Download
1 / 31
730 likes | 1.45k Vues
به نام خالق هستی. پروتکل کارتاهنا ( ایمنی زیستی ) Biosafety. تعریف ایمنی زیستی. مجموعه ای از تدابیر ، سیاستها ، مقررات و روشهایی است که برای تضمین بهره برداری از فواید قطعی زیست فناوری مولکولی و پیشگیری از آثار سوء احتما لی کاربرد این
E N D
پروتکل کارتاهنا ( ایمنی زیستی ) Biosafety
تعریف ایمنی زیستی مجموعه ای از تدابیر ، سیاستها ، مقررات و روشهایی است که برای تضمین بهره برداری از فواید قطعی زیست فناوری مولکولی و پیشگیری از آثار سوء احتما لی کاربرد این فناوری بر تنوع و ذخایر زیستی ، بهداشت انسان ، حیوان ، گیاه ، محیط زیست و کشاورزی لازم می باشد.
هدف پروتکل کارتاهنا مطابق با محتوای اصل 15 اعلامیه ریو ( اجلاس زمین 1992) که نسبت به محیط و توسعه نگرشی احتیاط آمیز دارد ، هدف این پروتکل که در واقع مهمترین سند بین المللی است در زمینه : انتقال ، دست ورزی ، کاربرد سازواره های تغییر یافته زنده که حاصل بیوتکنولوژی جدید هستند و ممکن است اثرات زیان آوری بر حفظ و پایداری تنوع زیستی داشته باشند اصول ایمنی و حفاظتی بطورکافی مراعات گردیده ، مخاطرات آنها برسلامتی انسان در نظر گرفته شود و نقل و انتقالات بین مرزی با دقت بیشتری صورت گیرد.
تاریخچه پروتکل کارتاهنا با توجه به دستاوردهای زیست فناوری مولکولی در دنیا و بحث بهره برداری سالم از نتایج آن با موضوع ایمنی زیستی مورد بررسی قرار گرفت. بدین منظور تدوین قوانین لازم در سال 1992 اجلاس زمین در کشور برزیل شکل گرفت در نتیجه تلاشهای بین المللی پروتکل ایمنی زیستی اولین بار در سال 1995در دومین اجلاس اعضاء کنوانسیون تنوع زیستی در جاکارتا بحث شد. این پیش نویسطی 6 جلسه در سالهای 1996 تا 1999 آماده و در سال 1999 به نشست فوق العاده اجلاس اعضاء کنوانسیون تنوع زیستی در شهر کارتاهنا کشور کلمبیا ارائه شد و از همان تاریخ پروتکل ایمنی زیستی به پروتکل کارتاهنا معروف شد. پس از 4 سال بحثهای طولانی سرانجام پروتکل مورد پذیرش قرار گرفت و طی مراسم ویژه ای در پنجمین اجلاس اعضاء کنوانسیون تنوع زیستیدرسال 2000 در شهر نایروبی کشورکنیا ، 67 کشور منجمله ایران و اتحادیه اروپا پروتکل را امضاء کردندو تا سال 2008 ( 143 ) کشور به این معاهده پیوسته اند. 3سال بعد از آن تاریخ پروتکل واردفاز اجراییشد و شمول آن بخشی از بدنه رو به رشد قوانین بین المللی گردید. این پروتکل در تاریخ 29/5/82 به تصویب نمایندگانمجلس شورای اسلامی رسید و متعاقب آن از تائید شورای نگهبان گذشت و مفاد این تفاهم نامه بین المللی از تاریخ 29/11/82 وارد فاز اجرایی شده و تمام بندهای آن لازم الاجرا است. این پروتکل مشتمل بر 40 ماده قانونی و 3 پیوست می باشد.
لزوم پیوستن کشورها به پروتکل کارتاهنا بدنبال پیشرفتهای شگفت آور و سریع در جنبه های مختلف علم بویژه در عصر حاضر رعایت موضوعات و نکات اخلاقی در تحقیقات علمی و فناوریهای نوین یک نیاز مبرم و اساسی است که دانش مهندسی ژنتیک و زیست فناوری نوین نیز خالی از نگرشهای همراه با تردید و نگرانی نبوده است. هر چند اثرات زیان آور این علم از نظر علمی به اثبات نرسیده است اما آثار منفی احتمالی این فراورده ها بر محیط زیست و بهداشت انسانی موجب نگرانی شده است . از آنجا که در طول تاریخ اهداف سودجویانه و برتری طلبانه انسانها به منظور رسیده به اهداف تجاری و مقاصد اقتصادی سبب شده تا ابعاد ایمنی ، معیارهای انسانی و منافع عمومی نادیده گرفته شود احتمال اینگونه سوء بهره برداری از بیوتکنولوژی بعید بنظر نمیرسد. با توجه به پیشرفتهای جهشی صنایع بیوتکنولوژی و در حالیکه کشورهای بسیاری تاکنون در مورد صنایع بیوتکنولوژی قوانین ملی ایمنی زیستی را وضع کرده و بکار میبندند به منظور قانونمند کردن نقل و انتقال فرامرزی ارگانیسمهای دستکاری شده ژنتیکی و کاهش هرگونه خطر ناشی از این معاملات و تبادلات در سراسر جهان وجود یک قانون بین المللی ایمنی زیستی که همه کشورها از آن تبعیت نمایند لازم و ضروری است.
دلایل وجودی قانون ایمنی زیستی 1- بدون ایمنی زیستی انتقال و حتی خرید دانش فنی محصولات دست ورزی شده تقریباً محال است. 2- اطمینان خاطر مصرف کننده 3- فراهم نمودن زمینه برای لحاظ کردن ابراز نگرانی ها و رسیدگی به ملاحظات ابراز شده 4- پیشرفت مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی مدرن 5- تعیین تکلیف پژوهشگران و جلوگیری از هدر رفتن منابع
نکات مثبت پروتکل کارتاهنا 1- کشورهای وارد کننده قادر خواهند بود بر اساس رویکرد احتیاطی در خصوص صدور مجوز یا امتناع از واردات محصولات بیوتکنولوژی مدرن تصمیم گیری نمایند. 2- تمامی سازواره های زنده اصلاح شده مشمول پروتکل بوده و فعالیت مطلق از ملاحظات ایمنی تقریباً برای هیچیک از سازواره های زنده اصلاح شده وجود ندارد. 3- مفاد پروتکل تحت الشعاع مقررات تجارت آزاد بین المللی قرار ندارد. 4- در محموله های صادراتی کالاهای کشاورزی که احتمال حضور سازواره های زنده اصلاح شده وجود داشته باشد باید به وضوح در اسناد ارسالی به این مسئله اشاره شده باشد. 5- کشورهای واردکننده سازواره های مورد نظر بر اساس رویه های مشخص از حقوق لازم در مورد واردات کالاهای کشاورزی اصلاح شده برخوردار خواهند بود در این مورد لزوم رضایت صریح حقی است که به کشور وارد کننده تعلق دارد. 6- پروتکل ایمنی زیستی به عنوان یک معاهده نوین بین المللی و علی رغم عدم یقیین علمی تمهیدات احتیاطی را بکار می برد بر این اساس برای اولین بار پس از بیانیه ریو و علی رغم مقاومت کشورهای صاحب بیوتکنولوژی مدرن اصل رویکرد احتیاطی در متن معاهده حقوق بین المللی محیط زیستی گنجانده شده است. 7- این پروتکل در برخی از موارد این حق را برای کشورهای واردکننده قائل شده تا براساس مقررات داخلی خود در خصوص واردات محصولات بیوتکنولوزی مدرن تصمیم گیری کنند.
8- با توجه به رویه کسب موافقت قبلی کشور صادر کننده موظف است هرگونه تصمیم در زمینه مصرف کالاهای کشاورزی اصلاح ژنتیکی شده در بازار داخلی خود را در شرایطی که این کالاها بطور همزمان برای صادرات نیز در نظر گرفته شوند از طریق سیستم تبادل اطلاعات و یا مستقیماً به اطلاع کشورهای وارد کننده برساند. 9- آن دسته از مواد دارویی اصلاح شده که تحت پوشش سایر قراردادها و سازمانهای بین المللی مربوطه قرار دارند از شمول پروتکل خارج باشند و وارد کننده می تواند این مواد را مشمول مقررات داخلی خود نماید. 10- سازواره های زنده اصلاح شده که دارای مصارف تحقیقاتی بوده و در حال ترانزیت می باشند اگر چه از شمول رویه کسب موافقت قبلی معاف هستند لیکن مشمول سایر مواد پروتکل گردیده و مقررات داخلی کشور واردکننده نیز در مورد آنها اعمال می شود. 11- کالاهای کشاورزی اصلاح شدکه بخش صادرات محصولات بیوتکنولوژی در کشورهای میامی را تشکیل میدهند علی رغم معافیت از شمول رویه کسب موافقت قبلی ، مشمول ترتیبات ویژه هستند. بدین صورت که کشورصادرکننده در مورد مصارف داخلی کالاهای کشاورزی اصلاح شده در بازار داخلی و یا صادرات اینگونه کالاها تصمیم خود را از طریق سیستم تبادل اطلاعات پروتکل به اطلاع کشورهای واردکننده می رساند و کشور وارد کننده از حق اتخاذ تصمیم در مورد پذیرش و یا امتناع از واردات این محصولات برخوردار است. 12- حمل و نقل و بسته بندی سازواره های اصلاح شده تحت شرایط ایمن میباشد بطوریکه به روشنی قابل شناسایی بوده و در اسناد همراه سازواره های زنده اصلاح شده هویت و ویژگی های خاص الزامات مربوط به بسته بندی با اطلاعات بیشتری ذکر شود. 13- تاثیر احتمالی منفی نقل و انتقال فرامرزی سازواره های مورد نظر بر وضعیت اجتماعی و اقتصادی کشور وارد کننده مورد توجه قرار گرفته و یکی از موارد پروتکل موضوع ارزیابی خطر احتمالی اینگونه تاثیرات میباشد. 14- به منظور تضمین همکاری برای رفع کاستیهای علمی ، فنی ، تکنولوژیک و مالی کشورهای در حال توسعه و به منظور اجرای مفاد متون مربوطه موضوع ظرفیت سازی اعضاء در نظر گرفته شده و بر همکاری آتی جهت تقویت و افزایش توان تخصصی کشور تاکید شده است.
حفاظت در ایمنی زیستی اصل اولیه در ایمنی زیستی حفاظت است. حفاظت به روشهای ایمنی جهت کنترل و محدود کردن عوامل عفونت در آزمایشگاه و محیط اطلاق می گردد. هدف از حفاظت کاهش و یا حذف زیانهای احتمالی یا عوامل زیانبار و ناخواسته که انسان و محیط زیست را به مخاطره می اندازد ، میباشد. دو سطح اولیه و ثانویه حفاظت بیولوژیکی وجود دارد. حفاظت اولیه : شامل حفاظت اولیه نیروی انسانی ، فضای آزمایشگاهی حفاظت ثانویه : محافظت محیط خارجی ازمایشگاه است. سه عنصر کلیدی حفاظت بیوتکنولوژی عبارتند از : ♠ رفتار محافظه آزمایشگاهی ♠ تجهیزات ایمنی ♠ طراحی مناسب
سیاستهای کلان ایمنی زیستی هر کشوری باید پاسخ روشنی برای سئوالاتی مانند سئوالات زیر در قالب مقررات و قوانین در سطح مناسب داشته باشد که پاسخ به این سئوالات در مجموع سیاستهای هر یک از کشورها در مورد فراورده های محصولات تراریخته را تبیین میکند. 1- دستگاهها و تشکیلات اصلی مسئول ایمنی زیستی کشور کدامند ؟ 2- چه دستگاهها و موسسات و بخشهای دیگری علاوه بر مسئول اصلی ایمنی زیستی در این امر دخیلند ؟ 3- سیاستهای کلی و کلان کشور در مورد تحقیق ، تولید ، واردات ، صادرات ، رهاسازی و مصرف محصولات تراریخته چیست ؟آیا بدون قید و شرط آنرا نفی میکند و یا با شرایطی آنرا می پذیرد و ممکن است برخی اقلام تراریخته را برای رهاسازی یا مصرف نپذیرد ؟ 4- آیا در صورت پذیرش مصرف محصولات تراریخته شرایط خاصی برای بسته بندی و برچسب زنی محصولات تراریخته ضروری است ؟ 5- مراحل کسب مجوز برای هر یک از فعالیتهای ذکر شده از تحقیق تا تولید و مصرف کدامند ؟
مفاد دستورالعمل ایمنی زیستی • 1- همانند هر نوع فعالیت انسانی ایمنی در استفاده از فن آوری منوط به رعایت نکات زیر میباشد: • تشخیص خطرات و آسیبها • بررسی خطرات • مدیریت و مهار خطرات 2- در اعمال اصول کلی فناوری زیستی که شامل استفاده از ارگانیسمها و بررسی خطرات آنهاست نیاز به اطلاعات زیر و رابطه متقابل بین آنهاست : • مشخصات ارگانیسمها که شامل همه صفات مربوط به تولید جدید و نوع دست ورزی شده آن است. • کاربرد های ارگانیسم و خطرات احتمالی ناشی از این کاربردها • مسشخص نمودن فضایی که این ارگانیسم در آن قرار میگیرد و ارگانیسمهای دیگر که ممکن است تحت تاثیر آن واقع شوند. 3- مدیریت و ارزیابی خطر میتواند بر مبنای دانش و تجربه از یک ارگانیسم ، کاربردی که مد نظر است و محیط دریافت کننده باشد. 4- بر خلاف ارگانیسمهایی که بطور طبیعی تکثیر و رشد می یابند عموماً آشنایی کمتری با رفتار ارگانیسمهایی که با روش مهندسی تولید و تهیه می شوند وجود دارد.
5- راهنماهای فنی کمک بزرگی برای تشخیص ارگانیسمهایی که مشخصات متفاوتی با والدین خود دارند و از آنها مشتق شده اند خواهند بود. 6- تجربه های یک ارگانیسم در یک محیط زیست و خطرات مرتبط با ارگانیسم تغییر ژنتیکی یافته با خصوصیات جدید و نیاز های شناخته شده گیاهانی که از نظر کشاورزی اهمیت دارند صفات مشترکی که این گیاهان با والدین خود دارند همه اینها میتواند بطور مطلوبی با مکانیسمهای قابل مقایسه ای بررسی شود. 7- نظارت و ثبت مشاهدات میتواند تجربه و دانش زیادی را برای استفاده از ارگانیسمهای با صفات جدید حاصل سازد. 8- وقتی که استراتژی مدیریت خطر تدبیر شد موثر بودن استراتژی بستگی تام به استفاده کننده دارد. 9- یک ارگانیسم با صفات جدید اگر در یک ناحیه بی ضرر تشخیص داده شود ممکن است در ناحیه دیگر کاملاً مضر باشد لذا در مواردی که ارگانیسمهای با خصوصیات جدید در محیط تازه ای رها میشوند و یا وقتی از مرزهای کشور خارج و به منطقه دیگر منتقل میشوند تبادل و ارائه اطلاعات علمی مربوطه دارای حائز اهمیت و ضروری است. 10- در مواردیکه ارگانیسمهایی با صفات جدید به منطقه ای که والدین آنها بومی است منتقل میشوند نیاز به توجه و مراقبت های خاص به منظور ارزیابی و مدیریت خطر ضروری است زیرا احتمال انتقال صفات جدید به نوع بومی و از بین رفتن آن بسیار زیاد است .
رعایت ایمنی در فناوری زیستی در سطح ملی و ناحیه ای 1- برای اجراء مناسب مدیریت و ارزیابی خطر کشورها نیاز مبرم به ایجاد کردن سازمانهای ملی و ناحیه ا ی ایمنی زیستی دارند. 2- مواظبت و نظارت موثر نیاز به آن دارد که بررسی خطر صورت گرفته باشد یا اینکه بر اساس تجربه و دانش از نظارت و کنترل مستثنی شده باشد. 3- برای اجرای صحیح و کارآمد مسئولیتها ، واحدها یا سازمانهای ملی کنترل و نظارت نیاز به نیروی انسانی متخصص کافی دارند تا بدون تاخیر وظایف خود را انجام و تصمیم گیری بدون تاخیر صورت گیرد. 4- برای بررسی ارگانیسمهای دست ورزی شده که نیاز به ارزیابی دارند سازمان یا واحد ملی نظارت و کنترل که مسئول بررسی خطرات و مدیریت خطر میباشد بایستی با استفاده از نخبگان علمی داخل یا خارج بررسی علمی مناسب و زیربط را سامان دهد. 5- واحدها یا سازمانهای ملی ایمنی زیستی تشویق مشارکت عمومی و در دسترس قراردادن اطلاعاتی که تصمیمات بر اساس آن گرفته میشود ، خواهد بود.
رعایت ایمنی زیستی در سطح بین المللی 1- کشورها نیازمند به ایجاد مرکز تماس ایمنی زیستی ملی برای تبادل اطلاعات در سطح بین المللی هستند که این مرکز میتواند همان واحد یا سازمان ملی ایمنی زیستی باشد. 2- کشورها لازم است برای تبادل اطلاعات عمومی درباره ایمنی زیستی و تحقیقات ملی برای ارزیابی و مدیریت خطر ارگانیسمهای تغییر ژنتیکی یافته و مجوزهای کاربردی صادر شده اهتمام لازم را بکار برند. 3- استفاده و رهاسازی ارگانیسمهای دست ورزی شده در بعضی موارد میتواند بر محیط زیست کشورهای همسایه تاثیراتی برجا گذارد که میبایستی اطلاع رسانی و هماهنگی لازم به کشوری که بالقوه تاثیرپذیر است داده شود و هشدارهای مرتبط به کاربری در اختیار مسئولان ایمنی زیستی کشور زیربط قرار گیرد . کشوری که بالقوه تاثیر پذیر است بایستی بلافاصله حوادث و اثرات سوءاستفاده از ارگانیسم تغییر ژنتیکی یافته را به بانک اطلاعاتی بین المللی اطلاع دهد. 4- اطلاعات مورد نیاز باید شامل تشخیص ، مشخصات مربوطه ، تعداد ، اندازه یا حجم ارگانیسمهای تغییر ژنتیکی یافته و هرگونه اطلاعات قابل دسترس راجع به نقل و انتقال ارگانیسمها و یا مربوط به ارزیابی و مدیریت خطر باشد. 5- وقتی یک ارگانیسم تغییر ژنتیکی یافته از کشوری به کشور دیگر منتقل میشود تا برای تحقیق ، توسعه یا تجارت مورد استفاده قرار گیرد شخص یا سازمان انتقال دهنده بایستی ضوابط ایمنی زیستی را در آن کشور رعایت کند.
6- بسته به خصوصیات ارگانیسم تراریخته و کاربرد آن استفاده کننده ای که مایل به انتقال اینگونه ارگانیسمها از یک کشور به کشور دیگر می باشد بایستی اطلاعات مربوط به کاربرد و ناحیه ای از کشور که این ارگانیسم در آن رها میشود را مشخص نماید. • 7- اطلاعات مورد نیاز کشور وارد کننده و مصرف کننده ارگانیسم تراریخته قبل از اینکه ارگانیسم مذکور وارد کشور شود به شرح ذیل است : • نام و آدرس صادر کننده • نام و آدرس دریافت کننده • منشا تاکسنومی ارگانیسم دریافت شونده • توصیف گونه های جدید تولید شده یا تغییر یافته و همچنین مشخصات ارگانیسم • خلاصه ای از ارزیابی خطرات احتمالی برای سلامتی انسان و محیط زیست • تاریخ نقل و انتقال ارگانیسم و وسیله انتقال • تعداد ارگانیسمهایی که قرار است انتقال یابند یا حجم کشت و شکل فیزیکی آن • روشهای نقل و انتقال ، نگهداری و کاربرد صحیح و بدون خطر • روشهای مدیریت زیانهای اتفاقی اعم از زیست محیطی یا سلامتی انسان • اهداف استفاده از ارگانیسم • اطلاعات مربوط به کاربرد ارگانیسم در گذشته یا سایر نقاط دنیا
اشکالات قانون ایمنی زیستی 1- عدم وجود ساختار مناسب حقوقی در خصوص بررسی خسارات ، تخلفات ، جرایم در امور تولید و تجارت محصولات تراریخته 2- در این قانون مشخص نیست منظور از خسارت چه نوع زیانهایی است و اینکه چه اعمالی تخلف و چه اعمالی جرم تلقی خواهد شد و تعریف خاصی ارائه نشده است. 3- مستثنی کردن آزمایشات میدانی یا مزرعه ای که آزمایش میدانی در عمل نوعی رهاسازی محصور در سطح مزرعه و صورت محدود بوده و با توجه به اینکه میزان مخاطرات احتمالی در آزمایشات میدانی نسبت به تحقیقات آزمایشگاهی گلخانه ای بالاتر است برای اجرای آن نیاز به وجود زیرساختهای ایمنی و رعایت مقررات و استانداردهای لازم است و تحت نظارت نمایندگان دستگاههای اجرایی ذی صلاح انجام گیرد. 4- در این قانون بیش از 70 کشور موضوع آزمایشات میدانی در شمول قانون گنجانده شده و انجام آزمایش میدانی منوط به اخذ مجوز از مراجع ذی صلاح آن کشور شده است . 5- شورای ملی ایمنی زیستی که ریاست آن با معاون اول رئیس جمهور است مستقر شدن دبیرخانه در سازمان حفاظت محیط زیست که یکی از اعضا شورا میباشد با توجه به اینکه هدف اصلی تدوین و تصویب این قانون قلنونمندسازی تولید ، صادرات، واردات محصولات غذایی و کشاورزی عملاً وظیفه جهاد کشاورزی است و با انتقال دبیرخانه به محیط زیست وزارت جهاد کشاورزی در اجرای برنامه های کاری و اجرایی خود به مشکلات فراوانی برخواهد خورد و باید دبیرخانه مذکور راهکار جدی در جهت حل این مشکلات در اجرای وظایف جهاد کشاورزی اتخاذ کند.
شورای ملی ایمنی زیستی ایران • این شورا متشکل از معاون اول رئیس جمهور( به جز سازمان حفاظت محیط زیست) ، وزیر جهاد کشاورزی ، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ، وزیر بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی ، وزیر علوم تحقیقات و فناوری ، یک نفر از اعضاء انجمنهای علمی ، تخصصی فناوری زیستی جدید تشکلهای مردم نهاد با درجه دکتری ، به پیشنهاد این تشکلها و تائید وزیرعلوم تحقیقات و فناوری با حکم رئیس جمهور یک نفر از اعضاء هیئت علمی مرتبط با ایمنی زیستی دانشگاهها حداقل دانشیار به پیشنهاد وزیر بهداشت در مان و آموزش پزشکی و با حکم رئیس جمهور تشکیل میشود. رئیس اینشورا با معاون رئیس جمهور است. صدور مجوز تمدید و لغو فعالیت در امور مرتبط با زیست فناوری جدید با رعایت قوانین مربوط به هر دستگاه و ضوابط ایمنی زیستی بر عهده دستگاههای اجرایی ذی صلاح به شرح ذیل میباشد : • وزارت جهاد کشاورزی در امور مرتبط با تولیدات بخش کشاورزی و منابع طبیعی • وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی در امور مرتبط با ایمنی و سلامتی مواد غذایی ، آرایشی ، بهداشتی و مواد پزشکی • سازمان حفاظت محیط زیست وحش با بررسی ارزیابی مخاطرات زیست محیطی بر مبنای مستندات علمی ارائه شده توسط متقاضی
تاریخچه تراریخت ( Transgenic) فرایندی است که طی آن موجودی با ویژگیهای جدید ایجاد میشود در این فرایند ژن یا ژنهایی از یک موجود به موجود دیگر منتقل میشود که با انتقال ژن جدید به سلول یا موجود زنده ویژگی جدیدی در آن ایجاد میگردد. اولین موجود تراریخت که باکتری E.col بیان کننده ژن انتقال یافته از باکتری سالمونلا بود در سال 1973 بدست ( نورس کهن ) خلق شد . پس از آن ( هربرت بایر ) اولین شرکت زیست فناوری را با نام ( ژیننتک ) تاسیس کرد که این شرکت در سال 1986 اعلام کرد که موفق به خلق E.col تولیدکننده پروتئین انسولین انسانی است. دستکاری ژنتیکی جهت افزایش یا بهبود محصول گونه های دامی صورت گرفته است از جمله : افزایش سرعت بلوغ در ماهی آزاد ، تولید گاوهایی با شیر غنی از پروتئین کازئین مناسب برای پنیرسازی ، خوکهای مولد پروتئین اسفناج برای تولید گوشت کم چرب ، بزهایی که شیرشان حاوی تار عنکبوت است ، موشهای مولد چربی ماهی دستکاری ژنتیکی در گونه های گیاهی از جمله : برنج طلایی غنی از ویتامین A ، سیب زمینی غنی از پروتئین ، گیاهان تولیدکننده حشره کش ، پیاز بدون ماده سوزاننده چشم ، قهوه بدون کافئین این گروه از مواد غذایی ممکن است اثرات بلندمدت و غیر منتظره بر سلامت مصرف کننده بگذارد و یا باعث مقاوم شده باکتریهای دستگاه گوارش به داروهای آنتی بیوتیک شوند یا آمیزش ناخواسته این گیاهان با علفهای هرز و تولید ابر علف هرز ها را نام برد که مقاوم به علف کش هستند.
موجودات دست ورزی شده ژنتیکی و موجودات زنده دست ورزی موجودات دست ورزی شده ژنتیکی یاGenetically Modified Organism ( GMO ) : موجودات زنده ای که ساختار ژنتیکی آن با استفاده از فناوری مهندسی تغییر داده شده است. این مجود میتواند یک گیاه ، حیوان و یا میکروارگانیسم باشد . موجودات دست ورزی شده زنده یاLiving Modified Organism ( LMO ) : هرنوع وجود بیولوژیکی که قادر به انتقال یا همانند سازی ژنتیک باشد که مشتمل است بر موجودات عقیم ، ویروسها ، ویروئیدها که بر اساس ماده 4 پروتکل کارتاهنا موجودات زنده یا LMO ها مشمول مقررات این پروتکل هستند حال آنکه بسیاری از موافقت نامه های بین المللی استاندارد و راهنماهای متعدد کدکس بین المللی کل GMO ها را تحت پوشش قرار میدهد.
روشهای ارزیابی و تشخیص محصولات تراریخته • باید فرآورده های بیولوژیک موجود در بازار مصرف مانند گیاهان و بذرهای وارداتی از حیث GMO بودن یا نبودن مورد ارزیابی قرار گیرند. بر اساس نوع روش مورد استفاده GMO ها را میتوان در سطوح مختلف از جمله DNA, RNA ، پروتئین ، متابولیتها یا فنوتیپ حاصل از ژن انتقال یافته شناسایی نمود که اغلب تشخیص GMO بر تشخیص آن در سطح DNA متمرکز هستند زیرا : • تکثیر میلیونها نسخه از DNA در زمانی کوتاه در حالیکه تکثیر RNA و پروتئین پیچیده تر و از لحاظ زمانی طولانی تر است . • DNA یک مولکول بسیار پایدار است در حالیکه RNA ناپایدار است و پایداری پروتئین متغیر و به نوع پروتئین وابسته است. • معمولاً بین مقدار GMO و DNA حالتی که در ژن انتقال یافته در هسته باشد همبستگی وجود دارد در حالیکه بین مقدار GMO و پروتئین و DNA همبستگی نیست. • دستکاری ژنتیکی در سطح DNA صورت میگیرد. معمولاً از روش PCR جهت کاوش DNA درج شده(Inserted DNA) ، آزمونهای ایمونولوژیکی(ELISA,LFS)برای شناسایی پروتئین حاصل ، آزمونهای زیستی مثل زیست سنجی علف کش برای ارزیابی فنوتیپ حاصل از ژن انتقالی ، تکنیکهای آنالیزی مثل طیف نگاری جرمی ، کروماتوگرافی ، طیف نگاری مادون قرمز ، میکروچیپها و بویژه فناوری چیپ
فاکتورهای مهم در انتخاب روشهای آ نالیز GMO 1- بتواند انواع GMO را شناسایی کند. 2- قادر باشد در مورد GMO اطلاعات کمی کافی بدهد. 3- بتواند نتایج کاربردی و جامعی در مورد انواع غذاها و فراورده های کشاورزی در دسترس قرار دهد. 4- حداکثر حساسیت ، اطمینان ، تکرار پذیری و حداقل خطا را در پی داشته باشد. ارزیابی نمونه ها از حیث GMO بودن به 3 سطح متفاوت تقسیم میشوند: 1- تشخیص : هدف اینست که بدانیم آیا نمونه حاوی GMO هست یا نه ؟ با روش غربالگیری میتوان تشخیص داد که نمونه حاوی محصولات GMO است یا نه و روش غربالگیری مبتنی بر PCR است. 2- شناسایی : اگر نتیجه تشخیص GMO مثبت بود آنالیز بیشتری برای کشف نوع آن و این موضوع که آیا بصورت قانونی تصویب شده یا خیر لازم است و تنها روش PCR است. 3- تعیین کمی : اگر مشخص شود که فراورده GMO است مرحله بعد ارزیابی پذیرش به عنوان GMO از طریق مقدار دقیق محصولات موجود در نمونه است و با استفاده از PCR نیمه کمی و Real Time PCR انجام میشود.
خطرات فناوری زیستی نوین • در جابجایی ژنها از میکروارگانیسم به گیاهان و حیوانات بایستی در نظر داشت که تولیدات ژنتیکی جدید ممکن است اگر هم در کوتاه مدت سالم بنظر برسد در دراز مدت اثرات ژنتیکی زیانباری را سلامت اجتماعی و محیط زیست تحمیل میکنند. • مالکیت این فناوری عمدتاً خصوصی بوده و گرایش انتفاعی کوتاه مدت سرمایه گذاران نسبت به توسعه پایدار ارجحیت داده میشود لذا خطرات زیست محیطی معمولاً نادیده گرفته میشود. • خطرها هرچند بعید و به نظر بی اهمیت ولی باید کاملاً جدی گرفته شوند زیرا در صورت وقوع نسل به نسل منتقل میشوند و پایدار میمانند. • سیستمهای ژنتیکی بطور طبیعی مانند علفهای هرز خودبخود تکثیر می یابند و خطر تکرار سیستمهای ژنتیکی خطرناک به مراتب بیشتر است بایستی مد نظر داشت که حتی پس از یکبار رهاسازی ارگانیسمهای زنده به محیط به سادگی نمیتوان آنرا دوباره از محیط پاکسازی نمود و اگر در ساختمان ارگانیسم اشتباهی رخ داده باشد پیدا کردن راهی برای ساقط کردن اشتباه در ساختمان ارگانیسم نوترکیب تولید و رها شده بسیار سخت و زمانبر و گاهی غیرممکن است. • با نقل و انتقال ژنها در دنیا تنوع گونه ها وسیع و در نتیجه سدهای ژنتیکی کمتر شده و در طبیعت هم تغییرات ژنتیکی وسیعتر میشود و لذا تغییرات اکولوژیی منطقه ای سریعتر و وسیعتر میگردد که سبب ناپایداری عمومی اکولوژیکی شده و خطرات بسیار جدی زیست محیطی برای نسلهای آینده بوجود می آورد. • هر نوع فناوری خطر آفرین بایستی با نظارت و کنترل شده بکار گرفته شود زیرا اثرات آن در کوتاه مدت نامشهود است بعلاوه ممکن است فرایند آن بدست متخصصین غیر قابل اعتماد قرار گرفته و جامعه به مخاطره افتد.
خطرات پرورش و استفاده از ماهی اصلاح ژنتیکی شده در ارزیابی خطرات احتمالی پرورش و استفاده از ماهی تراریخته باید سه جنبه مورد توجه قرار گیرد : 1- تغییرات ژنتیکی ممکن است باعث بدشکلی استخوان سر و بدن ، ایجاد غده ، رشد غیر طبیعی آبشش ، تغییر رفتار تغذیه ای ماهیها شود که تمام این اثرات زیانبار در ماهی آزاد و قزل آلا ی تراریخته مشاهده شده است.. 2- بیان پایدار ژنهای انتقال یافته قابل تضمین نیست. اگر چه پیشرفتهای بزرگی در روشهای بیوتکنولوژی ماهی صورت گرفته اما ناپایداری میان ژنهای منتقل شده بصورت یک مسئله حل نشده باقی مانده است و در موارد مشخصی مثل تولید جمعیتهای اصلاح ژنتیکی شده عقیم برای جلوگیری از آمیزش ماهیهای اصلاح ژنتیکی شده با ماهی وحشی ناپایداری بیان ژن ایمنی زیستی را تهدید میکند. 3- ماهی های اصلاح ژنتیکی شده در صورت فرار از محیط کشت آبی و ورود به آبهای طبیعی میتوانند اکولوژی محیط زیست را از طریق رقابت با ماهی غیر تراریخته دچار اختلال کنند.مثلاً ماهی آزاد سریع الرشد حامل ژن اضافی هورمون رشد است تحت شرایط آزمایشگاهی سه برابر ماهی غیرتراریخته غذا می خورد خوشبختانه احتمال افزایش تعداد ماهی های تراریخته در صورت رها شدن در طبیعت بعید بنظر میرسد زیرا ماهی تراریخته جهش یافته هایی هستند که هیچگونه انتخابی بر روی آنها صورت نگرفته و قابلیت زنده ماندن آنها کم است. 4- احتمال انتقال ژن در این آبزیان به گونه های دیگر وجود خواهد داشت.
گیاهان تراریخته گیاهی که با استفاده از مهندسی ژنتیک ژنهای جدا شده از سایر موجودات در آن قرار داده شده است را گیاه تراریخته گویند. از سال 1983 بکارگیری بیوتکنولوژی مولکولی در اصلاح گیاهان زراعی به شدت رشد نمود. در سال 1986 نخستین آزمایش مزرعه ای با تنباکوی تراریخته در آمریکا و فرانسه صورت گرفت . در سال 1990 چین نخستین کشور در زمینه تولید تنباکوی تراریخته به شکل تجاری بود. در سال 1994 آمریکا تولید گوجه فرنگی تراریخته را به شکل تجاری آغاز کرد. در فاصله سالهای 1995 تا 1996 (35) گیاه تراریخته تولید گردید که 80 % آن مربوط به آمریکا و کانادا بود. تا سال 1999 40-25 % تولید محصولات زراعی اصلی ( ذرت ، سویا و ... ) در آمریکا با استفاده از گیاهان تراریخته صورت میگیرد. در حال حاضر حداقل 25% از سطح زیر کشت ذرت تراریخته جهان در آمریکاست.
هدف از تولید گیاهان تراریخته • کاهش مصرف آفت کشها • حاصلخیزی بیشتر • مدیریت زراعی
اهمیت گیاهان زراعی تراریخته در کشورهای در حال توسعه 1- این کشورها نسبت به کشورهای صنعتی در کسب سود از این گیاهان نیاز بیشتری دارند زیرا سطح زیر کشت تمام گیاهان زراعی در این کشورها نسبت به صنعتی بیشتر است. مثلاً سطح زیر کشت برنج 145 برابر ، پنبه 3 برابر ، ذرت 2 برابر کشورهای توسعه یافته است. 2- بطور تقریبی عملکرد تمام محصولات در کشورهای در حال توسعه پایین تر از کشورهای صنعتی است که یکی از علل آن خسارت گیاهان زراعی این منطقه نسبت به علفهای هرز و بیماریهاست. 3- در این کشورها غذا مهمترین مسئله است که این گیاهان میتوانند قابلیت تولید گیاه را افزایش داده و در کاهش گرسنگی و فقر سهیم باشند.
خطرات زیست محیطی گیاهان تراریخته 1- اثر بر روی موجودات زنده غیر هدف . مثلاً گیاهان تراریخته مقاوم به حشرات میتوانند اثر منفی روی صیادان مفید حشرات بگذارند. 2- دوام در محیط زیست در صورت فراهم بودن برخی شرایط و تاثیرات آن سموم (Bacillus thurgiensis) میتوانند در آب و خاک انباشته شده و اثرات منفی بر بی مهرگان آبزی و خاکزی و همچنین داخل مراحل سیکل تغذیه ای شوند. 3- افزایش مقاومت حشرات به سموم Bt اگر سموم به دفعات مصرف گردد موجب افزایش مقاومت حشرات می گردد. 4- خطر آلرژی آلرژیهای غذایی واکنشهای ایمنی زایی هستند که در اثر خوردن برخی غذاهای بی خطر یا ترکیبات غذایی در بدن انسان بوجود می آیند که متاثر از پاسخ طبیعی سیستم ایمنی بدن به پروتئینهای مخصوص در این گونه غذاهاست.این غذاهای تغییر ژنتیکی یافته که حاوی پروتئین های جدید هستند لذا ایمنی کسب کردن نسبت به آنها بایستی از طریق ارزیابی حساسیت به چنین پروتئین های جدیدی تضمین شود.
تهدید گیاهان تراریخته بر پرندگان در پژوهشهای گروه Hawk and Owl نشان داده اند که افزایش کشت گیاهان تراریخته مقاوم به علف کش عرصه را بر زندگی پرندگان جنوب غرب انگلیس که زیستگاه محدودی دارند نظیر چکاوک ، سهره تنگ کرده است. به گفته ” راجر کلارک ” جهت حفاظت پرندگان بایستی جمعیت گونه های علف هرز حفظ گردد و مهمترین عامل موثر در کاهش جمعیت علفهای هرز عبارتند از تولید علف کشهای موثرتر ، افزایش تراکم گونه زراعی ، شخم پاییزه بجای بهاره ( در شخم بهاره امکان رشد بیشتر علفهای هرز وجود دارد.) روشهای نوین کشاورزی عاملی در کاهش جمعیت پرندگان این ناحیه بوده اند.
نقش آب توازن کشتیها در انتقال LMO انتقال آب توازن و جابجایی موجودات زنده مهاجم و ترکیبات شیمیایی متعدد ناشی از آنها از مسائل عمده اکوسیستمهای آبی میباشد. در مورد اغلب اکوسیستمها حفظ تنوع زیستی و جلوگیری از راهیابی موجودات مهاجم ، مواد و ترکیبات آلاینده که تعادل اکوسیستم رابهم زده و باعث بروز مشکلات اکولوژیکی ، بهداشتی و اقتصادی عدیده ای میشود ، اهمیت دارد. در قوانین رایج جهانی ممانعت از نقل و انتقال بیولوژیکی ارگانیسمهای همراه با آب توازن اجباری نیست. از سال 1973 سازمان بین المللی دریانوردی فعالیت خود را از طریق کشورهای عضو در ارتباط با تدوین کنوانسیون مارپول به منظور پرداختن به مسائل آلودگی موضوع آب توازن آغاز کرد. اصل اول در ایمنی زیستی حفاظت اکوسیستمهای آبی ، مدیریت آب توازن ، کنترل مرسولات دریایی ، برچسب گذاری ، کنترل بکارگیری موجودات دست ورزی شده ژنتیکی و انتقال آنها از طریق راههای آبی را در بر میگیرد.
ضرورت برچسب گذاری براساس ماده 18 پروتکل کارتاهنا ، مقررات بکارگیری ، حمل و نقل ، بسته بندی و شناسایی در اجتناب از اثرات سوء بر حفظ منابع طبیعی و استفاده پایدار از تنوع زیستی و با در نظر گرفتن میزان خطر در سلامت انسان تمامی اعضاء موظفند هنگام حمل و نقل بین مرزی سازواره های دست ورزی شده ژنتیکی زنده و درتوزیع ، بسته بندی و انتقال این سازواره ها که در چارچوب این پروتکل قرار میگیرد را تحت شرایط ایمن و یا با در نظر گرفتن تمامی قواعد و استانداردهای بین المللی مربوطه انجام دهند.
