدد نسبت به سایر روشها در دستیابی به یک عدد معین مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. • این شاخص در سال 2005 توسط هرش (استاد فیزیک دانشگاه کالیفرنیا) به عنوان شاخصی برای سنجش برونداد علمی- پژوهشی پژوهشگران به صورت انفرادی ابداع شد. • شاخص اچ به این پرسش پاسخ می­دهد که هر یک از پژوهشگران به تنهایی چه نقشی در پیشبرد و گسترش مرزهای علوم در حوزه­های مختلف دانش بشری دارند؟

22. شاخص هرش (ادامه) • شاخص H تنها مقالاتی را شامل می­شود که تعداد استناد به هر یک از آنها برابر با H یا بیشتر از آن است، بنابراین شاخص متعادل­تری است. • شاخص H یک پژوهشگر، شامل H تعداد از مقالات اوست که به هر کدام از آنها حداقل H بار استناد شده باشد. • برای مثال اگر یک نویسنده، 6 مقاله داشته باشد که به هر یک دست کم 6 بار استناد شده باشد، شاخص H آن نویسنده، 6 خواهد بود. • اگر تعداد مقالات آن نویسنده، بیشتر از 6 ولی تعداد استنادها کمتر از 6 باشد، در شاخص H وی تأثیری نخواهد داشت. • بدیهی است هر چه عدد H بزرگتر باشد، نشان از توان علمی و تأثیرگذاری بیشتر یک پژوهشگر بر علم خواهد بود.

23. نحوه محاسبه شاخص هرش • شاخص H با استفاده از شمارش استنادها به حاصل کار یک پژوهشگر در طول حیات وی امتیاز می­دهد. • برای به دست آوردن عدد H، پس از انجام جستجو، باید مقالات را بر حسب استناد به ترتیب نزولی مرتب کرد و شماره مقاله را با تعداد استنادها مقایسه نمود تا تعداد استناد مساوی یا بیشتر از شماره مقاله باشد. • شماره آن مقاله، نشان­دهنده عدد H نویسنده است.

24. مثال • از آن­جایی که از مقاله ششم به بعد، تعداد استنادها 6 یا بیشتر از 6 است، شاخص H این پژوهشگر فرضی برابر با عدد 6 می­باشد. یعنی فقط 6 مقاله از این پژوهشگر بیشتر یا مساوی 6 استناد دریافت کرده است. • اندازه­گیری دقیق شاخص H به جامعیت پایگاه اطلاعاتی مورد جستجو بستگی دارد. به طوری که شاخص H به دست آمده از پایگاه مختلف اسکوپوس، گوگل اسکالر و وب آوساینس یکسان نیست. • معتبرترین و مهمترین منبع برای به دست آوردن شاخص H پایگاه اطلاعاتی Thomson ISI Web of Science است و امکان اندازه­گیری خودکار این شاخص را نیز فراهم آورده است. • شاخص H علاوه بر مقایسه نویسندگان، برای مقایسه مؤسسات، دانشگاهها و حتی کشورها نیز استفاده می­شود، اما بایستی برای چنین مقایسه­هایی به عوامل گوناگون اثرگذار بر این مقیاس توجه کرد.

25. شاخص جی (g Index) • توسط لئو اگه برای اندازه­گیری کمّی برونداد علمی پژوهشگران علم فیزیک و سایر پژوهشگران پیشنهاد شده است. • اگه برای اصلاح و بهبود شاخص H، شاخص جی را پیشنهاد نمود. • یکی از مهمترین ایرادهای شاخص H این است که هر چند در امتیازدهی به مجموعه فعالیتهای علمی یک فرد، مجله، دانشگاه و کشور، کم استناد بودن یک مقاله بر رتبه آن تأثیری ندارد، • اما به همان نسبت هم این شاخص به مقاله­های پراستناد بی­اعتناست و این قبیل مقالات بر شاخص H پژوهشگر تأثیر قابلتوجهی ندارد.

26. شاخص جی (ادامه) • شاخص جی با استفاده از مجذور تعداد مقالات و مقایسه آن با مجموع استنادها در محاسبات، در واقع مقاله­های پراستناد یک پژوهشگر را برجسته­تر می­کند. • شاخص جی بالاترین تعداد (g) مقالات است که 2 بار یا بیشتر به آن استناد شده باشد. • این شاخص با استفاده از ضرایب خود، سعی دارد تا از تأثیر مقاله­های پراستناد و کم­استناد بر نتیجه­گیری بکاهد و یکی از نواقص شاخص H را برطرف نماید.

27. شاخص وای • شاخص وای توسط بولن، رودریگز و سمپل در سال 2006پیشنهاد شده است. • سعی دارد با در نظر گرفتن کیفیت و کمیّت، نقاط ضعف دیگر شاخصها را برطرف نماید. • بدین منظور، از عامل تأثیر به عنوان شاخص کمّی و معادل مقبولیت و از رتبه بر اساس وزن یا رتبه پیچ(Page Rank) به عنوان شاخص کیفی و عامل ارزش استفاده می­کند. • شاخص وای، حاصل ضرب عامل تأثیر در رتبه پیچ و در واقع حاصل ضرب کمیّت در کیفیت است و سعی دارد سنجش اعتبار علمی را تا حد امکان کیفی کند.

28. ارزش متیو • یکی از شاخصهای جدید علم­سنجی است که توسط موییج در سال 2006 معرفی شد. • در واقع شکل اصلاح شده ضریبتأثیر است که آن را در یک دوره پنج ساله و در موضوعی خاص محاسبه می­کند. • نحوه محاسبه آن تقسیم تعداد استنادها به مقاله­های یک مجله در یک دوره پنج ساله بر تعداد مقاله­های همان مجله در همان دوره زمانی است • که عدد حاصل را با همین نسبت­ها در کل حوزه مورد پژوهش اندازه­گیری می­نماید.

29. مثال • اگر تعداد استنادها به مقالات یک مجله در یک حوزه موضوعی خاص در یک دوره پنج ساله، A؛ • تعداد کل مقالات منتشره در همان مجله در همین دوره پنج ساله، B؛ • تعداد کل استنادهای دریافت شده در آن حوزه موضوعی خاص، C؛ • و تعداد کل مقالات این حوزه را D بنامیم، • ارزش متیو عبارت خواهد بود از:

30. شاخصهای خاص و بومی • امروزه ارزشیابی تولیدات علمی، مجلات، دانشمندان و ... به یک ضرورت تبدیل شده است و حتی از ملزومات توسعه دانش به حساب میآید. • با توجه به نواقص شاخص­های موجود و به عنوان مکمل آنها، تعدادی از کشورهای پیشرفته، جهت ارزشیابی و مدیریت علم، پژوهش و فناوری در کشور خود بر اساس شرایط خاص خود، سیاستهایی را تعیین کرده و شاخص­های خاصی را تدوین نموده­اند: • ارزشیابی پژوهشی انگلستان (Research Assessment Exercise= RAE) • شاخص کرون (Crown Indicator) • شاخص z(Citation Z Score)

31. شاخصهای خاص و بومی (ادامه) • ارزشیابی پژوهشی انگلستان (RAE): هر چهار سال یک بار شاخص­های خود را منتشر می­کند. از مهمترین مؤلفه­های ارزشیابی آن انتشارات دانشگاهها و بروندادهای پژوهشی استادان (به ویژه مقالات) دانشگاه است. • شاخص کرون (Crown Indicator): مزیت آن امکان بررسی یک پژوهشگر، گروه یا مؤسسه پژوهشی، در دوره­ای معین، در موضوعی خاص و در نوع خاصی از منابع (مقاله، کنفرانس، و ...) است. محاسبات آن بر مبنای تعداد استنادهاست و منبع استخراج استنادها وبگاه علوم (WOS) است (در هلند). • شاخص z(Citation Z Score): بر مبنای شاخص کراون است و امکان ارزشیابی و مقایسه بر اساس دوره زمانی، موضوع و نوع مقالات در آن وجود دارد. از دقت بالایی نسبت به سایر شاخص­ها برخوردار می­باشد (در سوئد).

32. آیا ما نیازمند یک شاخص بومی در کشور خود هستیم؟ ؟

33. آسیبشناسی علمسنجی و شاخصهای آن • برخی معتقدند که IFنمیتواند تأثیر واقعی مجلات را نشان دهد. • چرا که برخی از مجلات کمحجم­تر هستند و تعداد مقالات کمتری را در هر سال منتشر میکنند. • بهاینترتیب در مقایسه با مجلهای که تعداد مقالات بیشتری را در سال منتشر می­کند (مخرج کسر در فرمول فوق) در ظاهر ضریب تأثیر بالاتری کسب می­کنند. • برای رفع این نقص و نواقص دیگری از این دست که به حوزه علمسنجی وارد است، برخی انواع دیگری از ضرایبتأثیر مانند ضریبتأثیر مؤلف، ضریبتأثیر مورد انتظار، ضریبتأثیر رشته و ... را پیشنهاد کردهاند.

34. آسیبشناسی علمسنجی و شاخصهای آن (ادامه) • به منظور رفع ایرادات سنجه ضریب تأثیر مجلات و ایجاد بهبود و تعدیل در آن، معیارهای دیگری عرضه شده است: • ضریب اعتبار (Prestige Factor)، • ضریب تأثیر برابر (Equivalent Impact Factor)، • ضریب مرور (Review Factor)، • شاخص مرور (Review Index)، • شاخص تعامل (Interaction Index)، • شاخص انتشارات (Publication Index) • مقیاس وزن نفوذ (Influence Weight) • ضریب تأثیر وزنی (Weighted Impact Factor) • یادآوری می­شود که بنای تمامی این شاخص­ها به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر اساس تعداد استنادهاست.

35. آسیبشناسی علمسنجی و شاخصهای آن (ادامه) • در یک جمع­بندی نهایی می­توان نتیجه گرفت که: • درباره ابعاد مثبت و منفی ضریب تأثیر مجلات (IF) و روش محاسبه آن، نقدهای بسیاری صورت گرفته است. • اما همان­طور که گارفیلد (مبدع این ضریب) می­گوید: "ضریب تأثیر ابزار کاملی برای سنجش کیفیت مقاله نیست، ولی در حال حاضر، مورد بهتری وجود ندارد و مهم­تر این که این ابزار هم­اکنون در دست ماست". • بنابراین بایستی توجه داشت که ضریبتأثیر به عنوان یک ابزار کنترل کتابشناختی، قدرت توجیهی محدودی دارد • و به کارگیری و استفاده درست از آن مستلزم آگاهی از تمام نواقص و محدودیت­های آن است.

36. آسیبشناسی علمسنجی در یک کلام • ضریب تأثیر تنها: • یک شاخص غیرمستقیم در سنجش کیفیت پژوهش است، • و برای نتایج دقیق­تر بایستی در کنار ابزارهای سنجش مکمل و توجه به ابعاد کیفی به کار رود.

37. مروری بر آن چه گفتیم: • در این مختصر تلاش شد تا: • علمسنجی تعریف شود، • شاخصهای سنتی، جدید و بومی آن معرفی شوند، • آسیبشناسی علمسنجی شرح داده شود.

38. سيستم عامل