AUTORZY: MGR TERESA FUKSA MGR ALICJA KAWSKA

1. KSZTAŁTOWANIE REGIONALNEJ I LOKALNEJ ŚWIADOMOŚCI HISTORYCZNEJ W PROCESIE DYDAKTYCZNYM AUTORZY: MGR TERESA FUKSA MGR ALICJA KAWSKA Dlaczego ?

2. Dlaczego regionalizm? • Z chęci pogłębienia zainteresowań uczniów dziejami „małej ojczyzny” • Ponieważ realizacja ścieżki edukacyjnej „Dziedzictwo kulturowe” jest formą innowacji pedagogicznej • Ze względu na reformę edukacji i wymogi stawiane przez MEN • Wynika on z zapotrzebowania środowiska szkolnego, ukierunkowanego na kształcenie i wychowanie młodzieży twórczej, uczestniczącej w życiu kulturalnym i społecznym, dbającej o „swoje korzenie” • Daje możliwość poznania własnego dziedzictwa kultury, podniesienia poziomu edukacji kulturalnej, budzenia szacunku wobec tradycji i kształtowania postawy otwartości wobec świata Nasza ,,mała ojczyzna”

3. NASZA MAŁA OJCZYZNA Program multimedialny POKAZ OMÓWIENIE PRACY OBUDOWA TEORETYCZNA INSTRUKCJA

4. Spis treści • Wędrujemy po naszym mieście i okolicy • Mieszkamy na pograniczu dwóch kultur Wschodu i Zachodu • Mozaika narodowościowa i wyznaniowa • Ziemia Sanocka w legendzie • Twórcy kultury Ziemi Sanockiej dawniej i dziś • Przykładowa baza danych dotycząca twórców kultury i ich dzieł • Sanok i okolice na stronach www • Sprawdzamy swoje wiadomości

5. WĘDRUJEMY PO NASZYM MIEŚCIE I OKOLICY 1.Zamek 2. Skansen 3. Klasztor 4. Kościół Farny 5. Ratusz 6. Dom Mansjonarzy 7. Sobień 8. Zamek Kmitów 9. Ruiny klasztoru w Zagórzu 10. Cerkiew Zarys historyczny Spis treści Następny slajd

6. Mieszkamy na pograniczu dwóch kultur: Wschodu i Zachodu Zmiany terytorialne 1018 967 981 1069 1387 Wybierz mapkę 1923 1945 Spis treści Poprzedni slajd Następny slajd

7. MOZAIKA NARODOWOŚCIOWA I WYZNANIOWA ETNICZNA STRUKTURA ŻYCIE RELIGIJNE Przeczytaj Spis treści Następny slajd Poprzedni slajd

8. ZIEMIA SANOCKA W LEGENDZIE O wieści gminna! Ty arko przymierza Między dawnymi i młodszymi laty: W tobie lud składa broń swego rycerza, Swych myśli przędzę i swych uczuć kwiaty. Arko! Tyś żadnym nie złamana ciosem, Póki cię własny lud nie znieważy; O pieśni gminna, ty stoisz na straży Narodowego pamiątek kościoła, Z archanielskimi skrzydłami i głosem- Ty czasem dzierżysz i miecz archanioła. Płomień rozgryzie malowane dzieje.... A. Mickiewicz GRÓB NIECZUI O WODZIE Z SANOKA SOBIEŃSKIE SKARBY Spis treści Poprzedni slajd Następny slajd

9. ` TWÓRCY KULTURY ZIEMI SANOCKIEJ DAWNIEJ I DZIŚ Ziemia Sanocka i całe Bieszczady, stanowiły od wieków natchnienie dla pisarzy, poetów, przyciągały ludzi sztuki, naukowców, ludzi poszukujących spokoju z dala od wielkich miast. ...Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy, Choć macie sami doskonalsze wznieść; Na nich się jeszcze święty ogień żarzy I miłość ludzka stoi tam na straży, I wy winniście im cześć!... Zdzisław Beksiński Grzegorz z Sanoka Adam Asnyk Przeczytaj Marian Pankowski Spis treści Poprzedni slajd Następny slajd

10. TWÓRCY KULTURY I ICH DZIEŁA BAZA DANYCH Spis treści Poprzedni slajd Następny slajd

11. SANOK I OKOLICE NA STRONACH WWW Wolne Królewskie Miasto Sanok Gmina Sanok Wita Klasztor oo. Franciszkanów w Sanoku Miasto Sanok Spis treści Poprzedni slajd Następny slajd

12. SPRAWDZAMY SWOJE WIADOMOŚCI Co wiesz o regionie? Proponujemy mały test sprawdzający opanowane treści, które realizowano na lekcjach poświęconych problematyce regionalnej. Zadania testu sprawdzają: a) znajomość naszego regionu tj. wydarzeń, które tu miały miejsce, twórców kultury i legend, b) rozumienie pojęć historycznych, c) umiejętność dostrzegania następstw wydarzeń (związki przyczynowo skutkowe) d) stopień zainteresowania swoją ,,małą ojczyzną” Spis treści Test

13. ZARYS HISTORYCZNY Badania archeologiczne prowadzone na wzgórzu zamkowym dowodzą, że w tym miejscu istniał w XII wieku ruski gród obronny. Pierwsza pisemna informacja o Sanoku pochodzi z 1150 roku i zawarta jest w „Latopisie hipackim”, w relacji o wyprawie króla węgierskiego Gejzy II przeciwko jednemu z książąt ruskich. Bardzo ważny dla dziejów miasta jest dokument wydany przez Jerzego Trojdenowicza , księcia ruskiego w 1339 roku. Książę nadaje w nim wójtostwo sanockie Bartkowi z Sandomierza. Dokument tenbywa często utożsamiany z aktem lokacyjnym Sanoka, co jest oczywistym nieporozumieniem.Stwierdza on bowiem jedynie , że posiadłości wójtowskie Wstecz Dalej

14. położone są po lewej stronie Sanu , na której zostało lokowane miasto . A zatem sama lokacja musiała nastąpić przed rokiem 1339 . Ze wspomnianego aktu dowiedzieć się można , że Sanok posiadał regularnie rozplanowany czworoboczny rynek . Dowodzi to , że miasto wyszło już poza obszar obronnego wzgórza , na którym stał zamek . Kolejny dokument pochodzi z 1366 roku .Kazimierz Wielki potwierdza w nim nadane Sanokowi prawa miejskie . Akt ów wspomina o założeniu wagi miejskiej , co by mogło wskazywać , że w tym okresie rozwinięta już była produkcja towarowa i handel . O rosnącym znaczeniu miasta świadczy fakt, że już za panowania Kazimierza Wielkiego istniała w Sanoku szkoła parafialna jedna z najstarszych w Małopolsce . Również wtedy zbudowano kościół pod wezwaniem Michała Archanioła i utworzono parafię.Do Sanoka, miasta o rosnącym znaczeniu gospodarczym i politycznym często zaglądali monarchowie . Przynajmniej dwukrotnie był tu Kazimierz Wielki. Bywał w Sanoku Ludwik Węgierski, a także wielokrotnie Władysław Jagiełło . Okres panowania Jagiełły zaznaczył się gospodarczym i kulturalnym rozwojem Sanoka . Nastąpił rozkwit rzemiosła , handlu , w mieście odbywały się słynne w Małopolsce jarmarki . Zaopatrywano się na nich przede wszystkim w sprowadzane z Węgier bydło i konie . W XV i XVI wieku wzrosło także znaczenie kulturalne Sanoka . Miasto wydało dwóch wielkich humanistów – Grzegorza z Sanoka i Jana Grodka . Wstecz Dalej

15. Dowodem troski o rozbudowę i unowocześnienie Sanoka był nadany w 1510 roku przez Zygmunta Starego dokument . Czytamy w nim m.in.: „ ... Pragnąc przyłożyć się do dobra waszych poddanych , zwłaszcza tych , którzy z nieskazitelną wiernością nie szczędzą żadnych dla nas i dla kraju trudów , ale owszem podług sił swoich , nogami i rękoma chwytają wszelką sposobność do pomnożenia dobra Rzeczypospolitej i naszych pożytków, czem spowodowani pozwalamy dla wspólnej wszystkich wygody, wodę wodociągami, nawet przez grunta nasze prowadzić, dochód rurny pobierać i takowy na ulepszenie stanu miasta obracać, zastrzegając użycie lub prowadzenie wody na potrzeby zamku bezpłatnie. Wolno im będzie, celem uskutecznienia tego dzieła, zaciągać od kogokolwiek pożyczkę do wysokości stu grzywien i zapisać na ratusz wierzycielowi tyle grzywien wieczystego czynszu, przez magistrat płacićsię mającego, ile słuszność wymagać będzie”. Również za panowania Zygmunta Starego zniesiono, w miejscu drewnianego, chylącego się już ku upadkowi, murowany zamek. W 1602 roku ze starostwa sanockiego wyodrębniono ziemię krośnieńską. Tym sposobem starostwo zostało okrojone do kilkunastu zaledwie osad. Sanok stracił swoją pozycje i znaczenie. Pod koniec XVII wieku, Sanok podupadł do tego stopnia, że był biedniejszy nie tylko od Krosna, ale nawet Leska, Brzozowa czy Rymanowa. Po I rozbiorze znalazł się pod panowaniem austriackim. Według relacji ówczesnego podróżnika, Sanok sprawiał wrażenie Dalej Wstecz

16. ,,nędznej wsi”. W 1809 roku miasto przeżyło kilka dni wolności i wiele dni wojny z zaborcą. Po nieudanym powstaniu w 1846 roku, a w dwa lata później, w okresie Wiosny Ludów, w Sanoku powstała miejscowa Rada i Gwardia Narodowa. Grupa sanoczan walczyła także w powstaniu węgierskim. W II połowie XIX wieku rośnie znaczenie Sanoka. Zaliczano go wówczas do najbardziej rozwiniętych miast w Galicji. Zostaje utworzony szpital obwodowy, Sąd Obwodowy oraz powstaje pierwsze gimnazjum. Oddanie do użytku linii kolejowej łączącej z Przemyślem i Lwowem oraz przez Stróże, z Tarnowem i Krakowem podniosło jeszcze bardziej rangę miasta. Sanok był także siedzibą garnizonu wojskowego. Po pożarze, który w 1872 roku zniszczył sporą część miasta, zorganizowano straż ogniową. Schyłek XIX wieku przyniósł rozwój przemysłu naftowego w okolicach Sanoka. Przedsiębiorcy osiągający zyski z wydobywanej ropy lokowali pieniądze w sanockich bankach, wznosili w mieście okazałe domy. W 1903 roku powstało Towarzystwo Upiększania Miasta Sanoka. Organizacją, która bardzo mocno wzrosła w pejzaż miasta i odegrała bardzo ważną rolę w budzeniu świadomości narodowej i patriotyzmu, było Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „ Sokół „ W 1911 roku powstają w mieście Drużyny Bartoszowe, które to prowadziły działalność Dalej Wstecz

17. polegającą na ćwiczeniach sprawnościowych i wojskowych, organizowały imprezy patriotyczne, krzewiły oświatę i kulturę. W 1912 roku powstał odział Związku Strzeleckiego, wyposażony w mundury i karabiny. We wrześniu 1914 roku Sanok zajęły wojska rosyjskie. Żołnierze grabili mieszkańców, dopuszczali się gwałtów i mordów. Okupacja rosyjska trwała do maja 1915 roku, przyniosła miastu głód, epidemię tyfusu i ogólne wyniszczenie. Powrót Austriaków zmienił niewiele. Sanok był punktem koncentracji wojsk, jednym wielkim obozowiskiem. Odzyskanie niepodległości nie oznaczało bynajmniej końca wojny. Pojawiło się, bowiem nowe niebezpieczeństwo – zbrojne oddziały proklamowanej w listopadzie 1918 roku we Lwowie Zachodnio – Ukraińskiej Republiki Ludowej. Rozpoczęły się zacięte walki o Lwów, a następnie objęły znaczną część Galicji, w tym także powiat sanocki. Ostateczny sukces przypadł Polakom, ale niestety pozostały antagonizmy polsko – ukraińskie, które w niedalekiej przyszłości stały się zarzewiem konfliktów. Ze wzmożoną siłą wybuchły one w latach II wojny światowej. Po odzyskaniu niepodległości Sanok stał się jednym z najważniejszych ośrodków Dalej Wstecz

18. gospodarczych na Podkarpaciu. Pozostał siedzibą powiatu, a nawet przez pewien czas rozważano zlokalizowanie w mieście stolicy województwa. O znaczeniu Sanoka decydował rozwój przemysłu. Zbudowano i uruchomiono fabryki gumy i akumulatorów. Obie też, na owe czasy nowoczesne, wpłynęły na zmniejszenie bezrobocia. W mieście działały także mniejsze fabryki, a handel opanowany był głównie przez Żydów. Rozwijało się także szkolnictwo. W latach trzydziestych na terenie miasta istniało 6 szkół powszechnych. Niezwykle prężne było środowisko kulturalne. Sanok pretendował do rangi miasta o ogromnych możliwościch rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego. Pod tym względem przewyższał znacznie inne ośrodki miejskie na Podkarpaciu. Wybuch II wojny światowej przekreślił te osiągnięcia. Do miasta wkroczyły wojska niemieckie, rozpoczęły się aresztowania, mordy i wywózki na przymusowe roboty do Niemiec. Wojna zaostrzyła konflikt polsko – ukraiński. Nieprzychylne względem Polaków nastroje wśród Ukraińców wykorzystane zostały przez okupanta. W Sanoku powołano urząd miejski, w skład którego, weszli wyłącznie przedstawiciele społeczności ukraińskiej. Ukraińcy witali owacyjnie wkraczające do miasta oddziały niemieckie, organizowali symboliczne „ pogrzeby Polski”, tworzyli straże miejskie wyłapujące Polaków, Dalej Wstecz

19. usiłujących się przedostać przez granicę na Węgry. Okupacja przyniosła mieszkańcom Sanoka bezmiar cierpień i upokorzeń. Najgorszą sławą cieszyło się więzienie sanockie , przez które w czasie wojny przewinęło się blisko 10 tys. osób. Na terenie Sanoka istniał także niemiecki obóz jeniecki. W mieście rozwinęła się także działalność konspiracyjna. Tu znajdował się punkt kontaktowy kurierów udających się na Węgry. Prowadzono tajne nauczanie, zarówno na poziomie szkoły podstawowej, jak też gimnazjum. Wędrujemy... Wstecz

20. ZAMEK W połowie wieku XII gród obronny, po 1340 roku, wg. kroniki Janka z Czarnkowa, przebudowany i obwarowany staraniem Kazimierza Wielkiego. Król doceniał strategiczne znaczenie nadgranicznej warowni, przebywałzresztą w Sanoku trzykrotnie. O sentymencie WładysławaJagiełły do Sanoka nikogo nie trzeba przekonywać , tu przecież wziął ślub z Elżbietą Granowską – miłością swego życia.Na zamku po śmierci króla mieszkała czwarta żona Jagiełły – Zofia. Otrzymała ona, tytułem odprawy wdowiej, starostwo sanockie. Zajmowała pomieszczenia zwane w dokumentach „cubuculum Reginale”, troszczyła się o stan obiektu, zadbała o naprawę umocnień. Królowa Zofia sprawowała na zamku sądy, mianowała urzędników, rozpatrywała skargi poddanych. W 1435 roku, po pożarze Mrzygłodu, zwolniła jego mieszkańców od powinności wobec króla. W 1440 roku gościła na zamku wracającego z podróży na Węgry kardynała Oleśnickiego.Jak więc widać, odgrywał w tym czasie Sanok niemałe znaczenie w życiu politycznym kraju.Zamek był ponadto rezydencją starosty, urzędników grodzkich, znajdowało się w nim również więzienie. Przebywali tu zarówno wszelkiego rodzaju złoczyńcy, rabusie, jak też „ szlachetnie urodzeni „, ukarani za popełnione przestępstwa wieżą. Źródła wspominają o epizodzie, jaki się tu rozegrał w 1475 roku. Otóż strzegący wówczas Dalej Wstecz

21. wrót zamkowych PawełKot, przekupiony z pomocą pieniędzy i piwa, wypuścił wszystkich więźniów. Za ten czyn został poćwiartowany. W latach dwudziestych XVI wieku starosta sanocki Mikołaj Wolski dokonał całkowitej niemal przebudowy zamku. W miejsce starych drewnianych budynków, wzniesiono murowane, wzmocniono bramy i urządzenia obronne. W tym czasie całe wzgórze zamkowe było pokryte zabudową. Obok zamku stały budynki gospodarcze, stajnie, kuchnie, zbrojownia, łaźnia, spiżarnia, archiwum z księgami grodzkimi, a ponadto browar, piekarnia i więzienie. Starosta Wolski kazał też wykopać na dziedzińcu głęboką studnię – urządzenie niezbędne zwłaszcza w czasach dłuższego oblężenia. Ówczesny wygląd zamku odbiegał znacznie od dzisiejszego. Oprócz głównego, gotycko – renesansowego korpusu, budynek miał jeszcze dwa boczne skrzydła, wiele detali architektonicznych, wykonanych przez artystów kamieniarki. Tuż przy wzgórzu zamkowym od strony północno wschodniej, płynął San. W XVII wieku woda w rzece wezbrała i podmyła wzgórze. Jedno skrzydło zamku runęło w dół. Drugie przetrwało do wieku XIX, kiedy to, wskutek bardzo złego stanu technicznego, zostało rozebrane. W latach 1555 – 1556 w odrestaurowanym zamku mieszkała królowa węgierska Izabela. Otrzymała zamek tytułem zaopatrzenia od swojego brata – króla Zygmunta Augusta. Wiele legend związanych jest z pobytem w Sanoku królowej Bony. Dalej Wstecz

22. Jedna z nich powiada, że każdego rankamiejscowi rybacy, Łowiący w Sanie, przynosili królowej świeże ryby, które bardzo lubiła. Za to Bonanadawała im przywileje. Mogli odtąd mieszkać w sąsiedztwie zamkowego wzgórza i korzystać z finansowej pomocy przy budowie nowych chat. Rybackie domy z końca XVIII i XIX wieku stały przy fosie zamkowej do ostatnich lat. Ulica Rybacka była enklawą starego, bardzo oryginalnego budownictwa, miejscem, w którym historia łączy się z legendą. Niestety niewiele z niej zostało. Po stu latach istnienia nowy zamek wymagał już remontu, z trudem zebrano pewne środki i wyasygnowano je na najniezbędniejsze prace. Tylko na krótko powstrzymały one niszczenie budowli. Po pierwszym rozbiorze Polski zamek znajdował się w opłakanym stanie. Remont przeprowadzony przez Austriaków doprowadził do zatarcia cech stylowych obiektu. Zasypano fosę od strony miasta, zlikwidowano most prowadzący na zamek. W 1809 roku w obronie murów bronili się przed Austriakami Ksawery Krasicki i Tadeusz Prek, dowodzący niewielkim oddziałem powstańców, który na wieść o zbliżaniu się wojsk ks. Józefa Poniatowskiego, zajął Sanok. Poniatowski nie nadszedł, otoczeni powstańcy walczyli bohatersko. Kiedy ich położenie było jużrozpaczliwe, Krasicki z paroma ludźmi upozorował kontratak od strony bramy wjazdowej, a w tym czasie reszta oddziału wymknęła się z pułapki.Następnie Krasicki opuścił się ze skarpy, przepłynął rzekę i dołączył bezpiecznie do swoich. Upamiętnia tamte Dalej Wstecz

23. wydarzenia kamień z napisem, wmurowany we wzgórze, w pobliżu schodów, prowadzących z podzamcza na skarpę. W późniejszych latach niewiele się na zamkowym wzgórzu działo. W 1825 roku wzdłuż wschodniej ściany budowli wzniesiono kamienną galeryjkę, która chronić miała nadwerężone fundamenty i umożliwić przejście. Obie wojny światowe zamek przetrwał szczęśliwie, w 1953 roku rozpoczęto prace remontowe, niestety, ich zakres był bardzo ograniczony. Zrekonstruowane zostały dwa okna, a w późniejszych latach przeprowadzono prace zabezpieczające przy elewacjach wschodniej i północnej. Podczas ich trwania odsłonięto fragment późnogotyckiego okna. Na początku lat osiemdziesiątych zaistniała groźba osunięcia się skarpy wraz z zamkiem. Podjęto prace zabezpieczające, zbudowano mury oporowe, rozwiązano problem odprowadzania wód opadowych. Obecny piętrowy obiekt , skierowany frontem na południowy zachód, jest renesansową budowlą wzniesioną z kamienia łamanego na sklepionych kolebkowo piwnicach. Część okien pochodzących z lat 1523 – 1548 zdobią kamienne, profilowane obramienia o późnogotyckiej i renesansowej dekoracji. Na północno – wschodniej elewacji odsłonięto ślady XVI – wiecznego sgraffita. Prostokątny portal główny (XVIII / XIX) otacza wykonane z tynku obramienie i wieńczy profilowany gzyms. W przekształconych wnętrzach (XVIII / XIX) zachowała się część XVI-wiecznych portali. Wstecz Wędrujemy...

24. SKANSEN Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku jest pierwszym muzeum typu skansenowskiego, którego budowę rozpoczęto po ostatniej wojnie. Z projektem założenia wystąpili w 1957 roku ówczesny wojewódzki konserwator zabytków w Rzeszowie Jerzy Tur i wielki entuzjasta kultury ludowej Podkarpacia – AleksanderRybicki. Propozycja ta spotkała się z życzliwym przyjęciemwładz i 24 stycznia 1958 roku MinisterstwoKultury i Sztuki zatwierdziło koncepcję parku etnograficznego w Sanoku, zlokalizowanego na Białej Górze. W lipcu 1958 roku muzeum zostało wyodrębnione jako samodzielna placówka, obejmująca trzy podstawowe działy: architektury ludowej, kultury materialnej, sztuki ludowej i folkloru. W 1963 roku przyjęty został pierwszy w dziejach polskiego muzealnictwa skansenowskiego statut. W myśl jego założeń Muzeum Budownictwa Ludowego objęło swym zasięgiem tereny Beskidu Niskiego, Bieszczadów i znaczny obszarPodkarpacia.Park etnograficzny na Białej Górze zajmuje 38 ha bardzo urozmaiconego pod względem rzeźby terenu, w którym poszczególne obiekty znajdują Dalej Wstecz

25. się w otoczeniuzbliżonym do naturalnego. Początkowo projekt zakładał prze­niesienie w obręb ekspozycji 34 zagród chłopskich, 10 obiektów przemysłowych, zespołu dworskiego, kilku obiektów sakralnych, zespołu plebańskiego oraz kilkunastu form tzw. małej architektury: studni, kapliczek, mostków itp.Już po kilku latach koncepcja ta wymagała korekt. Oto bowiem okazało się, że szereg obiektów, przewidzianych do zachowania w terenie, ze względu na zagrożenie dewastacją i brak możliwości wykorzystania na miejscu, musi się znaleźć w skansenie. Tylko w ten sposób mogły być uratowane. W magazynach muzeum zgromadzono ponad 20 tyś. eksponatów ruchomych. Zebrano bogatą kolekcję ikon, przedmiotów kultury materialnej i sakralnej Żydów, zegarów ludowych i mieszczańskich, naczyń miedzianych, fajansów. Powstał też ogromny zbiór dokumentów rysunkowych do budownictwa ludowego, zgromadzono blisko 90 tyś. zdjęć i negatywów. W ten sposób stworzone zostały naukowe podstawy działalności placówki. Konserwacja eksponatów odbywa się w muzealnej pracowni konserwatorskiej, zatrudniającej wybitnych specjalistów. Szczyci się ona dużymi osiągnięciami, zwłaszcza w zakresie ratowania malarstwa ikonowego, mebli artystycznych i ludowych przedmiotów metalowych. Muzeum posiada własną brygadę budowlaną zajmującą się rozbiórką obiektów w terenie oraz ich montażem w parku. Dalej Wstecz

26. MBL prowadzi ożywioną działalność wydawniczą, rezultaty badań naukowych prezentowane są w „Materiałach Muzeum Budownictwa Ludowego”. Periodyk ten dociera do placówek skansenowskich w 35 krajach świata. Od 1980 roku wydawany jest rocznik „Acta Scansenologica”, w którym zamieszczane są publikacje muzeologów polskich i zagranicznych. Na uwagę zasługuje działalność dydaktyczna, muzeum organizuje ciekawe wystawy, prowadzi akcję odczytową. Ekspozycję zwiedza w ciągu roku około 80 tys. osób. Zabudowa parku podzielona jest na pięć głównych sektorów, odpowiadających dawnym grupom etnograficznym: Bójkom, Łemkom, Dolinianom, Podgórzanom wschodnim i zachodnim. W trakcie organizacji znajduje się sektor małomiasteczkowy, w projekcie zaś sektory: przemysko-lubaczowski i pastersko-hodowlany. Otoczenie budynków aranżowane jest zgodnie ze starymi zwyczajami, panującymi w okolicach, z których pochodzą. Wiele uwagi przywiązuje się do naturalnego charakteru ekspozycji. W skansenie działa np. kuźnia i karcz­ma, kosi się łąki, orze pole, sadzi ziemniaki, hoduje ryby. Na pierwszy rzut oka park przypomina zwykłą podkarpacką wieś z XIX wieku. Rozwój skansenu przerwany został dramatem, który rozegrał się w nim 2 lipca 1994 roku. Z przyczyn, których nie dało się jednoznacznie ustalić, w parku wybuchł pożar. Dalej Wstecz

27. Ogień zauważonona krytym słomą dachu olejami (XIX w.), przeniesionej do skansenu z Baryczy koło Brzozowa. Od olejarni zapaliły się kolejne obiekty zagrody: dom mieszkalny i stajnia. Pożar strawił je do fundamentów, zniszczeniu uległy wszystkie, wręcz bezcenne pod względem historycznym urządzenia: koryta, stępy, prasa do tłoczenia oleju. Następnie ogień przerzucił się na dom z Humnisk (II pół. XIX w.), leżący w odległości około 90 m od olejami obiekt spłonął doszczętnie. Po nim żywioł zaatakował dom z Iwonicza (1827 r.) i całą zagrodę, następnie - chałupę z Klimkówki (II pół. XVIII w.), cztery domy z sektora doliniańskiego. Łącznie spłonęło 13 budynków, prawie 1400 eksponatów, a straty dla narodowej kultury są nie do oszacowania. Po pożarze przystąpiono do odbudowy skansenu, przenoszenia w jego obręb innych obiektów. Potrwa to lata, ale wielu elementów oryginalnego wyposażenia nie da się już znaleźć. Pożar nie dotknął trzech sektorów: Bojkowskiego, Pogórzan Zachodnich i Łemkowskiego. Dzięki temu podziwiać można znajdujące się tam cenne obiekty architektury drewnianej: zagrodę ze Skorodnego (1861 r.), cerkiew z Grąziowej (l 731 r.), kościółek z Rosolina (XVIII w.) - wszystkie w sektorze Bojkowskim, budynek mieszkalno-gospodarczy z Komańczy (1885 r.) -sektor Łemkowski, karczmę z Lisznej (1890 r.) - sektor Pogórzan Zachodnich i kościół z Bączala Dolnego (1667 r.) — w ocalałej części sektora Pogórzan Wschodnich. Wędrujemy... Wstecz

28. KLASZTOR FRANCISZKANÓW Franciszkanie zostali sprowadzeni do Sanoka ze Lwowa w 1377 roku przez Władysława Opolczyka, który ufundował kościół N. P. Marii i oddał na klasztor wzniesiony przez siebie dwór poza obwarowaniami miejskimi. W 1384 roku E. Bośniaczka zezwoliła na przeniesienie się Franciszkanów w obręb miasta. Kościół pw. Znalezienia Krzyża jest trzecią świątynią sanockich franciszkanów. Trzykrotnie niszczonypożarami /w 1676, 1743 i 1872 roku/, gruntownie przebudowany z końcem XIX wieku nie posiada wyraźnych cech stylowych. Wzniesiony z kamienia łamanego, częściowo potynkowany, otoczony zwartą zabudową, sygnalizuje swoją obecność masywną wieżą wybiegającą w stożkowy hełm /wieża przebudowana w 1895 roku, wzniesioną na zachodnim końcu świątyni. Nad dachem nawy wznosi się smukła, XIX-wieczna wieżyczka sygnaturki. Wnętrze świątyni spowite półmrokiem, pełne uroku i „ciepła”, składa się z prostokątnego, dwuprzęsłowego prezbiterium, któremu od południa towarzyszą dwie Dalej Wstecz

29. zakrystie, szerszej i wyższej od prezbiterium nawymającej po bokach dwie kwadratowe kaplice i prostokątnego przedsionka połączonego z budynkami klasztoru. Półkoliście zamknięte okna, tkwiące w głębokich rozglifieniach, przepuszczają do środka niewiele światła, dodając tajemniczości, która wraz z panującą tutaj ciszą tworzy nastrój modlitewnego skupienia. Ściany pokrywa polichromia wykonana około 1932 roku przez miejscowego malarza Władysława Lisowskiego. W głównym ołtarzu, powstałym w 1887 roku w warsztacie Ferdynanda Majerskiego w Przemyślu, pole środkowe wypełnia krucyfiks pochodzący z trzeciej ćwierci XVII wieku, nawiązujący do wizerunku Milatyńskiego. Lewy, boczny ołtarz mieści obraz Matki Boskiej Pocieszenia adorującej śpiące Dzieciątko /I połowa XVII w./, dwukrotnie odnawiany, ozdobiony około 1700 roku bogato dekorowaną, srebrną sukienką.Prawy - obraz św. Antoniego /XVII w./ umieszczony w ramie o motywach suchego akantu 11 tondami wyobrażającymi sceny z życia Świętego. Do grupy interesujących zabytków należy portret imaginacyjny Elżbiety Łokietkówny /II połowa XIX w/ i krucyfiks /I połowa XVII w./ z metalową koroną i perizonium /XVII w./. W przedsionku prowadzącym do kościoła wmurowano epitafia - Ignacego Lewickiego, kasztelana inflanckiego /zm. 1778 r./ i jego żony Marianny z Tarnawieckich /zm. 1754 r./ z czarnego marmuru, z herbami Rogala i Jastrzębiec, fundowane przez syna, Samuela Lewickiego, starosty krzeczkowskiego; Amalii z Bruhlów Mniszchowej, generałowej wielkopolskiej /zm. 1772 r./ i Kazimierza Wiktora /zm. 1903 r./ Marmurowa tablica upamiętniawspólne Dalej Wstecz

30. pogrzebanie kości w 1758 roku. Z przedsionka, przez odnowiony i unowocześniony korytarz klasztorny przejść można na wewnętrzny, obszerny podwórzec ogrodzony wysokim murem z bramą wjazdową /zapewne koniec XVIII w./. Roztacza się stąd wspaniały widok na malowniczą dolinę Sanu i nowe dzielnice miasta, które dawno już opuściło obronne wzgórze i zajęło piękną, szeroką dolinę. Pierwotnie klasztor składał się z trzech skrzydeł zgrupowanych wokół prostokątnego wirydarza. Po reformie józefińskiej, kiedy część klasztoru zajęła rządowa administracja, wzniesiono w poprzek wirydarza dodatkowe skrzy­dło, dzieląc dziedziniec na dwie części. Piętrowy, murowany i potynkowany zespół klasztorny dzielił losy miasta i kościoła. Niszczony pożarami /l676,1743, 1872/, odbudowywany i modernizowany, zachował do dzisiaj nieliczne ślady architektonicznej dekoracji ścian. Od południa w skrzydle wschodnim mieści się kaplica Ogrojcowa ozdobiona w ołtarzu XVII-wiecznym krucyfiksem. Biblioteka klasztorna przechowuje kilkaset starodruków poch. od XVIII wieku. Wędrujemy... Wstecz

31. KOŚCIÓŁ FARNY Na południowy zachód od rynku położony jest Plac Piłsudskiego (dawniej św. Michała), będący zapewne drugim rynkiem miejskim, wytyczonym może podczas drugiej lokacji miasta dokonanej przez Kazimierza Wielkiego. Wznosi się tutaj okazała świątynia pw. Przemienienia Pańskiego. Najstarszą świątynią Sanoka miał być drewniany kościół noszący wezwanie św. Michała Archanioła, wybudowany w 1384 roku, aspalony w 1680 roku. Kolejny kościół parafialny wzniesiony w 1705 roku z fundacji proboszcza sanockiego i kanonika przemyskiego Franciszka Goźlińskiego spłonął w roku 1782, a ruiny budowli rozebrano sześć lat później. Obecna świątynia powstała w latach 1874 – 1887 dzięki staraniom proboszcza, księdza Franciszka Czaszyńskiego. Projekt powstał w pracowni architekta, Józefa Braunseisa. Potężna, murowana i potynkowana świątynia ma tradycyjny kształt i typową dekorację, przez co nie wyróżnia się z licznego grona współczesnych jej kościołów. Masywna i okazała , dwuwieżowa fasada zwrócona została ku północy. W obszernym , gęsto wypełnionym sprzętami wnętrzu panuje zadziwiający przy tych rozmiarach bryły półmrok otulający liczne, typowe, współczesne budowli, sprzęty. W prawą nawę, obok ołtarza wmurowano kamienny, renesansowy nagrobek Sebastiana Lubomirskiego, starosty sanockiego i stolnika krakowskiego, zmarłego w 1558 roku.. Dalej Wstecz

32. Wypukła rzeźbiona płyta przedstawia rycerza w zbroi maksymiliańskiej spoczywającego w swobodnej pozie. Nagrobek powstał w którymś z krakowskich warsztatów kamieniarskich, być może w pracowni Jana Padovano, pracującego w latach 1560-1573 nad nagrobkiem Jana Kamienieckigo, umieszczonym w krośnieńskim kościele franciszkanów. Rozbitą płytę /uszkodzenie powstałozapewne podczas pożaru pierwotnego kościoła/ odnaleziono w 1892 roku. W roku 1958 zestawiono obie części – jedną przechowywaną w Muzeum historycznym i drugą umieszczoną w kruchcie kościoła i odnowioną płytę, opatrzoną stosownym opisem, wmurowano we wschodnią nawę świątyni. Wędrujemy... Wstecz

33. RATUSZ Pierwotny spłonął w 1680 roku, kolejny zbudowany przed 1765, obydwa drewniane. Obecny wzniesiony zapewne w końcu XVIII wieku, rozbudowany w 2. połowie wieku XIX. (dodano skrzydła boczne, nadbudowano piętro, wykończono elektryczną fasadę). Murowany,potynkowany, piętrowy, częściowo podpiwniczony. Na parterze sień przelotowa, sklepiona żaglasto na gurtach, w kilku pomieszczeniach sklepienia kolebkowe na gurtach. Fasada dwukondygnacyjna z podwójnym fryzem arkadkowym, z trzema płytkimi ryzalitami: środkowym szerokim i bocznymi wąskimi, ujętymi w wieżyczki i zwieńczonymi szczytami. Okna zamknięte łukiem segmentowym, w bocznych ryzalitach bliźnie, w środkowym duże, zamknięte półkoliście. Portal główny zamknięty łukiem koszowym. Dach dwuspadowy kryty blachą. Wędrujemy...

34. DOM MANSJONARZY Obecnie Młodzieżowy Dom Kultury. Kolegium mansjonarzy ufundował ksiądz Franciszek Goźliński, a zatwierdził w 1723 roku biskup przemyski Jan Krzysztof Szembek. Parterowy budynek wzniesionowkrótce po decyzji biskupa. Wybudowany z kamienia łamanego, częściowo podpiwniczony na kształt wydłużonego prostokąta nakrytego czterospadowym dachem. Elewacje zewnętrzne obiega górą profilowany gzyms i pas gładkiego fryzu. W trakcie restauracji obiektu, w roku 1989, odsłonięto na wschodniej, frontowej ścianie kamienny portal ozdobiony w kluczu krzyżem. Częściowo przekształcone wnętrze nakrywają sklepienia kolebkowe z lunetami i krzyżowe, w kilku pomieszczeniach zachowały się prostokątne wnęki. Wędrujemy...

35. RUINY ZAMKU SOBIEŃ Pierwotnie gród należący do Węgier, założony w. XIII, następnie drewniany zamek otoczony kamiennym murem z basztą od zachodu. W XIV w granicach państwa polskiego. Obecny zamek wzniesiony po 1340 roku, po zajęciu terenów przez Kazimierza Wielkiego. Po 1389 roku nadany rodzinie Kmitów przez Władysława Jagiełłę i wtedy powiększony. Zniszczony w 1474 roku w czasie najazdu Węgrów, później nie zamieszkały. Ok. 1770 roku był miejscem schronienia konfederatów barskich. Efektem prac archeologicznych i konserwatorskich prowadzonych w połowie XX wieku pod kierunkiem Tadeusza Romana Żurowskiego było odnalezienieceramiki z XIII—XV wieku. Zamek położony jest na wzgórzu (wys. 450 m n.p.m.). Od północnego-zachodu i południa. wzgórze opływa potok Sobienka, który wpada do Sanu u stóp góry. Od wschodu. wzgórze znacznie obcięte zostało podczas budowy linii kolejowej w latach 1870—1874. Dojazd do zamku możliwy jest od strony północno.-wschodniej przez podgrodzie otoczone częściowo zachowanym wałem ziemnym. Zbudowany z kamienia. Dalej Wstecz

36. Założony na rzucie nieregularnego rozciągniętego czworoboku , zakończonego ostrym kątem, w kulminacji wzgórza. Złożony z baszty oraz trzech połączonych ze sobą skrzydeł, przylegających do muru obwodowego. Wędrujemy... Wstecz

37. ZAMEK KMITÓW W LESKU Pierwotnie drewniany dwór wzniesiony w 1473 roku przez Jana Kmitę, kasztelana przemyskiego, od 1491 w posiadaniu jego syna Stanisława,wojewody ruskiego. Po 1538 roku wzniesiono wieżę mieszkalną, staraniem Piotra Kmity, wojewody krakowskiego, późniejszego marszałka wielkiego koronnego. Wzmiankowany w 1545, 1580 podzielony między spadkobierców Piotra Kmity, Barzych i Stadnickich, następnie do początku wieku XVII cały w posiadaniu Stadnickich. Później należał kolejno do Ossolińskich, Mniszchów, Krasickich. Według opisu z 1580 roku składał się z kilku budynków drewnianych oraz dwóch murowanych: piętrowego i kuchni. Rozbudowany w 1580 i 1656 roku (wzniesiono zapewne mury obronne z basztami i basteją). Zniszczony przez Szwedów a następnie odbudowany dla Józefa Ossolińskiego, wojewody wołyńskiego. Przebudowywany kolejno (wg projektu Wincentego Pola) dla Ksawerego Krasickiego. Część budynków wówczas rozebrano, wzniesiono natomiast: parterowe skrzydła z galeriami, portyk, schody, mur oporowy, nadbudowano basztę. Zniszczony pożarem w 1914, remontowany w 1924. Odbudowano Dalej Wstecz

38. wówczas piętro, dano nowy dach, nadbudowano piętra z balkonami nad skrzydłami, rozebrano zachodnią basztę. Powtórnie uszkodzony w czasie II wojny światowej, w 1956 roku gruntownie remontowany i adaptowany na ośrodek wczasowy. Obecnie bez cech stylowych. Położony na wysokim brzegu Sanu, na zachodnim skraju miasta, oddzielony niegdyś od niego głęboką fosą. Złożony z czworobocznego budynku głównego, oraz z dwóch skrzydeł, załamanych pod kątem rozwartym, z okrągłą basztą w miejscu załamania. W przedłużeniu skrzydła oranżeria z przybudówką. Wokół znajduje się park zamkowy. Wędrujemy... Wstecz

39. RUINY KOŚCIOŁA I KLASZTORU KARMELITÓW W ZAGÓRZU Kościół i klasztor zostały ufundowane przez Jana Franciszka Stadnickiego, chorążego nadwornego koronnego i wojewodę wołyńskiego w 1700 roku. W następnych latach wznoszono mury obronne i fortyfikacje. Koszty wyposażenia budynków poniosła córka fundatora, kasztelanowa Wojnicka Anna Stadnicka. Przeznaczyła na ten cel własne klejnoty i srebra. Efekt trudnej pracy budowniczych był imponujący. Na obszarze dwóch hektarów stanęły wszystkie obiekty klasztorne, sakralne i świeckie, zabudowania gospodarcze, zaś na dziedzińcu wykopano kilkudziesięciometrową studnię.. Cały kompleks obiektów otaczały potężne mury forteczne z piaskowca wydobywanego z koryta Osławy. W centralnej części wzgórz strzelały wieże barokowego kościoła. Unikalnym akcentem architektury była ośmioboczna nawa główna, przykryta płaską kopułą. Nie miała okien, światło docierało do niej z kaplic bocznych i kruchty. Dalej Wstecz

40. Na północny wschód od kościoła wznosił się klasztor. Posiadał dwie kondygnacje, w każdej znajdowało się po 11 cel dla zakonników, ponadto większe pokoje dla przeora i gości oraz sala rekreacyjna. W pewnym oddaleniu od zabudowań klasztornych wzniesiono szpital. Na początku XIX wieku nastąpił upadek siedziby braci zakonnych, wizytacje prowadzone przez władze zwierzchnie donoszą o zaniku reguły i szerzącym się zgorszeniu. W 1822 roku doszło do wybuchu pożaru, którego sprawcą był ojciec Jan Włodzimierski. Próby gaszenia ognia nie przyniosły rezultatów, spłonął częściowo kościół i prawie całkowicie klasztor. Karmelici nie mieli dość środków, żeby podjąć się remontu, toteż przeniesiono ich z Zagórza do innych klasztorów. Dopiero po II wojnie światowej, kiedy klasztor w Zagórzu znalazł się znów w rękach zakonu, podjęto próbę jego restauracji. Entuzjastą odbudowy był ojciec Józef Prus. Po otrzymaniu zezwolenia konserwatora wojewódzkiego w Rzeszowie, zamieszkał w zachowanej jeszcze części przytułku dla weteranów i przystąpił do ożywionej działalności. W 1957 roku opracowano projekt odbudowy: rozpoczęto odgruzowywanie obiektów. W następnych latach zabezpieczono mury i elementy konstrukcyjne kościoła. Na tym jednak prace się skończyły. Ojciec Prus zmarł i z remontu zrezygnowano. Założenie architektoniczne do dziś pozostaje czytelne. Ciąg muru o zarysie nieregularnego pięcioboku, przerwany dwiema bramami, otaczał zespół budynków zgrupowanych wokół czterech wewnętrznych dziedzińców. Przed kościołem założono dwupoziomowy dziedziniec, z którego wydzielono owalny Dalej Wstecz

41. taras otoczony pierwotnie balustradą i połączony z resztą dziedzińca schodami. Pośrodku dawnego tarasu zachował się postument, na którym stała figura Matki Boskiej. Przy kościelnym dziedzińcu, od strony zachodniej wzniesiono foresterium, do dzisiaj najlepiej zachowana, prawie całkowiciezrekonstruowana budowla przeznaczona na mieszkania dla odwiedzających klasztor gości. Sam szczyt wzniesienia zajmują ruiny kościoła. Z zachowanych murów łatwo odczytać plan świątyni, wybudowanej na planie greckiego krzyża, z płytkimi ramionami, ośmioboczną częścią centralną wyznaczoną przez skrzyżowane nawy z ramionami i wydłużonym prezbiterium. Po bokach prezbiterium wzniesiono po trzy pomieszczenia, z których dwa końcowe stanowiły podstawę wież. Pod prezbiterium i skarbczykiem przygotowano krypty grobowe. Nieliczne zachowane detale, fragmenty sklepień, szkarpy opinające mury, otwory okienne, fragmenty malowanych iluzjonistycznych ołtarzy, to wszystko, co pozostało po pięknej świątyni. Wędrujemy... Wstecz

42. CERKIEW Poniżej zamkowego wzgórza, wzniesiono cerkiew greckokatolicką pw. Trójcy Świętej. Pierwszą drewnianą cerkiew zamkową wzmiankują dokumenty z 1429 roku. Drugą wzniesiono w 1550 roku. Trzecią, podobnie jak poprzednie zniszczył w 1775 r. pożar. Wnętrze dwudzielne, charakterystyczne dla większości wznoszonych w tym czasie cerkwi, składa się z krótkiego, zamkniętego półkoliście prezbiterium z niskimi zakrystiami; szerokiej i wyżnej nawy nakrytej zwierciadlanym sklepieniem oraz niskiego prostokątnego przedsionka. Zewnętrzne elewacje dzielą uproszczone pilastry dźwigające profilowany, przełamujący się gzyms i szereg prostokątnych, zamkniętych półkoliście okien. Ponad dwuspadowy dach nawy wyrasta ośmioboczna, baniasta wieżyczka sygnaturki zwieńczona latarnią i krzyżem. Wewnątrz ściany pokrywa ornamentalno-figuralna polichromia. Boczne, późnobarokowe ołtarze, pochodzace z początku XVIIIw. należały do poprzedniej cerkwi. W południowo-zachodnim narożniku obejścia znajduje się wolnostojąca dzwonnica. Wędrujemy...

43. 967 Mieszkamy na... 981

44. 981 967 Mieszkamy na... 1018

45. 1018 981 Mieszkamy na... 1069

46. 1069 Mieszkamy na... 1018 1387

47. 1387 Mieszkamy na... 1069 1923

48. 1923 1387 Mieszkamy na... 1945

49. 1945 1923 Mieszkamy na...

50. PROBLEMY ETNICZNE I RELIGIJNE Na przestrzeni kilku wieków społeczność żyjąca na tym terenie przechodziła bardzo znaczące przeobrażenia. Od momentu przyłączenia Rusi Halickiej do Polski. Około 1341 r. zaczął zyskiwać tu na znaczeniu żywioł polski. Osadnictwo na prawie wołoskim nie sprzyjało wtym stopniu rozwojowi miast, co osadnictwo na prawie niemieckim, jednak na jego konto należy zapisać rozwój Leska w II połowie XVI w. Osadnictwo to wycisnęło też zasadnicze piętno na obraz etniczny Ziemi Sanockiej, stwarzając późniejsze grupy etnograficzne Bojków i Łemków. W XV w. Polacy stanowili już na tym terenie większość mieszczan, resztę dopełniali Rusini i Niemcy. W zestawieniu mieszkańców Sanoka z XV i XVI stulecia, dokonanym skrupulatnie przez A. Fastnachta, nie figuruje ani jeden Żyd. Wynika z tego, że osadnictwo żydowskie nie zapuściło tu korzeni ani w średniowieczu, ani na początku ery późniejszej. Jego ślad odnotował (wymieniając jednego Żyda) dopiero rejestr podatkowy z 1567 r. Później osiedlało się ich tu coraz więcej, wzbogacając tę swoistą mozaikę narodowościową i wyznaniową . Dalej Wstecz