Psychologiczne i społeczne wyznaczniki postrzegania i używania własnego ciała

1. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Edyta Łopacka – Sęczyke.seczyk@amu.edu.plAnita Karolina Machaja.machaj@amu.edu.plZakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii WSE UAM Poznań Psychologiczne i społeczne wyznaczniki postrzegania i używania własnego ciała

2. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Wprowadzenie • każdy człowiek rodzi się jako istota posiadająca ciało, którego płeć wyznacza sposób jego funkcjonowania w świecie społecznym (Wieczorkiewicz, 2000), • stereotypy rodzajowe oraz modelowanie przyczyniają się do różnicowania płciowego już od urodzenia dziecka (Bem, 2000), • trening emocjonalny, intelektualny i społeczny jest warunkowany płcią człowieka – cielesność wyznacza satysfakcjonujące lub nie funkcjonowanie interpersonalne i zawodowe.

3. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Cele • celem prezentacji jest pokazanie wielości ujęć płci i cielesności oraz ich znaczenia w społecznym wymiarze interpretacji, • przeanalizowanie przymusu kontrolowania tego, co cielesne z punktu widzenia: • czynników konstytuujących system ról płciowych, • teorii rodzaju odwołującej się do socjalizacji i budowania tożsamości, • koncepcji zarządzania cielesnością, • ukazanie przyczyn dyscyplinowania ciała i możliwych negatywnych konsekwencji na płaszczyźnieindywidualnej i społecznej.

4. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Społeczny wymiar płci i cielesności • płeć definiuje się w sensie ogólnym, jako zespół cech organizmu warunkujący jego zdolność do wytwarzania komórek rozrodczych, umożliwiający zapłodnienie oraz wychowanie potomstwa (Imieliński, Dulko, 1998), • definicja szczegółowa opiera się na jedenastu manifestacjach płci pokazujących wielość aspektów tego pojęcia (Gapik, 2006):

5. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Społeczny wymiar płci i cielesności Manifestacje płci: • Płeć chromosomalna (genotypowa) – jest wyznaczana w momencie zapłodnienia przez dwa chromosomy płciowe XY u mężczyzn i XX u kobiet, • Płeć gonadalna – jest określana przez gruczoły płciowe kształtujące się w siódmym tygodniu życia płodowego: jądra u mężczyzn i jajniki u kobiet, • Płeć hormonalna – wyznaczana jest przez czynność wewnątrzwydzielniczą jąder lub jajników, które wytwarzają hormony płciowe: androgeny i estrogeny, lecz w różnych proporcjach, • Płeć wewnętrznych narządów płciowych (gonadoforyczna) – określana jest przez zróżnicowanie dróg rozrodczych, które rozwijają się z przewodów gonadalnych: przewody Wolffa u mężczyzn i Müllera – u kobiet, • Płeć zewnętrznych narządów płciowych (genitalna) – określana przez obecność sromu u kobiet i moszny oraz prącia u mężczyzn,

6. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Społeczny wymiar płcii cielesności 6. Płeć metaboliczna – jest wyznaczana przez rodzaj aparatu enzymatycznego, 7. Płeć mózgowa – jest to płciowe zróżnicowanie mózgu, 8. Płeć fenotypowa – jest wyznaczana na podstawie wyglądu zewnętrznego dorosłego człowieka, czyli na podstawie drugo – i trzeciorzędowych cech płciowych, 9. Płeć metrykalna (prawna) – jest ustalana zaraz po urodzeniu na podstawie budowy zewnętrznych narządów płciowych, zarejestrowania w akcie urodzenia i innych dokumentach, 10. Płeć społeczna – pełniona w odbiorze społecznym rola płciowa, 11. Płeć psychiczna – jest określana przez subiektywne poczucie przynależności do danej płci i identyfikowanie się z nią, tożsamość płciowa.

7. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Społeczny wymiar płci i cielesności • płeć (czy rodzaj) jest: • czytelną kategorią różnicującą ludzi, • dominującym czynnikiem organizującym rzeczywistość dzieci, • różnicowanie rozpoczyna się w okresie niemowlęctwa i jest kontynuowane w wieku przedszkolnym i szkolnym przez rodziców, nauczycieli, grupy rówieśnicze orazkulturę masową, • dzieci dowiadują się jakie zachowania są: • zgodne z ich płcią, aprobowane i nagradzane, • jakie przynależą do płci przeciwnej (poznają stereotypy rodzajowe) oraz • dostosowują się do zastanych wzorców, • u podstaw rodzajowych interpretacji społeczeństwa leży płeć wyrażana i obserwowana poprzez ciało.

8. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 CIAŁO ŹRÓDŁO ORIENTACJI W CZASIE I PRZESTRZENI FIZYCZNEJ ORAZ SPOŁECZNEJ POZWALA OTWORZYĆ SIĘ NA ŚWIAT (WSZYSTKO CO CZŁOWIEK W NIM NAPOTYKA JEST ODBIERANE PRZEZ CIAŁO I WOBEC NIEGO) PRELOGICZNA I PREJĘZYKOWA WIEDZA WYNIKAJĄCA Z NIEZAPOŚREDNICZONEGO OBCOWANIA ZE ŚWIATEM SIEDLISKO TOŻSAMOŚCI Społeczny wymiar płcii cielesności Psychologiczny kontekst cielesności (Wieczorkiewicz, 2000):

9. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 • człowiek rodzi się jako istota cielesna, która w społecznym wymiarze ma określoną płeć, • ciało ogniskuje w sobie zarówno kulturę, jak i naturę (Bakke, 2000): natura kultura kryteria oceny ciała ograniczenia i możliwości obszary dyscyplinowania ciała • uwarunkowaniagenetyczne • anatomia i fizjonomia • fizjologiczne funkcjonowanie • organizmu • procesy poznawcze • stereotypy społeczne • role społeczne • przekaz międzypokoleniowy • przekazy kultury masowej • idealny obraz siebie postrzeganie ciała

10. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Społeczny wymiar płci i cielesności • stereotyp cech związanych z płcią obejmuje konstelacje cech psychicznych i właściwości behawioralnych (Mandal, 2003; Cross, Marcus, 2002), • stereotyp ról płciowych wskazuje na zbiór przekonań, jakie aktywności są odpowiednie dla kobiet, a jakie dla mężczyzn (ibidem), • stereotypowe postrzeganie obu płci ma swoje odbicie w symbolicznym przypisaniu obszarów znaczeniowych kobieciei mężczyźnie w kontekście filozofii, sztuki i etnologii (Nead, 1998; por. Clark, 1998), • dualizm, zgodnie z którym umysł i ciało należą do osobnych i pod wieloma względami zantagonizowanych struktur (Wachowski, 2007) uprawnia do podejmowana działań mających na celu dyscyplinowanie ciała poprzez standardy umysłu,

11. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 kobiecość męskość natura kultura materia (cielesność) forma zasada bierna zasada aktywna nagość akt umysł (inteligencja) namiętność przedmiot podmiot Symboliczne obszary znaczeniowe przypisywane kobiecie i mężczyźnie w kontekście filozofii, sztuki i etnologii (Nead, 1998; por. Clark,1998):

12. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Dyscyplinowanie ciała Przymus kontrolowania tego, co cielesne można ująć m.in. z punktu widzenia: • Czynników konstytuujących system ról płciowych (Bem, 2000): • system ról społecznych jest nabywany przez jednostkę poprzez socjalizację, • jest zbiorem nieuporządkowanych i często wzajemnie się wykluczających przeświadczeń o funkcjonowaniu ludzi o odmiennych płciach w społeczeństwie, • jednostki mają tendencję do utrwalania systemu, a tym samym własnych przekonań go budujących, tworząc zamknięty krąg twierdzeń odporny na modyfikację;

13. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Dyscyplinowanie ciała • Teorii rodzaju, która • odwołuje się do procesu socjalizacji oraz koncepcji budowania tożsamości (Bem, 2000), • zakłada, że rozwijające się dziecko spotyka się z zastanymi i zakorzenionymi sposobami postrzegania rodzaju (płci) w kulturze i praktyce społecznej, które zinternalizuje, • kształtowanie się tożsamości przebiega pod wpływem socjalizacji, identyfikacji oraz przejmowania ról społecznych, zgodnie z przyjętym wcześniej wzorem, • kultura dostarcza wzorce tożsamościowe, które można opisać jako nieadekwatne lub sprzeczne (Brannon, 2002), • trudno wyróżnić taki aspekt tożsamościowy, który nie byłby osadzony w kontekście płci i ciała, stąd postulat preformatywności ciała – ciało nie istnieje po prostu, musi podlegać społecznej konstrukcji (Nowak, 2001);

14. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Dyscyplinowanie ciała • Koncepcji zarządzania cielesnością: • ciało jest przeszkodą na drodze ku wartościom, którą należy zintegrować, podporządkować i kontrolować (Chirpaz, 1998), • zarządzanie cielesnością poprzez środki masowego przekazu i kulturę masową: • kreowanie potrzeb przede wszystkim w odniesieniu do ciała: • neutralizowanie bólu i dyskomfortu, • zwiększanie komfortu i zdrowia, • odżywianie i higiena, • estetyka i zwiększanie atrakcyjności (urody), • dostarczanie przyjemności i emocji, etc. • trudno wyważyć co jest realną potrzebą ciała, a co kreacją specjalistów chcących wprowadzać nowy produkt na rynek lub zwiększyć sprzedaż, • zbliżanie się do modelowego ciała reklamy lub zmysłowego ciała filmowego poprzez „świątynie” ciała: gabinety masażu, kluby sportowe, salony piękności lub gabinety chirurgii plastycznej.

15. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Dyscyplinowanie ciała Wymiary funkcjonowania ciała w świadomości indywidualnej i zbiorowej wg D.Czaji (Czaja, 1999): CIAŁO ZWIRTUALIZOWANE jest wielokrotnie i natrętnie reprodukowanymobrazem reklamowym, filmowym, fotograficznym, telewizyjnym, prasowym, internetowym, rentgenowskim, tomograficznym, etc. CIAŁO KONSUMUJĄCE realizujące swoje potrzeby i kreujące nowe, nienasycone jako odbiorca i poszukiwacz nowych przyjemności, bezbronne bez kosmetyków, ubrania i innych akcesoriów kulturowych CIAŁO WIECZNIE MŁODE I NAGIE pozbawione oznak starości, choroby, a także odzieży funkcjonuje we współczesnym myśleniu jako akt niezniszczalny i nienaruszalny przez czas CIAŁO SFRAGMENTARYZOWANE oddzielne części ciała oderwane od całości zaczynają funkcjonować samodzielnie np. twarz sprzedaje krem, usta – pomadkę, nogi – piwo, piersi – samochód, etc. CIAŁO WYZWOLONE Z FATALIZMU płynne, zmienne, poddające się transformacjom, nie jest raz dane, zatem może dążyć do doskonałości CIAŁO KONSUMOWANE pochłaniane realnie i metaforycznie, używane, traktowane narzędziowo, multiplikowane, poddawane badaniom i eksperymentom, rozparcelowywane (transplantologia)

16. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 • PODWYŻSZANIE WŁASNEJ WARTOŚCI INTERPERSONALNEJ: • efektywniejsze funkcjonowanie społeczne • korzystanie z przywilejów społecznych • bazowanie na przekonaniach dotyczących osób atrakcyjnych • (np. przypisywanie pożądanych społecznie cech) • zwiększenie prawdopodobieństwa osiągnięcia sukcesu • DĄŻENIE DO OSIĄGNIĘCIA „JA IDEALNEGO”: • przybliżanie się do idealnego obrazu siebie w kontekście osobowości • przybliżanie się do idealnego obrazu własnego ciała • zafiksowanie na temacie ciała przejawem chęci posiadania silnej tożsamości • KREOWANIE WŁASNEGO WIZERUNKU: • sposób kulturowej ekspozycji ciała formą autoekspresji • reprezentowanie konkretnego estetycznego wzoru kobiecości/męskości • źródło informacji o osobowości, wartościach, przekonaniach, etc. Dyscyplinowanie ciała Przyczyny dyscyplinowania ciała:

17. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 ZABURZENIA POSTRZEGANIA SCHEMATU WŁASNEGO CIAŁA • brak akceptacji dla własnego ciała, • budowanie gotowości anorektycznej, • anorexia nervosa i bulimia nervosa, • braku przyzwolenia na starzenie się, co może być związane z lękiem przed przyszłością, zmianą jaką może nieść upływ czasu, • dążenie do wspaniałej kondycji fizycznej, co może się wiązać z przeciążeniem organizmu oraz dążeniem do nierealistycznych standardów, • negowanie naturalnych procesów fizjologicznych, • mnożenie wymagań dotyczących wyglądu, często coraz trudniejszych do zrealizowania, • stosowanie uzależniających zabiegów pielęgnacyjnych, kosmetycznych, a także ingerencji z zakresu chirurgii plastycznej Dyscyplinowanie ciała Możliwe negatywne konsekwencje dyscyplinowania ciała na płaszczyźnie indywidualnej i społecznej:

18. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Dyscyplinowanie ciała Możliwe negatywne konsekwencje dyscyplinowania ciała na płaszczyźnie indywidualnej i społecznej: ZABURZENIA W OBSZARZE TOŻSAMOŚCI • zachowania autodestruktywne, • problem z nawiązywaniem bliskich relacji, • problem z budowaniem intymności, • obniżona satysfakcja z życia seksualnego, • przymus samopotwierdzania jako konsekwencja niskiego poczucia własnej wartości, • obsesyjne koncentrowanie się na własnej atrakcyjności • (zafiksowanie na temacie ciała), • redukcja do wyglądu ciała = uzewnętrznienie tożsamości, która jest • zlokalizowana powierzchniowo w ciele, na ciele, wokół ciała

19. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 ZAKŁÓCENIA W OBSZARZE DYSKURSU SPOŁECZNEGO • unikanie ekspozycji braku kontroli nad ciałem (jego związku z naturą a nie kulturą) np. menstruacja, ból, medykalizacja porodu, • unikanie ekspozycji tego, co powoduje ambiwalentne odczucia np. choroba, śmierć, • unikanie tego, co przypomina o śmiertelności, ułomności ciała np. cierpienie, ból, • neutralizowanie sygnałów płynących z ciała, które pokazują jego granice (narzędziowe traktowanie ) np. nadużywanie środków przeciwbólowych, przeczyszczających, stabilizujących pracę narządów wewnętrznych, • granice ciała granicami woli i świadomości – zdyscyplinowanie ciała kluczem do sukcesu społecznego Dyscyplinowanie ciała Możliwe negatywne konsekwencje dyscyplinowania ciała na płaszczyźnie indywidualnej i społecznej:

20. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 Wnioski • ciało i nieodzownie związana z nim płeć są podstawowymi kategoriami poznawania i interpretowania funkcjonowania społecznego innych ludzi, • cielesność i płeć warunkuje sposób oddziaływań społecznych poprzez odpowiedni trening emocjonalny, intelektualny i społeczny z uwzględnieniem stereotypów rodzajowych, • trening ten kształtuje tożsamość indywidualną i społeczną jednostki, • istnieje potrzeba dyscyplinowania ciała w celu podwyższania własnej wartości interpersonalnej, osiągania „ja idealnego” oraz kreowania własnego wizerunku, • potrzeba ta może wynikać z nieadekwatnych i niespójnych wzorców funkcjonujących w społeczeństwie, • poczucie nieadekwatności społecznej, popychające do dyscyplinowania ciała może powodować zaburzenia w obszarze tożsamości, schematu postrzegania własnego ciała oraz zakłócenia w obszarze dyskursu społecznego.

21. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 • Bakke, M. (2000). Ciało otwarte. Poznań: UAM Wydawnictwo naukowe Instytutu Filozofii. • Bem, S.L. (2000). Męskość i kobiecość. O różnicach wynikających z płci. Gdańsk: GWP. • Brannon, L. (2002). Psychologia rodzaju. Kobiety i mężczyźni: podobni czy różni. Gdańsk: GWP. • Chirpaz, F. (1998). Ciało. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN. • Clark, K. (1998). Akt. Studium idealnej formy. Warszawa: Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe i PWN. • Cross, S.E., Markus, H.R. (2002). Płeć w myśleniu, przekonaniach i działaniu: podejście poznawcze. W: Wojcieszke, B., (red.). Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. Gdańsk: GWP. • Czaja, D. (red.), (1999). Metamorfozy ciała. Świadectwa i interpretacje. Warszawa: Contago. • Gapik, L. (2006). Funkcjonowanie seksualne w normie i patologii. Podstawy diagnostyki i terapii. Przegląd Terapeutyczny, Nr 1/2006. • Imieliński, K., Dulko, S. (1998). Przekleństwo Androgyne. Transseksualizm: mity i rzeczywistość. Warszawa: PWN. • Mandal, E. (2003). Kobiecość i męskość. Popularne opinie a badania naukowe. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”. • Nead, L. (1998). Akt kobiecy. Sztuka, obscena i seksualność. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis. • Nowak, K. (2001). Koncepcja ciała biseksualnego jako przestrzeń teoretyczna w tekstach Judith Butler, Helene Cixous i Clark Hemmings. W: Radkiewicz, M., (red.). Gender w humanistyce. Kraków: Rabid. • Wachowski, J., Ciało i myślenie. 18.09.2007, http://64.233.183.104/search?q=cache:UFVWMW7SZ_EJ:www.ekologiasztuka.pl/pdf/f0009erbel.pdf+cielesno%C5%9B%C4%87+filetype:pdf&hl=pl&ct=clnk&cd=6&gl=pl. • Wieczorkiewicz, A. (2000). Muzeum ludzkich ciał. Anatomia spojrzenia. Gdańsk: Słowo/Obraz Terytoria. • Zdjęcia wykorzystane w prezentacji pochodzą z Internetu i nie są własnością autorek. Bibliografia:

22. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 4/2008 The Psychological and Social Determinants of Body Perception and Usage • by • Edyta Łopacka-Sęczyk • e.seczyk@amu.edu.pl • Anita Machaj • a.machaj@amu.edu.pl • The Department • of Psychotherapy and Health Promotion • Adam Mickiewicz University - Poznań