Sau på innmarksbeite

1. Sau på innmarksbeite kostnadseffektiv kulturlandskapspleiar – eller feil bruk, med låg tilvekst, sjukdom og parasittar som resultat

2. Beitehistorikk • I ”uminnelege tider” har beiting i utmark vore viktig for folk i Noreg. • Dei store beita heldt på fôrressursar som ein ellers ikkje kunne gjere seg nytte av. • Om sommaren flytta ein drifta av garden til utmarka, på stølane, slik at ein kunne nytte graset heime til vinterfôr.

3. Beitehistorikk • I dag er utmarksbeite framleis ein viktig ressurs som mange bønder gjer seg nytte av. • Den er ryggmargen for store deler av dyrehaldet i Noreg i dag. • Mange stader er beiting i utmark 5-6 månader. • I tillegg er gode vår- og haustbeiter av avgjerande betydning for mange bønder, særskilt med tanke på tilvekst av lam. • Halve ”årsforbruket” av fôr vert dermed henta gratis i utmark.

4. Problem • Dei siste 30-40 åra er store deler av det gamle sjølvforsyningsjordbruket lagt ned. • Storleiken på buskapaneaukar og bøndene vert færre og færre, i tillegg har dyretalet gått ned noko • Både innmark og utmark gror att i stort tempo. • Småteigar vert ikkje prioritert og rasjonaliteten i jordbruket har gått drastisk opp.

5. Verknad • Resultatet av dette er at det nærliggande kulturlandskapet som me alle ynskjer å halde i hevd, gror att. • I tillegg er det dette som ofte trekker turistar til Noreg.

6. Kulturmark forsvinn • Ein av deiviktigaste habitata for raudlisteartar i Noreg er den gamle kulturmarka. • Rundt 1300 artar av planter, insekt, fuglar og pattedyr er knytt heilt eller delvis til kulturmark. • Spesielt den ugjødsla beite- og slåttemarka som vert halden ved like på gamal måte. • Ved flattørking av høy får plantene frøa seg på naturleg vis ved at frøa dett av.

7. Kvar er dette?

8. Bilete av Hardangervidda • Bilete av Hardangervidda om hundre år. • Klimaendringar og mindre beitepress fører til at vidda gror att. • Hardangervidda har ein gong i tida vore overgrodd av skog.

9. Utmarka gror att • Den Norske utmarka gror att i rekordfart. • Gamle stølar som for berre tjue år sidan var opne kulturlandskap er no sterkt gjengrodde av krattskog og kratt. • Årsaken er mindre stølsdrift, færre dyr, kanskje kortare sesong og klimaendringar. • Færre nyttar fjellet som næringsveg og endringar er ikkje like synlege.

10. Utmarka gror att • Skogsdrift er mindre lønsamt og den store granplantinga på 50- og 60-talet (spesielt på vestlandet) er i ferd med å gjere seg gjeldande.

11. Utmark som næringsveg • Her er eit enormt potensiale for både turisme og næringsutvikling med tanke på dyrehald og skogsdrift (bioenergi med nullutslepp). Kan ein kombinere dette i større grad enn eingjer? • Jens A. Risnes, Noregs største reiseguru seier at det kulturlandskapet me har, i kombinasjon med villmark, er eineståande i verdssamanheng. Det er eit turistmål i særklasse.

12. Kva skal einvelje? Innmark eller utmark? • Det er freistande å stille seg spørsmålet, er det like enkelt å svare?

13. Kvifor velje? • Forlenge beitesesongen mest mogleg i begge retningar. • Ha eit intensivt beite på innmark på vår og haust. • Viktig å ha optimalt dyretal på beite. • Ikkje for lite slik at renningar med krattskog får komme opp. • Heller ikkje fôre med rundballar ute som har vorte til overs etter vinteren.

14. Kvifor velje? • Passe på at alle parsellar i bygda vert brukt. • Gå saman om å ruste opp gjerder som ikkje er i stand eller kjøp elektrisk gjerde.

15. Tilstrekkeleg beite • Gå over og sjekk tilstanden ofte, helst kvar dag. • Om det vert intensivt beita kjem ikkje krattskogen opp, men pass på å ikkje svelte dyra! • Det er bra tilvekst på vegetasjonen om våren, men lamma er avhengig av mora si mjølkeevne for tilvekst.

16. Tilstrekkeleg beite • Er det mykje kratt og krattskog til å begynne med, kan ein opne dette opp først med litt hogst og so sleppe på litt geiter. • Geitene kan godt gå på innmark heile sommaren.

17. Sambeiting • Den beste utnyttinga av beitet får ein om fleire dyreslag beitar saman. • Sauen er den beste landskapspleiaren me har, men kan av og til trenge litt hjelp av andre. • Geiter er best til å opne landskap. • Kyr og hest går godt saman med sau, men har ein tendens til å lage tuer om dei går aleine.

18. Auk dyretalet • Dei fleste stadar er det uproblematisk å kjøpe fôr, gode vår- og haustbeite er ofte den avgrensande faktor. • Viss det er mogleg å få tak i gode beiter burde ein auke dyretalet • Med auka dyretal får ein meir intensiv beiting i både innmark og utmark.

19. Ta ut ved • Kanskje forsøke å lage ein vedsentral for omsetjing av den veden ein tek ut. • Det er trass alt lettare å hogge skogen på innmark enn den i utmark

20. Sjukdommar • Ein kan lettare få sjukdommar og snyltarar når dyra går tett ilag på beite. • Viktig med beiterotasjon. • Flugemakk kjem lettare til på innmarksbeite. • Innvollsparasittar er eit større problem på innmark. • På den andre sida er det lettare å hindre t.d. Sjodogg og Flått.

21. Tilvekst • Ikkje grunnlag for å seie at det er dårlegare tilvekst på innmarksbeite enn på utmarksbeite, ifølge Bioforsk-rapport. • Men kvifor då kjøpe Norsk lam og ikkje skotsk eller new zealandsk?

22. Utmarksbeite gamal tradisjon • Det er viktig å ikkje miste den særeigne norske tradisjonen me har med beite i utmark. • Det er viktig å halde denne tradisjonen i hevd då den er trua frå mange hald. • Når det gjeld attgroinga er det like viktig å hugse på utmarka som innmarka.