Nieuwe spelling

1. Nieuwe spelling TRAINING © ATOR taal & communicatie | Burg. van Haarenlaan 784-786 | 3119 GV Schiedam | www.ator-opleidingen.nl

2. C of K? Nieuwe spelling

3. Meervouden • meestal –en of –s soms –eren • eindigend op a, i, o, y of y: ‘saccu’s, piano’s • eindigend op beklemtoonde –ie: -ënfobie – fobieën • eindigend op onbeklemtoonde –ie: -n (trema op de –e-) koloniën Nieuwe spelling

4. Meervouden (2) • laars-laarzen/impuls-impulsen • dief-dieven/fotograaf-fotografen, filosoof-filosofen • korte klinker zonder klemtoon: geen verdubbeling van medeklinker monniken, dreumesen, kieviten Nieuwe spelling

5. Accenttekens • gangbaar geworden in het Nederlands: GEEN accenttekens: cheque, controle, condoleance, diner.uitzondering: tien à twaalf dagen. • alleen de accenten op e voor uitspraak: café, scène, première • niet nodig voor de uitspraak? Geen teken. Dus niet op de eerste e van procedé, maar wel op de tweede. depot, epoque • woord voelt nog Frans aan - dan wel accenttekens (vooral in woordgroepen): tête-à-tête, déjà vu, maîtresse, maître d’hôtel Nieuwe spelling

6. Klinkerbotsing (1) Klinkerbotsing is de verwarring die ontstaat wanneer we twee letters die meestal één klinker of tweeklank voorstellen (bijvoorbeeld aa of ui), in een woord toch afzonderlijk moeten lezen (dus als a-a of u-i) omdat ze tot verschillende lettergrepen behoren. Dat gebeurt in samenstellingen, in afleidingen en in sommige ongelede woorden die we uit andere talen hebben overgenomen. Nieuwe spelling

7. Klinkerbotsing (2) Welke klinkers botsen? klinkerbotsing geen klinkerbotsing aa, ae, ai, au ao ee, ei, eu ea, eo ie ia, io, iu oe, oi, oo, ou oa ui, uu ua, ue, uo aj, ej, oj, uj iji (ij+i)ay, ya, ey, ye,iy, yi, oy,yo, uy, yu Nieuwe spelling

8. Klinkerbotsing (3) • Afleiding Een afleiding met voorvoegsel van Griekse of Latijnse oorsprong: aan elkaar. aero-, anti-, audio-, auto-, bi-, bio-, co-, contra-, de-, di-, duo-, elektro-, extra-, giga-, intra-, loco-, macro-, micro-, mini-, mono-, multi-, neo-, para-, pre-, pro-, proto-, pseudo-, quasi-, re-, retro-, semi-, socio-, supra-, tri- ultra- en vice-. Nieuwe spelling

9. Klinkerbotsing (4) • bij klinkerbotsing een koppelteken. co-ouder, de-escaleren, mini-essay, pre-emeritaat, pseudo-islamitisch, quasi-intellectueel geen klinkerbotsing: we schrijven deze voorvoegsels vast aan het grondwoord: coauteur, deactualiseren, pseudoklassiek, regeneratie. Nieuwe spelling

10. Klinkerbotsing (5) • Met -achtig Een afleiding met -achtig krijgt een koppelteken bij klinkerbotsing: lila-achtig, maffia-achtig Nieuwe spelling

11. Klinkerbotsing (6) • Uitheemse woorden het uitheemse voorvoegsel kunnen we niet los zien van het grondwoord: krijgt bij klinkerbotsing een trema. We schrijven dus: re-integreren: geheel wordt herkend als ‘opnieuw integreren’ – afleiding Nieuwe spelling

12. Klinkerbotsing (7) • met uitheems voorvoegsel reünie: geheel wordt niet herkend als ‘opnieuw een unie’ – beschouwd • als ongeleed woord Coëfficiënt, coïncidentie, preëminent, biënnale, tetraëder Nieuwe spelling

13. Klinkerbotsing (8) Drie of meer opeenvolgende klinkerletters in ongelede woorden en afleidingen • Als een van de botsende klinkers wordt weergegeven door twee tekens, kan alleen de eerste klinker van de tweede klank een trema krijgen. re+eel: reëel ree+en: reeën fee+eriek: feeëriek ge+eigend: geëigend bedoe+ien: bedoeïen barbecue+en: barbecueën Nieuwe spelling

14. Klinkerbotsing (9) • Na een i geen trema als er in totaal drie of meer klinkertekens staan.essenti+eel: essentieel • De eerste letter van een au, ij, oe, ou of ui krijgt nooit een trema. • ge+automatiseerd: geautomatiseerd • ge+oefend: geoefend Nieuwe spelling

15. Klinkerbotsing (10) • De eerste letter van een ie en ei kan wel een trema krijgen. • Oekraïens, jezuïet, beëindigd • combinatie ie-e? dan hangt het van de klemtoon af of er een e wegvalt of niet. Wordt de /ie/ beklemtoond? ieë Heeft de /ie/ geen klemtoon? ië • knieën, calorieën, oliën, chemicaliën Nieuwe spelling

16. Klinkerbotsing (11) Uitzonderingen • Zoiets • Zo-even • Getallen in letters krijgen bij klinkerbotsing een trema: tweeënveertig. • Maar: twee-eiig, twee-en-een-half. Nieuwe spelling

17. Klinkerbotsing (12) • Geen trema in de Franse achtervoegsels -ien en –ienne: opticien, lesbienne. • Nog als uitheems beschouwd?  Oorspronkelijke spelling: paella, perpetuum, maestro, museum. • Een letter met een accent krijgt geen trema. carrière, première. • bij afbreking van een woord vervalt het trema op de eerste letter van de volgende tekstregel. ru•ine, ego•isme, continu•iteit Nieuwe spelling

18. Afkortingen • Afkorting  met een of meer punten en een hoofdletter als die ook in het afgekorte woord voorkomt • p. — pagina • bv., bijv. — bijvoorbeeld Nieuwe spelling

19. Symbool • symbool  zonder punt en hoofdletters of kleine letters die nationaal of internationaal zijn afgesproken • km/h — kilometer per uur • s — seconde • g — gram Nieuwe spelling

20. Initiaalwoord of letterwoord (1) • initiaalwoord of letterwoord zonder punten. • We nemen de hoofdletters van de afgekorte woorden over of de schrijfwijze van de organisatie zelf. • pc (personal computer) • btw (belasting over de toegevoegde waarde) • NMBS (Nationale Maatschappij der Belgische Spoorwegen) • NS (Nederlandse Spoorwegen) Nieuwe spelling

21. Initiaalwoord of letterwoord (2) • letterwoorden • pin (persoonlijk identificatienummer) • Riagg (Regionale Instelling voor Ambulante Geestelijke Gezondheidszorg) • BuZa ((Ministerie van) Buitenlandse Zaken) • SERV (Sociaal-Economische Raad van Vlaanderen) Nieuwe spelling

22. Tussenletters –e- of –en- (1) • Als het linkerdeel van de samenstelling een zelfstandig naamwoord is dat niet eindigt op een toonloze /ə/, schrijven we de tussenklank /ə(n)/ meestal als -en. • Het hok van een hond is een hondenhok. • Het sap van een peer is perensap. Nieuwe spelling

23. Tussenletters –e- of –en- (2) • We schrijven de tussenklank als -en als het linkerdeel van de samenstelling een zelfstandig naamwoord is dat een meervoud heeft op -en, maar geen meervoud op -es. • In andere gevallen schrijven we -e. Nieuwe spelling

24. Tussenletters –e- of –en (3) Opmerking over de woordsoort van het linkerdeel • Volgens de hoofdregel schrijven we de tussenklank alleen als -en- als het linkerdeel een zelfstandig naamwoord is. Dus niet als het eerste deel de stam van een werkwoord is, ook al lijkt die op een zelfstandig naamwoord. • brekebeen – linkerdeel is de stam van het werkwoord breken • wiegelied – linkerdeel is de stam van het werkwoord wiegen • spinnewiel – linkerdeel is de stam van het werkwoord spinnen • Wel -en in: • wiegendood – linkerdeel is het zelfstandig naamwoord wieg • spinnenweb – linkerdeel is het zelfstandig naamwoord spin Nieuwe spelling

25. Tussenletters –e- of –en- (4) Drie gevallen waarin we de hoofdregel niet toepassen • Als het linkerdeel van de samenstelling al eindigt op -en, is er geen echte tussenklank. We behouden de schrijfwijze van dat deel. • Havengebied, keukentafel, molensteen Nieuwe spelling

26. Tussenletters –e- of –en- (5) • In sommige samenstellingen kunnen we de samenstellende delen nauwelijks of niet herkennen. We noemen ze versteende samenstellingen. Andere woorden zijn slechts in schijn samenstellingen. Op deze woorden passen we de regel niet toe. • apegapen (op – liggen), apekool, apelazarus (zich het – werken), apezuur (zich het – werken), bakkebaard, bolleboos, bruidegom, bullebak, elleboog, kattebelletje (haastig geschreven briefje), klerezooi, ledemaat, petekind, ruggespraak, schattebout, takkewijf. Nieuwe spelling

27. Tussenletters –e- of –en- (6) • Sommige samenstellingen zijn ontstaan doordat een woordgroep aan elkaar is gegroeid. Vaak hebben de zelfstandige naamwoorden een oude naamvalsvorm: • ’s anderendaags, goedendag, grotendeels, merendeel, meestentijds, ingebrekestelling. Nieuwe spelling

28. Tussenletters –e- en –en (7) Drie uitzonderingen op de hoofdregel • Uitzondering 1: linkerdeel van een samenstelling verwijst naar een persoon of zaak die in de gegeven context uniek is. Het gaat uitsluitend om de samenstellingen met Onze-)Lieve-Vrouw of (onze)lievevrouw, met zon, maan en hel. • Onze-Lieve-Vrouwekerk, onzelievevrouwebedstro, lievevrouwebeestje zonnestraal, zonnebank, zonnegod, maneschijn, hellevuur, helleveeg • Ook de woorden Koninginnedag, Koninginnefeest en koninginnenacht schrijven we zonder tussen-n. Maar met tussen-n: koninginnensoep, koninginnenhapje, koninginnenrit. Nieuwe spelling

29. Tussenletters –e- of –en- (8) • Uitzondering 2:Als het linkerdeel van een samenstelling een versterkende betekenis heeft en het geheel is een bijvoeglijk naamwoord, schrijven we –e: • apetrots, apezat, beregoed, beresterk, beretrots, boordevol, pikkedonker, reuzeleuk, reuzemooi, reuzegroot, reuzeklein, stekeblind Nieuwe spelling

30. Tussenletters –e- of –en- (9) • Uitzondering 3:Als een zelfstandig naamwoord dat een persoon aanduidt een vrouwelijke nevenvorm heeft die alleen verschilt van de mannelijke door een achtervoegsel -e, dan gaan we voor de regels voor de tussenklank /ə (n)/ uit van de mannelijke vorm. We schrijven de tussenletters -en. Als we een woord als studentenkamer schrijven, gaan we uit van de mannelijke vorm. Nieuwe spelling

31. Afleidingen met tussenletters –e- of –en- (1) Vuistregels • We schrijven nooit -en als tussenklank in een afleiding, behalve in sommige gevallen voor de achtervoegsels -achtig, -schap en –dom: afhankelijk, plaatselijk, redelijk, besluiteloos, ideeëloos. • Als het grondwoord eindigt op een -n, wordt die behouden in de afleiding: • openlijk, wezenlijk, gewetenloos, meedogenloos, gelegenheid. Nieuwe spelling

32. Afleidingen met tussenletters (2) • Voor een afleiding met het achtervoegsel -achtig, -schap of –dom passen we de hoofdregel voor de tussenletter -e(n) in samenstellingen toe. • Het grondwoord heeft geen meervoud dat eindigt op -en: schrijf –e: • lenteachtig, zijdeachtig. Nieuwe spelling

33. Afleidingen met tussenletters -e- of –en- (3) • Het grondwoord heeft een meervoud dat eindigt op -en, maar ook op -es: schrijf –e. • heideachtig, vedettedom • Het grondwoord heeft alleen een meervoud op -en: schrijf –en. • sterrendom vorstendom, deskundigenschap • Als het grondwoord eindigt op een -n, schrijven we die ook in de afleiding. • eigendom, wetenschap Nieuwe spelling

34. Afleidingen met tussenletters (4) • Voor een afleiding met het achtervoegsel -achtig, -schap of –dom passen we de hoofdregel voor de tussenletter -e(n) in samenstellingen toe. • Het grondwoord heeft geen meervoud dat eindigt op -en: schrijf –e: • lenteachtig, zijdeachtig. Nieuwe spelling

35. Tussenletter –s- (1) • Als we een extra /s/ horen tussen twee delen van een samenstelling of voor een achtervoegsel, dan schrijven we die ook: dorpsplein, bezienswaardig, meningsverschil. Nieuwe spelling

36. Tussenletter –s- (2) • Soms kunnen we de extra /s/ niet horen omdat het tweede deel van de samenstelling begint met een sisklank. Denk aan Stationsstraat. We schrijven een extra s in Stationsstraat, omdat we die ook vinden in andere samenstellingen met station-: stationshal, stationsklok. • eenmanszaak (want: eenmansactie) • bedrijfszeker (want: bedrijfsonzeker) • meisjesschool (want: meisjesnaam) Nieuwe spelling

37. Tussenletter –s- (3) • Sommige woorden worden door de ene taalgebruiker met, en door de andere taalgebruiker zonder tussenklank /s/ uitgesproken.De een zegt druggebruik, de ander drugsgebruik.De een zegt gewichtloos, de ander gewichtsloos.In zulke gevallen zijn beide spellingen correct. • spelling(s)probleem, voorbehoed(s)middel, gladheid(s)bestrijding Nieuwe spelling

38. Tussenletter –s- (4) • Soms is er een verschil in betekenis tussen een combinatie met, en een combinatie zonder tussen-s. • waternood: gebrek aan water • watersnood: overstroming • zusterschool: verwante school • zustersschool: nonnenschool Nieuwe spelling

39. Aan elkaar, los of met koppelteken? (1) Basisregel: • Een woord dat uit twee of meer andere woorden is samengesteld, moet aan elkaar worden geschreven: • toekomstperspectief, bedrijfsklaar, langetermijnplanning, onaf. • Bij samenvoeging van twee of meer woorden kan ook een nieuw woord ontstaan dat soms met een tussenletter wordt geschreven: • voorlichtingsrapport, lijdensdruk, reclasseringswerker. Nieuwe spelling

40. Aan elkaar, los of met koppelteken? (2) • In enkele bijzondere gevallen schrijven we een samenstelling of woordgroep met een koppelteken. Nieuwe spelling

41. Wanneer een koppelteken? (1) • Bij klinkerbotsing: auto-ongeluk, havo-opleiding, re-integratie • gelijkwaardige elementen: zwart-wit, cultureel-maatschappelijk • aardrijkskundige namen: Etten-Leur • met een plaats of een bevolkingsgroep: Nederlands-hervormd Nieuwe spelling

42. Wanneer een koppelteken? (2) • woorddeel met hoofdletter: zwart-Amerikaans, pro-Deoadvocaat • met cijfer, letter, symbool: 65-jarige, T-shirt, $-teken, mama’s-kindje, top 10-lijst, bedrijfs-pc-netwerk, CD&V-voorzitter • met initiaalwoord: tv-kijker, kleuren-tv Nieuwe spelling

43. Wanneer een koppelteken? (3) • met bijzondere voor- of nabepaling (met de elementen niet-, non-, bijna-, oud-, ex-, aspirant-, adjunct-, substituut-,chef-, kandidaat-, interim-, stagiair-, leerling-, assistent-, collega of meester • niet-rookster • oud-burgemeester • ex-gedetineerde • adjunct-commissaris Nieuwe spelling

44. Wanneer een koppelteken? (4) • met elementen zoals -generaal, -president, -testamentair, -verbaal of -militair • directeur-generaal • minister-president • proces-verbaal • auditeur-militair • groep of werkstuk, genoemd naar een auteur of inspirator • regering-Kennedy • commissie-Pée-Wesselings • zaak-Profumo • rapport-Van Traa Nieuwe spelling

45. Wanneer een koppelteken? (5) • Als het grondwoord een letter, cijfer, symbool of initiaalwoord is, gebruiken we een apostrof om een meervoud, een bezitsvorm, een verkleinwoord of een andere afleiding te vormen. • NCRV’s eerste uitzendingen • sms’jes, sms’en, zij sms’t, wij sms’ten, ze hebben ge-sms’t • gsm’s, gsm’etje • tv’loos Nieuwe spelling

46. Wanneer een koppelteken? (6) Opmerking 1: • De achtervoegsels -achtig, -dom, -heid en -schap verbinden we met een streepje. Andere achtervoegsels met een apostrof. • VTM-achtig • 65+-dom • AOW’er • 2’tjes Nieuwe spelling

47. Wanneer een koppelteken? (7) Opmerking 2: • Een voorvoegsel wordt aan een letter, cijfer, symbool of initiaalwoordverbonden met een koppelteken. • al dat ge-sms tegenwoordig, ge-e-maild Nieuwe spelling

48. Wanneer een koppelteken? (8) • samenkoppeling: kruidje-roer-mij-niet, het vrouw-zijn, laag-bij-de-gronds • samenkoppeling in samenstelling: doe-het-zelfzaak, nek-aan-nekrace Nieuwe spelling

49. Wanneer een koppelteken? (9) • in samenstellingen waarin het rechterdeel verbonden wordt met twee of meer elementen die met elkaar gelijkwaardig zijn: • zwart-witfoto • woon-werkverkeer Nieuwe spelling

50. Samenstelling met een woordgroep (1) • Aan elkaar: • lange afstand — langeafstandsraket • eerste minister — eersteministerportefeuille • tweede kans — tweedekansonderwijs • open haard — nepopenhaard • sociale zekerheid — basissocialezekerheid • een koppelteken in geval van klinkerbotsing: • eerste minister: vice-eersteminister Nieuwe spelling