Ders Öğretim Üyesi Doç. Dr. M. Azmi AKTACİR

1. 0502309-0506309 ÖLÇME YÖNTEMLERİ Ders Öğretim Üyesi Doç. Dr. M. Azmi AKTACİR Kaynak Ders Kitabı: ÖLÇME TEKNİĞİ (Boyut, Basınç, Akış ve Sıcaklık Ölçmeleri), Prof. Dr. Osman GENCELİ, Birsen yayınevi.

2. Ölçme Nedir? ÖLÇME, Bilinmeyen bir niceliği, bilinen bir nicelikle karşılaştırarak değerlendirme işlemidir. Ölçme tekniği, karşılaştırma yöntemlerine dayanır, fiziksel büyüklükleri temel alır. Fiziksel büyüklüklerin matematik ile tanımlanıp, kontrol edilmelerine imkân verir. Ölçme işlemlerinin bütün mühendislik dalları ile yakından ilişkisi vardır. Özellikle laboratuar çalışmalarında sıkça kullanılır. Mühendislikte ölçme fiziksel bir büyüklüğün niceliğinin, miktarının, sayısal değerlerle belirlenmesinin sağlar.

3. Ölçme Nedir? Ölçme yapılırken; sistem seçimi, ölçme sonuçlarının çeşitli istatistiki yöntemler ile değerlendirilmesi ve ölçmedeki hassasiyetlerin belirlenmesi, ölçme tekniğinin temel konularıdır. Ölçme tekniklerinde son yıllarda büyük gelişim göstermiştir. 1950’li yıllarda elektronik devrelerdeki, 1960’li yıllarda laser ve optik cihazlardaki, 1970’li yıllarda fiber optik elemanlardaki yenilikler ve bilgisayar ve haberleşmedeki gelişmeler ölçme tekniğinin gelişmeleri olumlu olarak etkilemektedir.

4. Mühendislikte Ölçme (Measurement): • • Temel araştırmalarda, uygulamalı bilimde ve mühendislikte deneysel çalışmaların önemi büyüktür. • • Mühendislikte ölçme, fiziksel bir büyüklüğün niceliğinin, miktarının, sayısal değerlerle belirlenmesini sağlar. • • Deneyi yapan bir mühendis: ölçme aletlerini, ölçme yöntemlerini, ve deneysel sonuçların değerlendirilmesini iyi bilmelidir.

5. Neden ölçme Makine parçalarının veya yapılan herhangi işin görevini yapabilmesi için istenen ölçülerde olması gerekir. Bu amacın gerçekleşmesi içinde imalat sırasında ve sonrasında parçaların ölçülmesi gerekir. Bir anlaşma ve ortak dil olarak kullanılan ölçme işlemine aşağıdaki sebeplerden dolayı ihtiyaç duyulur: • Üretilen ölçü sınırlarını belirlemek, • Geliştirilen diğer üretim yöntemlerini kontrol etmek, • Üretimi yapılan parçanın büyüklüğünü bilimsel olarak ifade etmek için.

6. Neden ölçme Ölçme sistemleri ve araçları geliştirilmeden önce bir cismin varlığı, büyüklüğü ve benzeri özellikleri görme ya da dokunma yoluyla belirlenmekteydi. Ancak bu ölçüm yöntemi, gören ve dokunan kişilerin değerlendirme kabiliyetine göre değişmekte ve bu değişkenlerin belli bir sınırı bulunmaktaydı. Bu farklı değerlendirmeleri ortadan kaldırmak amacıyla ölçü sistemleri ve cihazları geliştirilmiştir.

7. TEMEL KAVRAM ve TERİMLER • Okunabilirlik (Readability) : Ölçme cihazınınokuma skalasının genişliğidir. Aynı alt ve üstokuma sınırları olan ölçüm aletlerindenokunabilirliği büyük olanları tercih edilmelidir. Bir aletin kadranındaki ölçeğin küçük veya büyük olma özelliği. Örnek: Aynı karakteristiklere sahip 10 cm uzunluğunda kadranı olan aletin okunabilirliği, kadranı 5 cm olan aletin iki katıdır. • En küçük sayı (least count):Bir aletin en küçük gösterebildiği değer, ölçek birimi. (Ölçeğin iki çizgisi arasındaki en küçük fark)

8. TEMEL KAVRAM ve TERİMLER • Çalışma aralığı (Range span) Aletin çalışabileceği min. ve max. giriş değerleri arasındaki fark. • İşlenmemiş veriler (Raw data): Ölçü aletlerinden doğrudan alınan değerler. • Düzeltilmiş veya işlenmiş veriler (Processed data) Matematiksel işlemler sonucu gerekli düzeltmeler yapıldıktan sonra elde edilen değerler. İşlenmiş veriler grafiği, çizilmiş bir eğri, bağımlı ve bağımsız değişkenler arası fonsiyonel bağıntı. Metroloji : ölçüm bilimidir. Ölçümle ilgili her şey metroloji alanının için de yer alır. TÜBİTAK Ulusal Metroloji Enstitüsü (UME) bulunmaktadır.

9. Örnek uygulama En küçük değerlendirme : 1 mm Çalışma aralığı: 3m- 5m

10. TEMEL KAVRAM ve TERİMLER • Duyarlık (Sensitivity) : Ölçü cihazının ibresinin doğrusal hareket ettiği düşünülürse, duyarlık, ibrenin hareket miktarının ölçülen fiziksel büyüklüğe oranı olarak tanımlanır. • Histerizis veya Seyirme (Hysteresis) : Bir ölçmecihazında herhangi bir değereartarak veya azalarakyaklaşılması durumunda ortayaçıkan değer farkıdır.Sürtünme, manyetik etkiler, elastik deformasyon, termal etkiler gibi sebepler ile aletin ölçülen değerinin altında veya üzerinde değerler göstermesi.

11. TEMEL KAVRAM ve TERİMLER • Kesinlik veya Hassasiyet (Precision) : Birölçme aletinin aynı bir fiziksel büyüklüğe ait tekrarlanan çeşitli ölçümler esnasında aynı değeri verebilme özelliğidir. Bir ölçünün tekrarlanabilirliğinin ölçüsüdür. • Doğruluk (Accuracy): Bir fiziksel özelliğin ölçümünde gerçek değer ile cihazın gösterdiği değer arasındaki farktır. Bir aletin kaç kere ölçme yapılırsa yapılsın gerçek veya tahmin edilmiş büyüklükten belirli bir miktar sapmasına o aletin doğruluğu denir. Diğer bir ifadeyle aletin doğruluğu , bilinen bir giriş değerinden bir miktar sapmayı gösterir. Doğruluk hatası sabit bir hatadır. Belirli bir sayıda ölçmenin ortalaması ile gerçek değer arasındaki fark olarak ifade edilir.

12. Doğruluk: • 104-100/100=%4 • Kalibrasyon ile düzeltilebilir. • Kesinlik: • 105-104/104=%1 • Kalibrasyon ile düzeltilemez.

14. Kalibrasyon (Calibration) : Bir ölçme aletinin doğruluğunun bilinen değerler ile karşılaştırılarak hataların azaltılması işlemidir. Cihazın ayarlanmasıdır. • Bir cihazın üç şekilde kalibrasyonu yapılabilir: • Temel standartlara göre, • Daha yüksek doğruluktaki bir cihaz ile, • Bilinen bir giriş değerine göre, kontrolü, ayarlanması, tamiri ile yapılır. Kalibrasyon özellikle bilimsel çalışmalarda hata değerlerinin minimum tutulması, deney güvenirliği ve ölçümlerin doğruluğu açısından çok önemlidir.

15. Bir ölçme aleti şunlar için kullanılabilir: • - Bir değişimi gözlemleme : (gaz ve elektrik sayaçları, hava durumu gözlemleme) • - Bir değişimi kontrol etme (kazan basıncının veya sıcaklığının ölçümü) • - Deneysel mühendislik işleri (Yeni geliştirilen bir makinanın güç tüketiminin ölçülmesi)

16. Boyut ve Birimler Fiziksel büyükler boyutlarla ve boyutlara keyfi atanan değerlerde birimlerle ifade edilir. En çok kullanılan boyutlar : Uzunluk, Kütle, Sıcaklık, Zaman, ve Akım (temel boyutlar, birincil boyutlar) Temel boyutlar kullanılarak oluşturulan Türetilmiş Boyutlar (İkincil Boyutlar): alan=uzunluk*uzunluk,Hız=uzunluk/zaman, ivme=hız/zaman, Kuvvet=kütle*ivme, basınç=kuvvet/alan 1- Uluslar arası Birim Sistemi- Metrik-SI Sistem 2- İngiliz Birim Sistemi

17. Boyut ve Birimler

18. Boyut ve Birimler

19. Boyut ve Birimler 2555000 kW=2555 MW=2.555 GW 0.0000025 m=0.00025 cm=0.0025 mm= 2.5 μm

20. ÖLÇME SİSTEMLERİNİN GENELLEŞTİRİLMESİ Genel bir ölçme sistemi: 1. Duyarlı ölçü elemanı (Detector): Fiziksel değişkeni algılayarak kullanışlı bir sinyal haline dönüştürür. • Sinyal çevirici (Transducer) 2. Düzenleyici kısım: Alınan sinyali amplifikasyon, filtrelemegibi değişiklikler ile daha kullanışlı hale getirir. 3. Değerlendirme kısmı: Ölçülen değerin kayedilmesi, kontrol cihazına verilmesi, göstergeden okunması için gerekli teçhizatı ihtiva eder.

21. ÖLÇME SİSTEMLERİNİN GENELLEŞTİRİLMESİ

22. ÖLÇME SİSTEMLERİNİN GENELLEŞTİRİLMESİ Bourdan tipi basınç ölçerler mekanik ölçme sistemlerine ait bir örnektir.

23. ÖLÇME SİSTEMLERİNİN GENELLEŞTİRİLMESİ

24. ÖLÇME SİSTEMLERİNİN GENELLEŞTİRİLMESİ Elektriksel bir gerilimin ölçülmesi voltmetre • Dedektör kademesi: İki tel ve iki uygun terminal • Orta kademe: yükseltici (amplifikatör) • Son kademe: voltajın ölçüldüğü bir voltmetre Günümüzde elektronik voltmetreler yükseltici ve ölçme kısımları tek bir parça halinde yapılmaktadır.

25. STATİK ve DİNAMİK ÖLÇME • • Statik ölçme: zamanla çok yavaş değişen veya değişmeyen fiziksel büyüklüklerin ölçülmesi Örnek: Sabit yük altında bir kirişin deformasyonunun ölçülmesi • Bir ölçme cihazının ölçme süresi, fiziksel büyüklüğün değişme süresinden daha kısa ise ölçme statiktir. • • Dinamik ölçme: ölçme esnasında ölçülen fiziksel büyüklüğün değişimi söz konusu iken yapılan ölçüm Örnek: Bir borudan akan akışkanın hızı; titreşen bir kirişin deformasyonunun ölçülmesi • Dinamik ölçüm sistemleri, 0., 1. ve 2. mertebeden diferansiyel denklemlerle ifade edilebilecek şekilde davranış gösterir. Fiziksel büyüklüğün değeri zamanla değişmiyorsa bu sistem statik olarak adlandırılır. Fiziksel büyük zamanla değişiyorsa Dinamik sistem olarak adlandırılır.

27. ÖLÇME HATALARI • Yeryüzünde, ister bir kenar ister bir açı birkaç kez ölçüldüğünde her ölçü değeri arasında az çok farkların olduğu görülür. Yapılan her ölçünün sonucunu aynı bulmak hemen hemen imkansızdır. Ölçü hataları dediğimiz bu farklar, ölçüyü yapan kişi tarafından meydana gelebileceği gibi, ölçü aletlerinin hatalı olmasından ve atmosferik şartlardan da meydana gelebilir. Örnek olarak haritaların daima bir projeye esas teşkil edeceği ya da hukuki durumun belirtilmesinde kullanılacağı için mümkün olan (olması gereken) hassasiyette yapılması gerekir. Bu amaçla hataların belirlenip giderilebilenlerin giderilmesi, giderilemeyeceklerin de ölçüye etkisinin en aza indirilmesi ya da belirli sınırlar içinde tutulması gerekir. Ölçme işlerinde karşılaşılan hataların yakından tanınması son derece önemlidir.

28. ÖLÇME HATASI NEDİR? • Ölçülen özelliğin gerçek değeri ile, ölçme sonuçlarında elde edilen değer arasındaki farktır. Ör: Gerçek uzunluğu 94x52 cm. olan bir sehpanın uzun kenarı ölçüldüğünde 92 cm. bulunur ise, bu ölçümde 2 cm. ölçme hatası vardır.

29. Ölçme Hatalarının Kaynakları 1. Ölçen kişiden gelen hatalar 2. Ölçülen özellikten gelen hatalar 3. Ölçme aracından gelen hatalar

30. ÖLÇEN KİŞİDEN GELENHATALAR • Yaş • Öğrenme durumu • Herhangi bir bedensel özür • Ruh hali • O anki durumu

31. ÖLÇÜLEN ÖZELLİKTEN GELENHATALAR • Ölçülen özelliğin tam olarak tanımının yapılmamış olması • Ölçülecek özelliğin tümünün ölçülemeyişi gibi özellikler ölçmede hataya neden olabilir

32. ÖLÇME ARACINDAN GELENHATALAR Kullanılan aracının basımından doğabilecek hatalar da ölçme hatalarına neden olabilir. Örneğin 100 cm değil de 98 cm olan bir metre ile yapılan ölçüm haliyle bize hatalı sonuçlar verecektir. Isıl etkilerden oluşan hatalar dikkat etmek gerekir. Her cihazın bir ölçme referans sıcaklığı vardır. Referans sıcaklığının dışındaki sıcaklıklarda ölçüm hataları oluşur. Burada sıcaklık farkı ve malzemenin ısıl genleşme katsayısı etkilidir.

33. DENEYSEL HATA TİPLERİ VE NEDENLERİ • Deneyleri yapan ve bu deney sonuçlarını kullanan araştırmacılar daima bulguların geçerliliğini bilmek isterler. • Ayrıca deney yapılırken, deneyi yapan ne kadar dikkatli olursa olsun ne kadar dikkat ederse etsin, yine de deney sonuçlarında hatalar görülebilir.

34. DENEYSEL HATA TİPLERİ VE NEDENLERİ • Genel olarak deneysel hataları üç grupta toplamak mümkündür. 1. Dikkatsizlik ve Tecrübesizlikten kaynaklanan hatalar 2. Sabit ve Sistematik hatalar 3. Rastgele hatalar

35. Dikkatsizlik ve Tecrübesizlikten kaynaklanan hatalar • Ölçme cihazının yanlış seçiminden veya ölçme sistemlerinin yanlış dizaynından ortaya çıkan hatalar bu grupta incelenir. • Bu hatalar genellikle ölçülebilen diğer bulgulardan farklı karakterden olduğundan, tecrübeli bir deneyci tarafından kolaylıkla tespit edilerek, değerlendirme dışı bırakılabilir. • Örnek olarak olarak sıcaklık ölçen bir termometre normal sıcaklıktan aşağı bir değer ölçmesi durumunda kolaylıkla tespit edilebilir.

36. Sabit ve Sistematik hatalar • Düzenli hatalar ölçüyü aynı yönde ve aynı miktarda etkileyen küçük hatalardır. Ölçüler ne kadar tekrar edilirse sistematik hata aynı kalır. • Bunlarda genel olarak tekrar edilen okumalarda görülen ve nedenleri çoğunlukla bilinmeyen hatalardır. ( Mesela bir termometrenin imalatından meydana gelen hata olarak tanımlayabiliriz.)

37. Rastgele hatalar • Hata türleri içinde en tehlikeli olanıdır. Küçük miktardaki hatalardır. Ölçüleri bazen ( + ) bazen de ( - ) yönde etkiler. • Bu hatalar ise deney yapan elemanların değişmesinden, deneyi yapanların dikkatlerinin zamanla azalmasından, elektrik gerilimini zamanla değişmesinden, cihazların ısınmasından ortaya çıkan hatalardır. • Dikkatsizlikten gelen hatalarda olduğu gibi ölçülerin tekrarı suretiyle ya da sistematik hatalarda olduğu gibi ölçü sonuna düzeltme getirilerek giderme imkanı yoktur.

38. Hata analizi

39. HATA TESPİTLERİ VE ÇÖZÜMLENMESİ • Belirli sayıda deney yapıldıktan sonra bu deneye ait sistematik (veya sabit) hataların tespiti için pratikte birkaç yöntem geliştirilmiştir. • Akılcı Yaklaşım (Commonsense Basis) • Belirsizlik Analizi (Uncertainty Analysis

40. Akılcı Yaklaşım • Bu tip hata analizinde ölçme sisteminde bulunan bütün aletlerin azami hataları yaptığı kabul edilir. Örnek : Elektriksel güç hesabında P = E*I formülü kullanılır. Yapılan ölçümlere göre • E = 100 V ± 2V • I = 10 A ± 0.2 A ise elektriksel gücün belirsizliğini akılcı yaklaşıma göre bulunuz.

41. Akılcı Yaklaşım • Örnekteki ölçülen değerlerin azami hata yaptığı kabul edilirse Emin = 98 V ; Emax = 102 V Imin = 9.8 A ; Imax = 10.2 A olur; • Bu durumda elektriksel güç Pmin= (98 V)*(9.8 A) = 960.4 W Pmax= (102 V)*(10.2 A) = 1040.4 W P =1000 %4.04 W-%3.96 Ama belki hiçbir zaman her iki değerde max hata oluşma imkanı olamayacaktır.

42. Belirsizlik Analizi • Belirsizlik analizi bize sonuçların hassasiyeti hakkında yöntemsel bir yaklaşım sunar. • Bu yaklaşım ile olası hatalar için bir aralık belirlenmektedir. • Belirsizlik analizi diğer analizlere göre belirgin bir üstünlüğü, burada en büyük hataya neden olan değişkenin hemen tespit edilebilmesidir.

43. Belirsizlik Analizi Hesabı

44. Belirsizlik Analizi Örnek 1 LVDT=Diferansiyel transformatör

45. Belirsizlik Analizi Örnek 1

46. Belirsizlik Analizi Örnek 2 • Bir devrede R elektrik direncindeki güç; P = E2 / R şeklinde gerilim ve direnç ölçülerek bulunmaktadır. P gücünün ölçülmesinde ortaya çıkan belirsizliği bulunuz. (R ve E deki belirsizlikler %1 şeklinde gerçekleşmektedir.) Çözüm: elde edilir. Buradaki bütün terimler P = E2 / R ile bölünürse, = % 2.236 bulunur.