Géineolaíocht (1) Éagsúlacht , Mendel, Tearmaí … (2) Crosálacha Géineolaíochta

1. Géineolaíocht(1) Éagsúlacht, Mendel, Tearmaí…(2) CrosálachaGéineolaíochta

2. (1) (a)Staidéararoidhreacht & eagsúlachtibplandaí & ainmhí. Oidhreacht: an chaoiinatugannorgánach tréithearaghaidhóghlún go glún. Éagsúlacht: nadifríochtaí a bhíonn le feicéailidirbhall den teaghlachcéannanóspeiceascéanna. family likeness between Princess Mary (1867-1953) and Harry, her great-great-grandson

3. Éagsúlachtidaoine: Éagsúlachtibplandaí: blathannatiúilip (dath aguscruthnapiotail), Úll (blasagusdath Craiceann) i granny smith, bramley etc.. Éagsúlachtiainmhí: pór (breeds) éagsúla de madraí, cat, capaill.

4. 2 saghaséagsúlacht: Éagsúlachtaíoidhreachta– naeagsúlachtaí a bhíonnag an orgánachónoidhreacht. 2) Éagsúlachtthimpeallachta– naeagsúlachtaí a fhaigheann an orgánach de bharrimoibriú idirtréitheoidhreachtúilagustionchar factóirítimpeallachta m. sh. Bia, teocht, nó solais. Cénsaghaséagsúlacht í seo???

5. I átairgeadhgnéasachtarlaíonncomhthathú idirgaiméitíbaineannach (haplóideach) & fireannach (haplóideach) chunsiogót diplóideach a dhéanamh. Le miotóisarís is arís eile, forbraíonn an siogótinaorgánachnua. Gaiméití: ceallaíhaplóideach (n) atá in ann comhthathú Bíonntréithe an duineaonair (dathgruaige, dathsúile, airdeirlfaoismacht an “t-eolas” a faightearónathuistí. Táfhiosagainnanois gurbhiadnagéintenah-aonaidoidhreachta.

6. Tánagéinte le fáilarstrúctúirar a dtugtarcrómasóm. Crómasómdéanta de ____% ____ agus ___% próitéin. Líonseastacrómasóminúicléasgachcill maidir le gachaonorgánach, m. sh tá ___ chrómasóimingachcill san duine.

7. http://www.youtube.com/watch?v=K3F5BV82Lg8 Inheritance & DNA Clip bbc2 Cromasóim Dioplóideach (2n) Cromasóim Haplóideach (n) Cealladioplóideach (2n) – ceallaina mbíonnpéire de gachcrómasóm. Ceallahaplóideach (n) – cealla in mbíonnceannamháin de gachpéirecrómasóm.

8. (b)Crómasóm hómalógacha: Péirí crómasóm ar a bhfuil na géinte ailléilleacha céanna Sa chill dhioplóideach (2n)bíonntacardúbailte crómasóm. Mar sin bíonnpéire de gachcrómasómintiagusbíonn an dáchrómasómseocosúil le chéile, i.eiompraíonnsiadgéinte do natréithecéanna. Tugtarna crómasómhómalógachaarnacrómasómseo. Géinteceannaarna 2 cromasoimatásaphéire

9. Géin= cuid den DNA a thugann an cód do thréith (phrótéin) áirithe. • Géin • Le fáilarnachrómasóim. • Bíonnsuíomhcinnteag • gachgéinar an chrómasóm. • Glaotar an lócas ar. • Is aonadnahoidhreachtaé. • Bíonnsmachtagnagéinteartréithe an orgánaigh.

10. Ceisteannaónscrúpháipéir(2009) Mínighan téarmaspeiceas. (ii) Is gnáchroinntmhaithéagsúlachta a fheiceáillaistigh de speiceas. 1. Céard a chiallaíonnéagsúlacht? 2. Luaighdháchúis leis an éagsúlacht. (iii Cénsuntasatá le héagsúlacht ó oidhreacht in éabhlóidspeiceas? (iv) Luaighdháchineálfianaise a úsáidtearchuntacú le teoiricnahéabhlóide.

11. (c)Ailléilí:Foirmeachadifrúile den ghéinchéanna ar an lócas céannaar crómasóm hómalógacha. An géin do dathsúile, Tá 2 foirm ‘ailléilí’ difrúilag an péirecromasóimseo.

12. Oibríonnnagéinte le chéile leis an timpeallachtchun an orgánachnua a dhéanamh. Géinitíopa: t-orgánachnuadéanta de bharrnagéintea fuairsé/sí Féinitíopa: tugtar an féinitíopaarnatréithefisiciúla a fheictear san orgánachde bharr an ghéinitíopa & natimpeallachta. https://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=TwXXgEz9o4w

13. Is féidirgéinteéagsúla a bheith i láthair i gcill ach nígá go n-úsáidíiad go léir. Nuair a úsáidtear an ghéinléiríteartoradhnagéinte i bhfoirmpróitéin. (d)LéiriúGéine: An próiseasinagcuirtear an t-eolasatásaghéin i láthairibhfoirmpróitéine

14. I gcilldhioplóideachbíonn ____ coip de gachgéin. Máailléilíionannaiad, deirtear go bhfuil an chill hómaisigeach. Máailléilíéagsúlaiad, deirtear go bhfuil an chill heitrisigeach Hómaisigeach: Dháailléilionannaarna crómasómhómalógacha m.sh TT nó tt

15. Heitrisigeach:Dháailléilléagsúlaarnacrómasóim hómalógacha m. shTt Ceannasacht (dominant) aguscúlaitheacht (recessive) Sa staid hómaisigeach is ionann an dáailléil a bhíonnarnacrómasóimhómalógachaagus léiríteartréithnahailléile sin. Ach sa staid heitrisigeachníhionann an dáailléilagus go minicníléirítear ach tréithceannamháin de nahailléilí. Deirteargurb é seo an ailléil Cheannasach.

16. Achoimre I ngachpéirehomalógachacrómasóim is féidir le na 2 ailleíll (foirm) géinbheidh: • 2 ailléilCeannasach NÓ 2 Cúthalach =homasígeachNó: • 2 ailléiléagsúla = heitrisígeach. Úsáidtearceannlitir an ailléilCEANNASACHchuncuirsíos a dhéanamhar an cinnéalgéinatá ann. i.e. Dathsúiledonnceannasacharsúilegorm. Mar sin úsáidamuid an litir‘B’anseo do ceannsach & ‘b’ = súilegorm Samplaíeile: Breithne (freckles) cúthalachar ‘gnáth’ craiceann. ‘ ‘ = gnáth ‘ ‘ = breithne Gruaigdubhceannasachargruaigfionn ‘ ‘ = dubh ‘ ‘= fionn

17. Cúlaitheacht ‘b’ Ceannasacht ‘B’ Ag úsáid an téarmaíochtgéineolaíochtaabaircénsaghasailléilíatásnacromasóimhomalogachaseo: 1. 2. 3. Féinitíopa= Féinitíopa=Féinitíopa= Géinitíopa= Géinitíopa= Géinitíopa=

18. Ceannasach: Tréith a léirítear nuair a bhíonn an ailléil i láthair sa staid hómaisigeach nó sa staid heitrisigeach. Cúlaitheach: Tréithnachléirítearnuairnach mbíonn ach ailléilamháiniláthair. Is sastaid hómaisigeachamháin a léirítear an tréith. Ceannasachnócúlaitheach??? Gruaigrua loigíní Suilegorma Breichne: Maotháncluaise – saornóceangailte

20. Ceisteanna! (i) Mínighnatéarmaíailléilíagusceannasach. (ii) Céntéarma a úsáidtearsaghéineolaíochtchun cur síosarghéinteatá suite ar an gcrómasómcéanna?

21. Athbreithniú an natéarmaínuagéineolaíochta : Crómasómhómalógacha: Péirícrómasómar a bhfuilnagéintecéanna Lócas: suíomhcinnteaggachgéinar an chrómasóm. Ailléil:Foirmeachaailtéarnacha den ghéinchéannaar an lócascéannaarcrómasómhómalógacha Hómaisigeach: Dháailléilionannaarnacrómasómhómalógacha:TTnótt Heitrisigeach:Dháailléilléagsúlaarnacrómasóimhómalógacha :Tt Ceannasach: Tréith a léirítearnuair a bhíonn an ailléililáthairsa staid hómaisigeachnósa staid heitrisigeach Cúlaitheach: Tréithnachléirítearnuairnach mbíonn ach ailléilamháiniláthair. Is sastaid hómaisigeachamháin a léirítear an tréith. Géinitíopa: orgánachnuadéanta de bharrnagéinte, liostanagéin Féinitíopa: tugtar an féinitíopaarnatréithefisiciúlaa fheictear san orgánach de bharran ghéinitíopaagusnatimpeallachta. Gaiméití: ceallaíhaplóideachatá in anncomhthathú (23 cromasóim)

23. Árd (e) Gregor Mendel “Athair an Géineolaíocht” • Rinne Mendel a chuidoibre le • plandaípise. • Cénfath? • Déanannpiseannaféinphailniú (ganfeithidí a • chur san áireamh), mar sin níthagannpailinó • phlandaíeilechun an phis a phailniú – plandaí • íonphóraithe (pure-bred).

24. Trínahantair a chuireann an phailinarfáil, a bhaint de naplandaí, bhí Mendel saor le pailin ó phlandaarbitheile a churar an stiogmachunnacrosálacha a theastaighuaidh a chinntiú. • Fásannplandaípise go tapaidh, mar sin bhí • torthaíaige go tapaidh. • Bhítréithe an-éagsúlagusinaitheanta go • héascaagnaplandaí.

25. An stair! http://anthro.palomar.edu/mendel/mendel_1.htm

26. Na 7 tréithe a rinneséstaidéirorthusnapíseanna Síolta: mín v rocacha Bui v glas ArdvAbhcach Cochaillíglasavbuí

27. Turgnamh Mendel: • Chrosáilséplandaardíonphóraithe le planda • abhcach (dwarf) íonphóraithe. • Bhí an chéadglúin(F1) go léirard. • Ach nuair a ligsé do naplandaíseoféinphailniú, • fuairsé 787 plandaíardagus 277 abhcachsadara • glúin (F2). • Seocóimheas 3:1. • m.s.: anseo cad a raibh an tréithsaphlánda? CrosáilMhonaihibrideach: crosáilinabhféachtar/déantarstaidéirartréithshingilsan orgánaigh.

28. Ard Abhach Tuistí Gaiméití Geinitíopa:Tt Féinitíopa: Tall (Ard) Sliocht F1 Sliocht F2

29. ConclúidíMhendel: • I ngachplandatádháfhachtóir a • rialaíonn an tréith. • Iompraíonnnagaiméitínatréitheseo ach • níbhíonn ach fachtóiramháiningachgaiméit.(meóis) • Táfhoirmailtéarnacha de gachfachtóirann – • ceann __________ agusceann ___________.

30. (ÁRD) Dlí an Leithscartha (Mendel’s 1st law, Segregation) = I ngachorgánachtádháailléildo gachtréith. Scarannnaailléilíseoisteachsnagaiméitínuair a fhoirmíonnsiadsatreo is nachmbíonn ach fachtóiramháiningachgaiméit. Táfhiosagainnanois - Géinte = fachtóirí • A gene can exist in more than one form. • Organisms inherit two alleles for each trait. • When gametes are produced (by meiosis), allele pairs separate leaving each cell with a single allele for each trait. • When the two alleles of a pair are different, one is dominant and the other is recessive.

31. (2) CrosálachaGéineolaíochta

32. Treoacha do CrosálachaGéiniteacha(dathsúileanseo) • Roghnaigh an litir– (úsáid an céadlitir don tréitheceannasach) ms: ‘B’ (Brown eyes dominant, blue recessive)T= tall (nóA=Ard); R= red (D= dearg) • Úsáidceannlitir don tréitheceannasach : B • Úsáid ‘lower case’ don tréithecúlaitheach:b • Leagamachsaghasléiráid/flowchart mar a leanas: • AiléilinaTuistí (tugthasacheist*): • Na cineálgaiméití go rabhadar in anndéanamh ( trímeóis) • Déan an ‘mata’ icearnog punnet & faighnagéinitíopas don sliochtnua • I do ‘freagra’ liostaigh an géinitíopa & féinitiopadon sliochtnua (F1)

33. Na 5 cinéalcrosálachagéinteacha le foghlam • Monahibrideach • Déhibrideach • Comhceannasacht* • Nasctha • Gnéas-nasctha Árdleibhéal Árdleibhéal

34. Árd (1) CrosáilMhonaihibrideach: Dháfhoirmailtéarnacha de nagéinte a rialaíonntreithAMHÁIN Chrosáilséplandaardíonphóraithe le planda abhcachíonphóraithe. Bhí an chéadglúin (F1) go léirard. Ach nuair a ligsé do naplandaíseoféinphailniú, fuair sé 787 plandaíardagus 277 abhcachsadara glúin (F2). Seocóimheas 3:1. Remember! Hómaisigeach: Dháailléilionannaarnacrómasómhómalógacha m.sh TT nótt Heitrisigeach:Dháailléilléagsúlaarnacrómasóimhómalógacha m. shTt

35. Cleachtadh 1! • Líon an boscashíos: Seoeolasfaoidathgruaig (ruavsdonn, donnceannasach) Tuistí: BB & bb Gaiméití: Sliocht F1: Géinitíopa F1: Féinitíopa F1:

36. Cleachtadh2:Lean an ‘foirmle’ ceannaarís leis an eolasseofaoibreichne (freckles): Tuistí:Ff & FF nó

37. Cleachtadh3:Lean an ‘foirmle’ ceannaarís leis an t-eolasseofaoidathsúile: Tuismeothoiramháinhomasígeachceannasach & ceanneileheitreasíogachFaigh an F1/sliocht 1 : • Tuistí: & • Gaiméití:

38. Ceist: (2010) Déanidirdhealúidirnapéirítéarmaíseo a leanastríabairtamháin a scríobhidtaobhgachball arleith de gachpéire. (i) Haplóideachagusdioplóideach. (ii) Homaisigeachagusheitrisigeach. (iii) Géinitíopaagusfeinitíopa.

39. Ceist: I piseanna, tásíoltaglas (G) ceannasach& síoltabuí (g) cúlaitheach. Crosáiltearplandaíonphóraitheglas le plandaíonphóraithebuí. • Cad iadnatorthaíféideartha san crosáilseoagussan glúi(F1) & an F2 mátharlaíonnféinpailiniú?

40. Freagra:

41. I bplandaíáirithe, tábláthannadeargceannasacharbláthannabána. Mácrosáiltearplandahómaisigeachceannasach le plandahómaisigeachcúlaitheach: 1. An litirchunbláthdearg a léiriú ____ 2. Géinitíopa an plandahómaisigeachceannasach ____ 3. Féinitíopa an plandahómaisigeachceannasach _______ 4. Géinitíopanagaiméití a dhéanannsé ____ 5. Féinitíopa an plandahómaisigeachcúlaitheach ________ 6. Géinitíopa an plandahómaisigeachcúlaitheach ____ 7. Géinitíopanagaiméití a dhéanannsé ____ Mághintear 100 planda, cémhéad a bheadh Dearg ____ Hómaisigeachcúlaitheach ____

42. Freagra:

43. Dlí an Leithscartha Scarannna crómasóm hómaisigeach ónachéile A A a a méóis Gaiméití le ailléil amháinde gach péire. Crómasómhómaisigeach le péireailléilí

44. (Árd)Oidhreachtmonaihibrideachidaoine i.etréithefaoismachtpéireailléilamháin m. sh. dathsúile, dathcraiceann, fuiltéachtadh… Ceist: Sa duine, tá an ailléil (B) le haghaiddathsúile donnceannasachardathsúilegorm (b). Géinitíopasúiledonn = BB or Bb Géinitíopasúilegorm = bb

45. Ceist:Máphosann fear le súilegorm bean atáheitrisigeachigcóirsúiledonn, cad iadnagéinitíopaagusféinitíopa a d’fhéadfadh a bheithag a bpáistí?(donnceannasach) Freagra:

46. Ailbíneachas (Albinism): Feictearailbíneachassa staid hómaisigeach cúlaitheachamháin. Mátáleanbh le ailbíneachasaggnáththuistí, cad égéinitíopanathuistí? Céndóchúlacht a Bhíann go mbeadhleanbh le ailbíneachasacu?

47. StaidéarGinealach(Pedigree studies) Is éginealachnácrannteaghlaigh a dhéanann cur síosartréitheoidhreachta a tharlaíonni tuismitheoiríagus an sliochtóghlúin go glúin

48. (2) CeannasachtNeamhiomlán/comhceannasacht Uaireantanuair a bhíonndháailléilannníbhíonnceachtarailléilceannasachnócúlaitheach. Sa riochtheitrisigeachfaightearféinitíopaidirmhéanach. Comhceannasacht: I gcáscomhceannasacht níbhíonnceachtar/aon den dáailléilceannasach. Sa chásheitrisigeachfaighteartréith idirmhéanach.

49. Nítarlaíonnséseo I ngachorgánach : (i)Bógearr-adharcach: Dearg RR (dath an cóta) Bánrr RuánachRr – hibrid (ii)Bláthsrubhlao: Dearg RR (dath an bláth) Bánrr Bán-deargRr – hibrid (iii)Bláthsrubhlao: Leathan BB (cruthduilleog) Caol bb IdirmheánachBb-hibrid

50. Ceist 1: Bíonncomhceannasaíocht le fheicáilsabhláthphlánda ‘snapdragon’ i.e. sastáidheitrisíogach (Rr) bíonnsíbándearg. Tabhair an féinitíopa & géinitíopa do nacrosálachaseoleanas: • Plándabánle plándadearg • Beirtplándabándearg *gnáthrialacha I gceist ACH tabhairfaoi n-aire go bhfuilcomhceannasaíochtsa ‘mix’ anoisfreasin