O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI

1. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI EKOLOGIYA VA TABIATNI MUHOFAZA QILISH KAFEDRASI ZARAFSHON QO’RIQXONASIDA YASHOVCHI AYRIM QUSHLARNING UYALASH EKOLOGIYASI ALOUTDINOVA UMIDA MAXMUDOVNA

2. Mavzuning dolzarbligi • So’ngi yilarda inson faoliyatining atrof-muhitga salbiy ta’siri kuchayib bormoqda. Biosenozlarda insonning xo’jalik faoliyati ta’siri darajasining oshib borishi, tabiatdagi mufozanatning bo’lishiga olib kelmoqda. Bunday o’zgarishlar esa hayvonlar va o’simliklar turlar tarkibi va ular sonining o’zgarishiga olib keladi • Ushbu malakaviy bitiruv ishi Zarafshon qo’riqxonasida yashovchi ayrim qushlarning uyalash ekologiyasi, ularning uyalash joylari va muddatlari, tuxum qo’yish muddatlari, tuxumlarini bosib yotishi, polaponlarini boqshi jadalligi va polaponlarning o’sishi, oziqlanishi, tuxumlarining taqdiri va boshqalari o’rganishga bag’ishlangan.

3. Tadqiqot maqsadi Samarqand viloyati Zarafshon qo’riqxonasida yashovchi ayrim qushlarning uyalash ekologiyasini o’rganishdan iborat. .

4. Tadqiqot vazifalari • Zarafshon qo’riqxonasi qushlarning turlar tarkibini o’rganish • Zarafshon ko’rikxonada asosiy qushlarning yashash muhitini o’rganish. • Zarafshon ko’rikxonada asosiy qushlarning na primere buxoro chittagi uyalash xususiyatlari, polaponlarining o’sishi va rivojlanishi o’rganish. • Polaponlar va katta yoshdagi qushlarning oziqlanishini o’rganish. • Zarafshon ko’rikxonasi sharoitida asosiy qushlar turlarning ahamiyati aniqlash.

5. Tadqiqot nazariy va amaliy ahamiyati • Foydali hasharotxo’r qushlardagi zararkunanda hasharotlarga biologik qarshi kurash usuli sifatida foydalanish mumkin. Shu sababli ularning biologiyasini o’rganish nafoqat amaliy, balki nazariy ahamiyatga ham ega. Qushlar zararkunanda hasharotlarii kirishda insonga beqiyos yordam beradi. Ayniqsa uyalash davrida ko’pchilik qushlar poloponlarini hasharotlar bilan boqib, zararkunandalar sonini boshqaradi. • Ishning amaliy ahamiyati. Ish materiallaridan buxoro chittagi sonini prognoz qilishda foydalanish mumkin. Olib borilgan tadqiqotlar natijalari O’zbekiston faunasi qushlarining uyalash biologiyasiga doir ma’lumotlarni to’ldirish imkonini beradi. Shuningdek, ishning materiallaridan Oliy o’quv yurtlari va maktablarda zoologiya va ekologiya fanlarini o’qitish amaliyotida foydalanish mumkin.

6. Tadqiqot o’tkazilgan hudud

7. Buxorochittagiekologiyasiningo’zigaxosxususiyatlari. O’zbekistonda yashaydigan buxoro chittagining sistematik holati quyidagicha: • Sinf: Aves – Qushlar • Turkum: Passeriformes – Chumchuqsimonlar • Kenja turkum Passeres – Haqiqiy chumchuqlar • Oila: Paridae – Chittaklar • Kenja oila: Parinae – Chittaklar • Urug’: Parus Linnayeus • Kenja urug’: Parus Linnayeus • Tur: Parus bocharensis Lichtenstein – Buxoro chittagi • Kenja tur: Parus bocharensis bocharensis.

8. Ko’chib – ketish xarakteri • Buxoro chittagi Zarafshon qo’riqxonasi sharoitida o’troq qush hisoblanadi. U qish davrida vertikal ko’chishlar hosil qilib uya qurish hududlarining yuqori qismlaridan pastga tomon tushadi. Lekin uyalash orealidan chetga chiqmaydi. Tog’lardan vodiy tomonga ko’chish noyabrning oxirlarida boshlanib, fevralning oxirida martda ayrim yillarda aprelning o’rtalarida ular yana ortga qaytadilar [1]. O’troq bo’lishga qaramasdan buxoro chittagi uyalash davridan keyin unchalik uzoq bo’lmagan ko’chishlar hosil qiladi. • .

9. Biotopi. • Buxoro chittagining uya biotoni bo’lib. Buta va daraxtlar bo’lgan, ko’pincha eski, kovoklari bo’lgan saksovul, tut, terak va mevali daraxtlari bo’lgan daraxtzorlar hisoblanadi. Shuningdek, buxoro chittagi daryo qayiri va qirg’oqlaridan to’qayzordar, daryolar vodiysidagi mevali daraxtzorlar, tog’ oldi va tog’ zonalaridagi buta-daraxtzorlarni ham hush ko’radi. Uya quyish davrida tog’ daryolari va soylari vodiysidagi chinor, archa o’sadigan daraxtzordarda uchraydi. Zarafshon qo’riqxonasi sharoitida buxoro chittagi daraxtzorlarda biotopida yashaydi. Yo’llar chetida o’sadigan ko’pincha kovoqlari bo’lgan eski daraxtlarda uya quradi.

10. Buxorochittaginingkovakuyasi

11. Buxorochittagininguyasiniichkiqo’rinishi

12. Buxorochittaginingtuxumlari

13. Buxoro chittaginingtuxumlari o’lchami (mm) vaog’irligi (g) (n = 25) (Belyalova L.E.)

14. Buxorochittaginingurg’ochisituxumbosishdavrida

15. Buxoro chittaging tuxumlarini bosish rejimi

16. Buxoro chittaging uyasining yerdan balandligi (sm) va o’lchamlari (mm)

17. Buxoro chittaging tuxumlarini qurib kamayish jadalligi

18. Buxorochittagining 5 - kunlikpolaponlari

19. Buxorochittagining 10- kunlikpolaponlari.

20. Buxorochittaginingpolaponlarni tana massasini o’sish jadalligi

21. Buxoro chittagingpolaponlarini boqish jadalligi

22. Uyaqurishsamaradorligi • Buxoro chittagi uyasining himoyalangan bo’lishiga qaramasdan (daraxt kovaklari, sun’iy uyalar) uya davrining muvaffaqiyatliligi unchalik yuqori emas. Masalan, Qoraqumda 23 ta tuxumdan 8 tasi (34,8%) nobud bo’ldi. Janubi-g’arbiy Qizilqumda tuxumlarining nobud bo’lishi 41,1% ni tashkil etadi. Asosiy dushmanlari – ilonlar hisoblanadi. Zarafshon quriqxona sharoitida buxoro chittagining uyasini zag’izg’on va ilonlar buzib ketadi. Jami 18 ta qo’yilgan tuxumlarning 13 tasidan (72,2%) polaponlar ochib chiqib, shundan 10 tasi (76,9 %) uyadan uchib chiqdi. Uyalash muvaffaqiyati 55,5% ni tashkil etadi.

23. Xulosalar. • Adabiyotlardagi ma’lumotlarni tahlil qilish va shaxsiy kuzatishlar natijalariga tayangan holda biz qo’yidagi xulosalarga keldik: • Zarafshon qo’riqxonasida sharoitida buxoro chittak -doimiy, ku’p sonli, u'trok t qush hisoblandi • Buxorochittak – dendrofil qush sanaladi, daraxtlarda uya quradi. Uya qurishiga martga yarimida kirishadi. • Iyunning – birinchi dekadasida ommaviy tarzda tuxum qo’yishiga kirishadi, uyada to’liq tuxumlar son 5-8 ta tuxumdan iborat. Oxirgi tuxumdan oldingisi qo’yishi bilan tuxum bosish boshlanadi. Inkubasion davr davomiyligi 13-14 kun. Tuxumlarni 2 ta qush ham bosib yotadi. • Polaponlar tanasi yalang’och, ko’zlari nomuq bo’ladi. Uya davri 16-17 kun. • Buxoro chittak oziqlanish xarakteriga ko’ra – entomofag.

24. Tavsiyalar • Malakaviy bitiruv ish materiallari tabiatni muhofaza qilishga oid bukletlar, plakatlar, bromyuralar. Albomlar tayerlashda foydali axborot manbai sifatida foydalanishi mumkin. Hamda kishlok xujalik korxonalarda foydalanish mumkin. • Malakaviy bitiruv ish materiallari maktab, akademik lisey, kasb – hunar kollejlari o’qituvchilari tomonidan biologiya va tabitshunoslik darlarga tayerlik ko’rishda « xalkaro tabiatni muhofaza kilish qush » kabi ekologik bayramlarni tayerlashda va ularni utkazishda sinfdan tashkari ishlari olib borishda foydalanish mumkin.

25. ETIBORINGIZ UCHUN RAHMAT.!!!