Lyfhrifafræði 203

1. Lyfhrifafræði 203 LHF 203 Lyfjatæknabraut © Bryndís Þóra Þórsdóttir

2. LYFHRIFAFRÆÐI 203 • I. Lyf með áhrif kynhormóna (G02, G03, H01) • II. Sýklalyf (J01) • III. Sykursýkislyf (A10) • IV. Skjaldkirtilslyf (H03) © Bryndís Þóra Þórsdóttir

3. I. Lyf með áhrif kynhormóna • 1.Kynhormón • 2.Kvensjúkdómalyf (önnur en sýklalyf) • 3.Kynhormónar og lyf, sem hafa mótandi áhrif á kynfæri • 4.Hormónar heiladinguls og undirstúku og skyld lyf © Bryndís Þóra Þórsdóttir

4. II. Sýklalyf • 1.Örverur • 2.Flokkar og verkun sýklalyfja • 3. Sýklalyf © Bryndís Þóra Þórsdóttir

5. III. Sykursýkislyf • 1.Insúlín • 2. Sykursýki • 3. Insúlínlyf • 4. Sykursýkislyf til inntöku © Bryndís Þóra Þórsdóttir

6. IV. Skjaldkirtilslyf • 1.  Skjaldkirtilssjúkdómar • 2.  Skjaldkirtilslyf © Bryndís Þóra Þórsdóttir

7. I.Lyf með áhrif kynhormóna 1.  Kynhormón • Eru hormón sem hafa áhrif á kynfæri • Þau skiptast í: • Östrógen • Andrógen (testósterón) • Gestagen (prógesterón) © Bryndís Þóra Þórsdóttir

8. 1. Kynhormón a) Undirstúkuhormón • GnRH b) Heiladingulshormón • stjórnam.a.kynkirtlum, t.d. follikúltrópín (FSH) og lúteótrópín (LH) c) Eggjastokkahormón • eruöstrógen og prógesterón d) Fyrirtíðaspenna © Bryndís Þóra Þórsdóttir

9. a) Undirstúkuhormón • Undirstúka er stjórnstöð sem stýrir m.a. tíðni og lengd tíðahrings • Stýrihormón hennar nefnist GnRH (gónadótrópín leysihormón) eða gónadórelín • GnRH hefur áhrif á heiladingul og þar með kynfæri • GnRH stjórnar m.a. leysingu heiladinguls-hormónanna FSH og LH, sem stundum eru kölluð gónadótrópín © Bryndís Þóra Þórsdóttir

10. Undirstúkuhormón • Til eru lyf sem hafa áhrif á heiladingul og líkja þannig eftir áhrifum sem undirstúka hefur á heiladingul • Einnig eru til afbrigði af GnRH (gónadórelíni) sem eru notuð í meðferð á ófrjósemi: • Í konum hvetja lyfin egglos • Í körlum hvetja lyfin myndun sæðisfrumna (sjá síðar í þessum glærum) © Bryndís Þóra Þórsdóttir

11. b) Heiladingulshormón • Heiladingullinn viðheldur réttri stjórnun á nær öllum líffærum í líkamanum • Hormónalosun er stjórnað með svo kallaðri neikvæðri afturvirkni (negative feedback) - Sjá mynd 102 í bók • Í afturhluta heiladinguls eru framleidd hormónin vasó-pressín og oxýtócín • Í framhluta heiladinguls myndast a.m.k. 6 hormón • Meðal þeirra eru sómatrópín, prólaktín, FSH og LH © Bryndís Þóra Þórsdóttir

12. Heiladingulshormón (FSH og LH) • FSH hvetur vöxt eggbús í eggjastokkum • Framleiðsla LH nær hámarki í miðjum tíðahring • LH hefur þau áhrif að eggbú breytist yfir í gulbú • Ef sæði nær að frjóvga egg og það myndar fóstur og fylgju, gefur hún frá sér hormónið hCG (kóríó-gónadótrópín) • hCG viðheldur vexti gulbús og kemur í veg fyrir fósturlát • hCG skilst út í þvagi – þungunarpróf © Bryndís Þóra Þórsdóttir

13. c) Eggjastokkahormón • Í eggjastokk myndast helstu kynhormón kvenna, östrógen og prógesterón (prógestín) • Myndun þeirra er stjórnað af heiladingulshormón-unum FSH og LH • Eggjastokkahormónin hafa aftur hamlandi áhrif á myndun FSH og LH (neg. feedback) • Þetta samspil er mjög flókið, en magn hormóna í blóði sveiflast mikið yfir einn tíðahring © Bryndís Þóra Þórsdóttir

14. Östrógen • er framleitt af eggbúi á fyrrihluta tíðahrings og síðan af gulbúi á seinnihluta tíðahrings • er einnig framleitt af nýrnahettuberki og fylgju • í líkamanum getur verið á formi östradíóls, östróns eða östríóls, en nafnið östrógen er notað yfir öll þessi efni © Bryndís Þóra Þórsdóttir

15. Áhrif östrógens • Vefaukandi áhrif á leg, eggjaleiðara, leggöng og brjóst • Hárvöxtur við sköp og kvenleg einkenni • Vefaukandi áhrif á bein og vöðva • Örvar myndun slímhúðar í legi, leghálsi og leggöngum • Eykur myndun slíms (sem sæðið getur synt í…) • Veldur þykkari legslímhúð og hún verður blóðrík • Ýmis efnaskiptaáhrif; m.a. safnar vatni og salti í líkamann • Jákvæð áhrif á kólesterólhlutfall • Eykur myndun storkuefna í lifur © Bryndís Þóra Þórsdóttir

16. Notkun lyfja sem innihalda östrógenefni • Til getnaðarvarna • Til að minnka tíðaverki (dysmenorrhea) • Ef bilun verður á starfsemi eggjastokka eða þeir brottnumdir (til að viðhalda kvenkynseinkennum) • Við tíðahvarfaeinkennum • Gegn gelgjubólum (acne) • Gegn krabbameini í blöðruhálskirtli karla © Bryndís Þóra Þórsdóttir

17. Aukaverkanir östrógenlyfja • Algengasta aukaverkun östrógenlyfja er ógleði eða klígja (oftast væg og hverfur við áframhaldandi notkun lyfjanna) • Einnig; • brjóstaspenna • bjúgur • höfuðverkur • svimi © Bryndís Þóra Þórsdóttir

18. Prógesterón • Myndast í eggbúi fyrir egglos og síðan tekur gulbú við framleiðslu þess • Ef egg frjóvgast myndast hCG sem tekur við stjórnun á gulbúinu • Fylgjan tekur síðan við að framleiða östrógen og prógesterón • Verði engin frjóvgun fellur magn prógesteróns í blóði og við það dettur legslímhúð af og tíðir hefjast • Heldur reglu á blæðingum © Bryndís Þóra Þórsdóttir

19. Áhrif prógesteróns • Prógesterón er stundum kallað meðgönguhormón • Nauðsynlegt til að þykkja og þroska slímhúð legs frekar og búa legið undir að taka við frjóvguðu eggi. • Bælir niður efnaferli sem annars myndu hafna fóstrinu • Myndar límkennt slím í leggöngum og leghálsi og myndar tappa í legopi (sæði getur ekki synt í því!) • Áhrif á þroska brjósta • Engin vefaukandi áhrif (eins og östrógen og testósterón) © Bryndís Þóra Þórsdóttir

20. Gestagen • Prógesterón er ekki hægt að taka inn á virku formi • Til eru nokkur lyf sem hafa prógesterón áhrif og líkjast prógesteróni að mörgu leyti • Á markaði eru m.a. lyfin norestísterón, levónorgestrel, desógestrel, gestódenum og lýnestrenól • Lyf sem hafa svipuð áhrif og prógesterón eru nefnd gestagen © Bryndís Þóra Þórsdóttir

21. Notkun gestagena (prógesteróns) • Til getnaðarvarna (aðallega, ásamt östrógenum) • Við tíðaverkjum (dysmenorrhea) • Við endómetríósis (legslímuvilla, flökkuslímhúð) • Við ýmsum vandamálum vegna legslímhúðar, t.d. við upphaf frjósemisaldurs eða við tíðahvörf • Við millitíðablæðingum • Til að minnka blæðingar (lykkja) • Eftir tíðahvörf • Litlar aukaverkanir: Breyting á geðslagi... © Bryndís Þóra Þórsdóttir

22. d) Fyrirtíðaspenna (PMS) • PMS = Pre-Menstrual-Syndrome • Einkenni sem sumar konur finna fyrir nokkrum dögum fyrir tíðir; • höfuðverkur • eymsli í brjóstum • aukin þyngd • geðvonska • þunglyndi • Orsökin eru ekki þekkt, en tengsl eru talin milli þeirra og hormónabreytinga © Bryndís Þóra Þórsdóttir

23. 2. Kvensjúkdómalyf a) Oxýtócíka (Lyf sem valda samdrætti í leginu) i) Ergotalkalóíðar ii) Prostaglandín – ekki lengur á skrá! b) Staðvirk getnaðarvarnalyf i) Hlutir í leg (lykkjur) til getnaðarvarna ii) Getnaðarvarnalyf með staðbundna verkun c) Önnur kvensjúkdómalyf i) Lyf sem draga úr mjólkurmyndun (Prolactine inhibitors) ii) Önnur kvensjúkdómalyf © Bryndís Þóra Þórsdóttir

24. a) Oxýtócíka i) Ergotalkalóíðar • Metýlergómetrín (Methergin stungulyf, töflur) Methergin • Ergotalkalóíðar draga saman leg • Metýlergómetrín er afleiða af ergómetríni; • hefur sérhæfða verkun á leg og eykur samdrátt þess • flýtir fyrir losun fylgju og minnkar blóðtap við fæðingu © Bryndís Þóra Þórsdóttir

25. Methergin • Ábendingar: • Til að flýta fyrir losun fylgju • Til að minnka blóðtap eftir fæðingu • Við lélegum samdráttum í legi • Við blæðingum frá legi eftir keisaraskurð og fósturlát • Aukaverkanir: • Kviðverkir (samdráttarverkir) • Háþrýstingur • Höfuðverkur, svimi… • Ógleði og uppköst (sjaldgæft) © Bryndís Þóra Þórsdóttir

26. b) Staðvirk getnaðarvarnalyf i) Hlutirí leg (lykkjur) tilgetnaðarvarna • Plast lyfjalykkja með prógestógeni (Mirena) - leginnlegg • Mirenainniheldurlevónorgestrel (gestagen) • Hormónalykkjasemendistí 5 ár ii) Getnaðarvarnalyfmeðstaðbundnaverkun • Skeiðarinnlegg með prógestógeni og östrógeni (NuvaRing) • NuvaRinger skeiðarinnlegg (skeiðarhringur) • Mánaðar getnaðarvörn © Bryndís Þóra Þórsdóttir

27. c) Önnur kvensjúkdómalyf i) Lyfsemdragaúrmjólkurmyndun • Kabergólín (Dostinextöflur) ii) Önnurkvensjúkdómalyf • Atosíban (Tractocilestungulyf, innrennslisþykkni) © Bryndís Þóra Þórsdóttir

28. Lyf sem draga úr mjólkurmyndun • Þetta eru prólaktín letjarar (prolactine inhibitors) • Prólaktín er mjólkurmyndunarvaki; það örvar mjólkurmyndun • Prólaktín myndast í framhluta heiladinguls © Bryndís Þóra Þórsdóttir

29. Dostinex(kabergólín) • Kabergólínerhálfsamtengdurkorndrjólaalkalóíði, langvirkur, meðsérhæfðaprólaktínhemjandiverkun • Áhriflyfsinshaldast í 1-3 vikur • Skammtastærðir: • ½ tafla 2svar á dag í 2 daga (tilaðstöðva mjólkurmyndun) © Bryndís Þóra Þórsdóttir

30. Dostinex(kabergólín) • Ábendingar: • Mjólkurflæðimeðeðaántíðateppu; tilaðdragaúreðastöðvamjólkurmynduneftirfæðingu • Heiladingulsæxli, vegnaofframleiðsluprólaktína • Ófrjósemi, samfarahækkunprólaktíns í blóði © Bryndís Þóra Þórsdóttir

31. Dostinex(kabergólín) • Aukaverkanir: • Kviðverkir, ógleði, hægðatregða, uppköst • Höfuðverkur • Stöðubundinnlágþrýstingur (orthostatismi) • Þunglyndi • Svimi, þreyta, syfja…. • Milliverkanir: • Erýthrómýcíneykuraðgengikabergólínsverulega… © Bryndís Þóra Þórsdóttir

32. Tractocile(atosíban) • Flokkast sem önnur kvensjúkdómalyf • Er stungulyf og innrennslisþykkni • Er Z-lyf • Lyfið er samkeppnisblokki oxýtócíns í mönnum og hefur þau áhrif að lækka samdráttartíðni og vöðva-spennu í legi og draga þannig úr legsamdrætti • Ábendingar: • Lyfið er notað til þess að seinka yfirvofandi fyrirburafæðingu hjá þunguðum konum © Bryndís Þóra Þórsdóttir

33. 3. Kynhormónar og lyf, sem hafa mótandi áhrif á kynfæri a) Hormónar, notaðir til getnaðarvarna b) Östrógen c) Prógestógen d) Prógestógen og östrógen í blöndum e) Gónadótrópín og önnur lyf sem hafa örvandi áhrif á egglos f) Andandrógen lyf g) Aðrir kynhormónar og lyf með mótandi áhrif á kynfæri © Bryndís Þóra Þórsdóttir

34. Hormónar, notaðir til getnaðarvarna • Ýmsir valmöguleikar eru hvað varðar getnaðarvarnir; • pillur, lykkjur, hettur, forðasprautur, ígræðsla í vef o.fl. • Fyrsta pillan kom á markað í byrjun sjöunda áratugs síðustu aldar • Getnaðarvarnapillur í dag innihalda minna hormónamagn en forverar þeirra... • Um 90% ísl. kvenna fæddar eftir 1944, hafa einhvern tíma notað pilluna og um 20% kvenna á barnseignaraldri nota pilluna á hverjum tíma • P-pillur eru nefndar eftir Bandaríkjamanninum Pincus sem var einn af þeim fyrstu til að rannsaka pilluna © Bryndís Þóra Þórsdóttir

35. Getnaðarvarnalyf • Skipta má tegundum getnaðarvarna í þrjá flokka: • i. Samsetta pillan (p-pillan) • ii. Pilla sem inniheldur eingöngu gestagen (míni-pillan) • iii. Önnur lyf notuð til getnaðar- varna © Bryndís Þóra Þórsdóttir

36. i. Samsetta pillan (p-pillan) • Á markaði í dag eru ca. 13 pillutegundir sem innihalda blöndu af gestageni og östrógeni • Östrógenið er eins, en gestagenið er mismunandi • Styrkur hormónanna er mismunandi eftir tegundum • Einfasa pillur (sami litur, sami hormónaskammtur) • Tveggja- eða þriggja fasa (mismunandi litur, kaflaskiptar, mis-munandi hormónaskammtar) • Östrógen eitt og sér dugar sem getnaðarvörn, en gestagen er haft með til að halda reglu á tíðahringnum © Bryndís Þóra Þórsdóttir

37. i. Samsettar pillur (p-pillur) ♀ innihalda östrógen (yfirleitt etinýlestradíól) ♀ innihalda gestagen (noretísterón, desógestrel…) ♀ eru teknar samfellt í 21 dag og svo hlé í 7 daga (flestar) ♀ östrógenið í þeim kemur í veg fyrir egglos ♀ gestagenið í þeim gerir slímið í leghálsinum þykkara… ♀ östrógen og gestagen hafa þau áhrif á legslímhúð að egg nær ekki að festast þar ♀ eru mjög öruggar, séu þær teknar rétt inn © Bryndís Þóra Þórsdóttir

38. P-pillan • Yfirleitt er byrjað að taka pilluna á 1.degi tíðahrings • Pillan verður í flestum tilfellum örugg strax frá fyrsta degi • Ef gleymist að taka töflu að kvöldi, er í lagi að taka hana næsta morgun (mega líða mest 36 klst.) © Bryndís Þóra Þórsdóttir

39. ii. Pilla sem inniheldur eingöngu gestagen (míni-pillan) • inniheldur desógestrel (gestagen) • er tekin samfellt – engir „hvíldardagar‟ • hefur fyrst og fremst áhrif á slímið í leghálsinum, en hefur einnig áhrif á legslímhúð => minnkar líkur á bólfestu eggs • kemur einnig í veg fyrir egglos • er ekki alveg jafn áreiðanleg og samsetta pillan • hefur ekki áhrif á mjólkurframleiðslu konunnar • er betri kostur fyrir konur sem ekki geta tekið p-pilluna • veldur ekki aukinni hættu á blóðtappamyndun… • Lyf: Cerazetteog Gestrina © Bryndís Þóra Þórsdóttir

40. iii. Önnur lyf notuð til getnaðarvarna i) „Daginn eftir‟ pillan – Neyðargetnaðarvörn! • Nafn: Postinor, NorLevo (levónorgestrel) • Eru tekin inn minna en 72 klst. eftir óvarðar samfarir (1 tafla 1 sinni, eða 2 töflur 1 sinni) • Geta valdið ógleði og uppköstum ii) RU486 eða „franska pillan‟ • Einn skammtur mífepristón (antiprógestógen) • Framkallar fósturlát => „öruggt‟ ef gefið innan 49 daga frá seinustu blæðingum - Ekki skráð hérlendis © Bryndís Þóra Þórsdóttir

41. iii. Önnur lyf notuð til getnaðarvarna iii) Medroxýprógesterón (Depo-Provera) • Gefið i.m. sem getnaðarvörn (á þriggja mán. fresti) iv) Levónorgestrel (Mirena) • Hormónalykkja, endist í 5 ár. v) Etónógestrel • Vefjalyf, endist í 3 ár – Implanon NXT • Skeiðarinnlegg (skeiðarhringur) – mán. getnaðarvörn NuvaRing © Bryndís Þóra Þórsdóttir

42. Val á p-pillum • Læknar ávísa yfirleitt pillu með sem minnstu hormónainnihaldi; • T.d. Mercilon, (Benidette) og Harmonet • Henta oftast ungum stúlkum • Ef bera fer á milliblæðingum eða óreglulegum blæðingum => prófa pillur með meiri hormónaskammt s.s. Microgyn og Marvelon © Bryndís Þóra Þórsdóttir

43. Konur „mega ekki“ taka inn p-pilluna, ef... • þær þjást af lifrarsjúkdómum • grunur leikur á þungun • þær eru með blæðingatruflanir eða önnur vandamál… • þær eru með segamyndun eða sögu um slíkt • þær eru með krabbamein næm fyrir hormónum • þær reykja og eru eldri en 35 ára • þær eru með háan blóðþrýsting (>140/90 mmHg) • þær eru með mígreni (stundum…) © Bryndís Þóra Þórsdóttir

44. Helstu kostir p-pillunnar • Pillan veitir örugga getnaðarvörn sé hún tekin rétt • Minni tíðaverkir • Minni blæðingar (blóðleysi er sjaldgæfara) • Góð áhrif á legslímuvillu (endómetríósis) • Getur fyrirbyggt blöðrur á eggjastokkum • Getur haft góð áhrif á bólótta húð (sumar teg.) • Minni líkur á ákveðnum tegundum krabbameins, s.s. krabbameini í legbotni, eggjastokkum eða legslímu (?) • Minni líkur á móðurlífsbólgum © Bryndís Þóra Þórsdóttir

45. Helstu ókostir p-pillunnar (aukaverkanir) • Milliblæðingar, sérstaklega í upphafi (fyrstu 3 mán.) • Þyngdarbreyting (1-2 kg) • Ógleði • Spenna í brjóstum • Vandamál í húð; fita og bólur • Skapsveiflur • Minnkuð kynhvöt • Augnþurrkur • Aukin tíðni brjóstakrabbameins (Umdeilt…) • Lítillega aukin hætta á að fá blóðtappa (segamyndun) • Hækkaður blóðsykur og minnkað glúkósaþol (?) © Bryndís Þóra Þórsdóttir

46. Milliverkanir p-pillunnar við lyf • Lyfjakol geta minnkað frásog pillunnar • Sum lyf auka niðurbrot p-pillunar => minni verkun • Dæmi um lyf: • Sýklalyf (rífampisín, tetracýklín og ampicillín) • Flogaveikilyf (barbítúröt, fenýtóín) © Bryndís Þóra Þórsdóttir

47. Hvað getur haft áhrif á öryggi p-pillunnar? • Pillurnar teknar óreglulega og stakar pillur gleymast • Uppköst og niðurgangur innan þriggja stunda frá pillutöku • Ýmis lyf geta haft áhrif á öryggi pillunnar… • Konur sem eru á skammvinnri meðferð með breið-virkum sýklalyfjum ættu að nota aðrar getnaðar-varnir samtímis töku pillunnar meðan á meðferð stendur og í 7 daga eftir að henni lýkur © Bryndís Þóra Þórsdóttir

48. a) Hormónar til getnaðarvarna - Lyf i) Blöndurafprógestógeni og östrógeni • Levónorgestrel og östrógen (Microgyno.fl.) • Desógestrel og östrógen (Benidette, Marvelon, Mercilon) • Gestóden og östrógen (Harmonet) • Dróspírenón og östrógen (Yasmin, Yasmin 28, Yasminelle, YAZ) • Norelgestrómín og östrógen (Evra) © Bryndís Þóra Þórsdóttir

49. i) Blöndur af prógestógeni og östrógeni • Yasmin • Pilla sem kom á markað fyrir nokkru • Er ekki talin valda þyngdarbreytingum og talin hafa góð áhrif á húðina • Er nokkuð dýr • Microgyn, Benidette, Marvelon, Mercilon, Harmonet • Öruggar frá fyrsta degi • Evra er getnaðarvarnaplástur © Bryndís Þóra Þórsdóttir

50. a) Hormónar til getnaðarvarna - Lyf ii) Kaflaskipt lyf, prógestógen og östrógen • Levónorgestrel og östrógen (Triquilar) • Noretísterón og östrógen(Trinovum, Trinovum 28) • Desógestrel og östrógen (Gracial) • Dienogest og östrógen (Qlaira) © Bryndís Þóra Þórsdóttir