„Wybrane problemy profilaktyki w szkole” Renata Wiśmierska

1. „Wybrane problemy profilaktyki w szkole” Renata Wiśmierska

2. Plan wykładu • Co to jest profilaktyka? • Główne obszary działań • Wybrane problemy profilaktyki w szkole. • Profilaktyka a dzieci z układu ryzyka.

3. Jaką profilaktykę realizujemy a jaką powinniśmy realizować w szkole? Psychoprofilaktyka Profilaktyka pierwszorzędowa Profilaktyka uzależnień Profilaktyka drugorzędowa Profilaktyka w szkole Profilaktyka używania substancji psychoaktywnych Profilaktyka problemowa Profilaktyka trzeciorzędowa

4. Główne obszary działań profilaktycznych • AGRESJA I PRZEMOC • UZALEŻNIENIA • ZDROWIE

5. CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE ROZWIJANIU AGRESJI I PRZEMOCY i UZALEŻNIENIOM • kryzys wartości i autorytetów, • słabienie więzi rodzinnych, • frustracja spowodowana ubóstwem, • pozostawianie młodych ludzi z ich własnymi problemami. • Upowszechnianie negatywnych wzorców przez środki masowego przekazu, które zamiast piętnować negatywne zachowania, często nagłaśniają je szukając taniej sensacji.

6. CZYNNIKI CHRONIĄCE W ZACHOWANIACH MŁODZIEŻY • silna więź emocjonalna z rodzicami, • zainteresowanie nauką szkolną, • regularne praktyki religijne, • poszanowanie prawa, norm, wartości i autorytetów społecznych, • przynależność do pozytywnej grupy

7. CZYNNIKI RYZYKA W ZACHOWANIACH MŁODZIEŻY • wysoki poziom lęku i niepokoju, • niska samoocena, • niedojrzałość emocjonalna i społeczna, • słaba kontrola wewnętrzna, nierealistyczne oczekiwania wobec siebie i otoczenia, • brak zainteresowania nauką szkolną, • zaburzenia więzi z rodzicami, nieprawidłowa struktura rodziny, itd.

8. CECHY I UMIEJETNOŚCI NAUCZYCIELA – UCZESTNIKA DZIAŁAŃ PROFILAKTYCZNYCH • empatia, • życzliwość, • tolerancja, • optymizm,poczucie humoru, • otwartość w kontaktach z ludźmi, • kultura osobista i takt, • konsekwencja w postępowaniu, • poszanowanie godności ludzkiej, • umiejętność pracy w grupie i z grupą, • poczucie sprawiedliwości, • plastyczność myślenia i zdolności przystosowania się do różnych sytuacji, • pozytywne patrzenie na swoją klasę, swoich wychowanków.

9. Tradycyjne rozumienie profilaktyki uzależnień 1.Profilaktyka uzależnień Zmiana w definiowaniu problemu Dwa podejścia do rozumienia problemów alkoholowych Podejście skoncentrowane na: (1) uzależnieniu (2) różnych szkodach zdrowotnych 2.Profilaktyka używania substancji psychoaktywnych

10. Podejście skoncentrowane na uzależnieniu od alkoholu • Zaburzenia wynikające z nadużywania alkoholu mają swój naturalny proces od wczesnych objawów po końcowe stadium choroby alkoholowej (równia pochyła) • W pojęciu „alkoholizm” mieszczą się główne problemy zdrowotne i społeczne powodowane piciem

11. Podejście skoncentrowane na różnych szkodach • Znaczna część pacjentów z problemami alkoholowymi nie pasuje do schematu „równi pochyłej” • Szkody zdrowotne i inne problemy związane z piciem w większości dotyczą osób, które nie są alkoholikami

12. Problemy związane z substancjami psychoaktywnymi • Szkody związane z nieumiarkowanym i najczęściej przewlekłym używaniem - uzależnienia i inne starty zdrowotne • Ryzykowne zachowania podejmowane pod wpływem substancji - np. prowadzenie samochodu, skoki do wody, przygodne kontakty seksualne itd. • Zagrożenia dla rozwoju osobistego - nieprawidłowy sposób zaspokajania potrzeb rozwojowych, kłopoty ze zdobyciem wykształcenia, rezygnacja z zainteresowań itd. • Szkody doznawane przez dzieci i rodziny osób uzależnionych (nadużywających) substancji - przewlekły stres, zaniedbania, przemoc, wykorzystywanie seksualne itd.

13. Spostrzeżenia: • Uzależnienia są tylko jedną z negatywnych konsekwencji używania substancji psychoaktywnych, która w dodatku nie występuje najczęściej; • Znacznie częstszymi konsekwencjami są wypadki, urazy, utonięcia, zatrucia, konflikty z prawem, akty przemocy, konflikty z otoczeniem itp. Zatem czy nadal profilaktyka uzależnień?

14. Zatem czy nadal profilaktyka uzależnień? Profilaktyka używania substancji psychoaktywnych Profilaktyka problemów związanych z używaniem substancji „profilaktyka problemowa” Profilaktyka zachowań ryzykownych np. alkohol, narkotyki, przemoc, przygodny seks itd.

15. Trzy poziomy profilaktyki I stopnia (wczesna, pierwszorzędowa) adresat - ogólna populacja (dzieci i młodzież szkolna) cel- zmniejszanie ryzyka wystąpienia problemów formy - programy szkolne, kampanie edukacyjne w mediach, ulotki, filmy

16. Trzy poziomy profilaktyki II stopnia (wtórna, drugorzędowa) adresat -grupy zwiększonego ryzyka (np. dzieci i młodzież z rodzin alkoholowych, rodzin patologicznych) cel- powstrzymywanie rozwoju istniejących już zaburzeń i problemów formy - działania korekcyjne, socjoterapia, interwencje, wciąganie w alternatywy

17. Trzy poziomy profilaktyki III stopnia (trzeciorzędowa) adresat -osoby uzależnione, osoby chore, niedostosowane społecznie cel- zmniejszanie skutków uzależnienia i ew. zapobieganie nawrotom, resocjalicacja formy - minimalizacja szkód, programy zapobiegania nawrotom

18. Nowe spojrzenie • Profilaktyka jako jeden z elementów uporządkowanej struktury działań na rzecz ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży • Powrót do profilaktyki rozumianej jako obszar działań polegających na stosowaniu programów i interwencji mających zapobiegać problemom, zaburzeniom lub chorobom zanim one wystąpią

19. Tradycyjny podział profilaktyki (Szymańska, Zamecka 2002) Nowy podział – szerokie spektrum działań w ochronie zdrowia psychicznego Charakterystyka poziomu Profilaktyka I stopnia pierwszorzędowa Promocja zdrowia psychicznego Działania pomagające ludziom w zwiększenie kontroli nad zdrowiem i jego poprawę, przy czym zdrowie jest tu rozumiane pozytywnie jako stan dobrego samopoczucia w różnych sferach życia. Profilaktyka uniwersalna Działania adresowane do wszystkich bez względu na stopień ryzyka występowania problemów zachowania lub zaburzeń psychicznych Profilaktyka II stopnia drugorzędowa Profilaktyka ukierunkowana na grupy zwiększonego ryzyka Adresat - te grupy , o których wiadomo, ze względu na sytuację społ., rodzinna, uwarunkowania biol. są narażone na większe ryzyko wystąpienia problemów psych./zaburzeń zachowania. Działania podejmowane ze względu na sam fakt przynależności do takiej grupy. Profilaktyka ukierunkowana na grupy wysokiego ryzyka Adresat – wybrane jednostki narażone na podwyższone ryzyko wystąpienia problemów zachowania lub zaburzeń psychicznych (np. dzieci agresywne i działania socjoterapeutyczne wobec nich) Profilaktyka III stopnia trzeciorzędowa Leczenie (i resocjalizacja) Postępowanie po leczeniu: rehabilitacja po przebytej chorobie, zapobieganie nawrotom Nowe poziomy profilaktykiOpracowanie własne na podstawie: K. Ostaszewski, , Nowe definicje profilaktyki, „Remedium” 7-8(149-150), 40-41

20. Jaka profilaktyka w szkole? Szkolny Program Profilaktyki Edukacja: modyfikowanie postaw, przekonań, umiejętności i zachowań jednostek oraz jej najbliższego otoczenia Działalność środowiskowa – modyfikacja systemu organizacji życia społecznego Działalność szkolno - środowiskowa

21. Elementy Szkolnego Programu Profilaktyki Szkoły Instytucje bezpieczeństwa publicznego Placówki opiekuńczo-wychowawcze Działalność szkolno - środowiskowa Instytucje Pozarządowe Edukacja: dzieci i młodzieży, rodziców, kadr placówek edukacyjnych i opiekuńczo-wychowawczych Pomoc społeczna • Programy wychowawczo –profilaktyczne • Treningi umiejętności wychowawczych • Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne • Organizacja czasu wolnego Organizacja czasu wolnego

22. 2. Wybrane problemy profilaktyki w szkole

23. Problemy z realizacją oddziaływań profilaktycznych w szkole • Brak motywacji do tworzenia SPP uwzględniających strategię edukacyjną i działania środowiskowe czyli nadal profilaktyka w szkole a nie szkoła profilaktyczna. • Brak kompetencji zawodowych czyli wiedzy i umiejętności z zakresu profilaktyki np.. Wiedzy i umiejętności niezbędnych do tworzenia integralnego podejścia do profilaktyki czyli niezbędnych w radzeniu sobie z zachowaniami np.: • Nastawienie na długofalowe oddziaływania wychowawczo – profilaktyczne czyli dobry, perspektywiczny program profilaktyczny na kilka lat uwzględniajacy pomysły na monitorowanie, ewaluację i gotowość do modyfikacji programu.

24. Problemy z realizacją oddziaływań profilaktycznych w szkole • Osamotnienie pedagogów szkolnych i innych osób, które posiadają kompetencje; • Zjawisko nauczyciela krótkodystanowca czyli psychoedukacja w pigułce – szybko i powierzchownie edukuje się ze względu na awans zawodowy a potem szybko zapomina • Brak wzmocnień ze strony decydentów w postaci uznania finansowego, nagród za działalnośc na rzecz profilaktyki w środowisku lokalnym; • Zmęczenie psychoedukacją u młodzieży i dorosłych

25. Problemy z realizacją oddziaływań profilaktycznych w szkole • Spadek zainteresowania sprawdzoną ogólnopolską ofertą profilaktyczną np. tj. programy profilaktyczne; • SPP odwróciły uwagę od sprawdzonych strategii; • „Hochsztaplerka” czyli radzimy sobie jak potrafimy i ile mamy pieniędzy; • Brak wsparcia ze strony środowiska lokalnego; • Starzejąca się kadra entuzjastów profilaktyki;

26. Problemy z realizacją oddziaływań profilaktycznych w szkole • Nieuwzględnianie konieczności tworzenia SPP na miarę potrzeb, bez ich diagnozy czyli badań w środowisku lokalnym i zapoznania się z sytuacją znana innym instytucjom tj. CIK, MOPSy, Policja itp..

27. 3. Profilaktyka a dzieci z układu ryzyka.

28. Osoby pijące szkodliwie ok. 5-7% populacji ok. 2 - 2,5 mln z całej 38,6 mln populacji Liczba osób uzależnionych od alkoholu ok. 2% populacji ok. 800 tys. Dorośli żyjący w otoczeniu alkoholika (współmałżonkowie, rodzice) ok. 4% populacji ok. 1,5 mln Dzieci wychowujące się w rodzinach alkoholików ok. 4% populacji ok. 1,5 mln Ofiary przemocy domowej w rodzinach z problemem alkoholowym 2/3 osób dorosłych oraz 2/3 dzieci z tych rodzin ok. 2 mln osób dorosłych i dzieci ZAGROŻENIA(na podstawie danych szacunkowych PARPA )

29. „ONE NIE MOGĄ CZEKAĆ!”¹- czyli o potrzebie wczesnej diagnozy Dzieckaw szkole • 1,5 mln Dzieci z Rodzin zagrożonych Alkoholizmem – ½ żyje w warunkach zagrożenia zdrowia i rozwoju • brak pozytywnych doświadczeń związanych z zaspokajaniem ich potrzeb sprzyja powstawaniu urazów psychicznych, które w przyszłości przyczynić się mogą do powstawania problemów ze zdrowiem psychicznym; • wykształca się u nich fałszywy obraz świata, w którym nieodłącznym elementem życia jest alkohol, co sprzyja w przyszłości ryzyku wystąpieniaproblemów alkoholowych (nadużywanie, uzależnienie czy współuzależnienie).

30. Trudności z rozpoznawaniem dzieci z rodzin z problemem alkoholowym • WgB. Robinson’a95 % DzRPAnie zostajerozpoznanych przez cały okres chodzenia do szkoły podstawowej – w USA zaledwie5% z 7 mlndzieci zostaje rozpoznanych i poddanych terapii. • WgC. Black 80 % DzRPApozostaje niezauważonych głównie z powodu dobrego wyglądu i faktu, że dzieci te przybierają role, które pomagają im przetrzymać najcięższy okres i przetrwać w środowisku społecznym.

31. A jak jest w naszym kraju? W Polsce: • Objęte pomocą w ogóle –ok. 8 % z 1,5 mln.DzRPA czyliok.120 tys.dzieci i młodzieży • Nie wiemyile z tych dzieci jest zdiagnozowanych jako DzRPA i otrzymuje odpowiedni rodzaj pomocy psychologicznej czy socjoterapeutycznej

32. Szanse Rozwój działań profilaktycznych i wzrost zainteresowania społecznego rozwiązywaniem problemów alkoholowych w naszym kraju w ostatnim 10 – leciu. Nowelizacja Ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi Wdrożenie Narodowego Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych Cel 4 -zmniejszenie ilości i dolegliwości alkoholowych życia rodzinnego Metoda. - zwiększenie dostępności i skuteczności zorganizowanych form pomocy psychologicznej i socjoterapeutycznej dla dzieci z rodzin alkoholowych

33. Najczęstsze zaniedbania rodziców wobec dzieci będące zagrożeniem dla ich rozwoju: • rzeczywiste fizyczne opuszczenie, • nie ujawnianie wobec swoich dzieci własnych emocji, • nie uznawanie dziecięcej ekspresji emocji, • fizyczne, seksualne, emocjonalne i duchowe nadużycia wobec nich, • wykorzystywanie dzieci do zaspokojenia własnych nie zaspokojonych potrzeb, • wykorzystywanie dzieci do zajmowania się małżeństwem rodziców, • ukrywanie i zaprzeczanie wstydliwym sekretom rodziny wobec świata zewnętrznego tak, że dzieci muszą chronić te sekrety, żeby utrzymać równowagę rodziny, • odmawianie im swojego czasu, uwagi i wskazówek,

34. Symptomy zaburzeń dzieci z rodzin dysfunkcyjnych • problemy szkolne (nauka, regulamin, kontakty z rówieśnikami), • nadpobudliwość w sferze poznawczej, emocjonalnej i ruchowej, • problemy emocjonalne (drażliwość, wybuchowość, złość, niepewność, zahamowanie, płaczliwość, nieufność), • zachowania aspołeczne (bójki, niszczenie przedmiotów, akty przemocy, kradzieże, krzywdzenie zwierząt), • skłonność do zachowań ryzykownych dla zdrowia (wczesne eksperymentowanie z substancjami uzależniającymi, wczesne inicjacje seksualne, brawurowe zachowania), • problemy ze zdrowiem (obniżona odporność, zaburzenia snu i łaknienia, komplikacje wynikające z zaniedbywania wczesnych dolegliwości, małe zainteresowanie promowaniem zdrowia, niska wrażliwość na sygnały dolegliwości somatycznych), • zaniedbywanie higieny osobistej i estetyki wyglądu zewnętrznego

35. Potrzeby Niesienie skutecznej pomocy dzieciom z rodzin z zagrożonych wymaga: • wczesnej ich identyfikacji w przedszkolu lub w szkole, • właściwie przeprowadzonej diagnozy, • indywidualnie dobranego dla każdego dziecka programu pomocy.

36. Potrzeby • Wczesna diagnoza stanowi nowe wyzwanie dla polskiego systemu edukacji oraz systemu opieki. • Oznacza to, że osobybezpośrednio przebywające z dzieckiem takie jak nauczyciel, wychowawca w przedszkolu, szkole, czy też wychowawca – pedagog w placówce opieki częściowej lub całkowitej powinninabywać i rozwijać takie kompetencje zawodowe, które pozwolą mu zrozumieć sytuację dziecka z rodziny zagrożonej i podejmować odpowiednie działania wspierające jego rozwój.

37. Źródła trudności z rozpoznawaniem dzieci z rodzin z problemem alkoholowym Po stronie wychowawców – pedagogów: • brak wiedzy i umiejętności niezbędnych do podejmowania działań diagnostycznych • większa koncentracja na eliminowaniu objawów zaburzonego zachowania niż na dociekaniu przyczyn • własne nastawienia do problemów alkoholowych - np. własne systemy negacji, • lęk przed kłopotami – „co zrobię jak takie dzieci ujawnią się?” • strach przed rodzicami.

38. Źródła trudności z rozpoznawaniem dzieci z rodzin z problemem alkoholowym Po stronie dziecka: • system zaprzeczeń • przyjmowane destrukcyjne dla osobowości dziecka wzory przystosowania społecznego (role) Po stronie metod: • brak niezawodnych metod i precyzyjnych narzędzi badawczych np. testów przesiewowych • brak instytucjonalnego oparcia • brak jasnych rozwiązań prawnych

39. Remedium Odpowiednia wiedza i umiejętnościdiagnostyczne. W celu diagnozowania dziecka z rodziny zagrożonej wychowawca - pedagog powinien posiadać specyficzną wiedzę o: • chorobie alkoholowej i specyfice funkcjonowania rodziny alkoholowej; • sytuacji psychologicznej dziecka oraz pozostałych członków rodziny dysfunkcyjnej; • przyczynach i mechanizmach powstawania i przejawach urazów psychicznych oraz zaburzeń w zachowaniu;

40. Remedium • destrukcyjnych wzorach społecznego przystosowania się podejmowanych przez dzieci z rodzin dysfunkcyjnych takich jak:bohater rodzinny, kozioł ofiarny, niewidzialne dziecko i maskotka; • koncepcjach diagnozy i pomocy dziecku oraz jego rodzinie ; • specyfice profilaktyki drugorzędowej adresowanej do dzieci i młodzieży z rodzin dysfunkcyjnych (cele i metody); • sposobach reagowania w sytuacjach ujawniania nadużyć wobec dzieci.

41. Bibliografia • Ostaszewski K. (2003) Rewolucyjne idee i ewolucyjne zmiany w profilaktyce używania substancji psychoaktywnych, Bydgoszcz, Wykład wygłoszony w KPSW, 1-2 marca 2003 • Junik W. (2004)Wybrane problemy diagnozy i pomocy dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym w Polsce , w: Diagnostyka pedagogiczna i profilaktyka w szkole i środowisku lokalnym pod red. M. Deptuły, Bydgoszcz. Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego • Ostaszewski K. Nowe definicje profilaktyki, „Remedium” 7-8 (149-150), 40-41

42. DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ!