O `ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKАSI ОLIY VA O` RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI

1. O`ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKАSI ОLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI ABU RAYHON BERUNIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI «ELEKTRONIKA VA AVTOMATIKA»FAKULTETI «ELEKTRONIKA VA MIKROELEKTRONIKA» KAFEDRASI «SXEMOTEXNIKAGA OID BO’LGAN FANLARDAN VIRTUAL LABORATORIYA ISHLARINI TAYYORLASH» Magisterlik dissertatsiyasi 5A310801-Elektronika va elektron texnikasi (Fizikaviy elektronika) yo’nalishi magisterlik darajasini olish uchun 79M-11 guruh magistranti Mirzakulov B.A

2. DISERTATSIYA MAQSADI VA VAZIFASI • dissertatsiyaishidaelektronsxemalartahlilivaularnizamonaviykompyuterlaryordamidamodellashimkoniyatlariniko’ribchiqishvasxemotexnikafanidan virtual laboratoriyaishlariniMultisim11.0, Delphi 7 dasturlariva html belgilashtilidanfoydalanganholdatayyorlashvazifasiqo’yildi

3. Laboratoriya ishlarining ahamiyati • Keyingiyillardakompyutertexnalogiyalariningrivojlanishibilanbog’liqholdadarsmashg’ulotlarinitashkiletishningturliusullarishakillanmoqda. Ulardankengfoydalanayotganamaliyishlardanbirikompyuterdamaxsusdasturlaryordamidakuzatilishiqiyinbo’lganfizikjarayonlarnielektrondarisliklar, animatsiyalar, virtual tajribalarvataqdimotlarvositasidako’rgazmalitushuntirishdir. • Elektrotexnika, elektronikavasxemotexnikakabifanlarinio’rganishda, olingannazariybilimlarnimustahkamlashdatajribalaro’tkazishmuhimahamiyatkasbetadi. Ularinio’rganishjarayonisxemalarnitahlilvatadqiqqilishbilanbog`liq.

4. O’qitishningan’anaviyusullarida fan bo’yichaolingannazariybilimlarnimustaxkamlashvaamaliyko’nikmalarnihosilqilishuchunxizmatqiluvchilaboratoriyavaamaliymashg`ulotlargakattaahamiyatberiladi. Lekinularko’pchilikhollardakutilgannatijanibermaydi. Buningsabablariquyidagilar: • - laboratoriyastendlariningetarliemasligi; • - mavjudlaboratoriyastendlarizamonaviyasboblar, qurilmalarvaapparatlarbilanta`minlanmaganligi; • - ko’pchiliklaboratoriyastendlariningzamonaviytalablargajavobbermasligivama`naviyeskirganligi; • - laboratoriyaishlarivastendlarinimukammallashtiribturishzarurligi; • - ayrimlaboratoriyasxemalariniyig`ishuchunko’pvaqttalabqilinishisabablitalabalarningajratilganvaqtdanunumlifoydalanaolmasligi.

5. Yuqorida keltirilgan kamchiliklarning ko’pchiligini o’quv jarayoniga virtual laboratoriyalarni kiritish yo’li bilan bartaraf qilish mumkin. Virtual laboratoriya (VL) dasturiy kompleks bo’lib, foydalanuvchiga har xil turdagi qurilmalar va tizimlar bilan ishlash ko’nikmalarini hosil qilish va ularni har tomonlama tadqiq qilish imkoniyatini beradi. • Foydalanuvchining VL bilan ishlashi laboratoriya ishlari (LI) deb ataluvchi ayrim seanslar ko’rinishida tashkil qilinadi.

6. Virtual laboratoriya – tajribalaro’tkazishvafanlarniqiziqarlitarzdao’rganishuchun ideal muhitbo’libhisoblanadi. Interaktiv virtual reallikoddiyeksperimentlarbilanbirqatordaquyidasanabo’tilganmurakkabeksperimentlarni ham o’tkazishimkoniyatiniberadi: • • qimmatvamurakkabjixozlarnitalabqiluvchieksperimentlar; • • real sharoitlardao’tkazishqiyinyokiamaldamumkinbo’lmaganeksperimentlar; • • real sharoitlardakattamablag`larnitalabqiluvchieksperimentlar; • • qisqavaqtdavomidao’tkazilishizarurbo’lganeksperimentlarvah.k. • Virtual laboratoriyaishlarinima`ruzamateriallarigaqo’shimcharavishdama`ruzavaqtida ham namoyishqilishmumkin. Bundama`ruzavalaboratoriyamashg`ulotlario’rtasidagivaqtto’sig’iyo’qolib, natijadao’qitisheffektivligivasifatiortadi.

7. Virtual laboratoriyalardanfoydalanisho’quvjarayonidan real laboratoriyalarnibutunlaysiqibchiqarmaydi, balkiularbir-birinito’ldiradi. O’quvjarayonida virtual laboratoriyalardanfoydalanishquyidagiafzalliklargaega: • - mashg`ulotlardatalabalarningaktivligivamustaqilliginiorttirish; • - o’quvmateriallariningo’zlashtirilishdarajasiniko’tarish; • - harbirstendningo’quvmateriallarinio’zlashtirishinito’liqnazoratqilish; • - qaytarishvatreningyo’libilanolinganbilimlarnimustaxkamlashjarayoniniengillashtirish; • - o’quvjarayonigamustaqilta`limnikiritisheffektivliginiorttirish.

8. VIRTUAL LABORATORIYA ISHLARINI TAYYORLASHDA QO’LLANILGAN DASTURLAR • AmaliytajribalarbilanbirqatordahozirgivaqtdaelektronsxemalarnikompyuterdamodellashvatahlilqilishuchunElectronics Workbenсh, DesignLab, Aplac, PPSpice, MicrooLogic, LabVIEW, NI Multisimvah.klarkabidasturlarkengqo’llanilmoqda. • Elektronsxemalarnimodellashniboshlang’ichtushunishdafoydalanishqulaybo’lgandasturbizningfikrimizchaNIMultisim11.0 dasturidir, uningbibliyotekasida 16000 danko’pelektronkomponentlarmavjud. Multisimmuhitiningo’zigaxosligitashqiko’rinishivaxarakteristikalaribo’yichaularningmavjudsanoatanalogigayaqinlashtirilgano’lchovnazoratasboblaringmavjudligidir

9. Analog, raqamli asboblar va bog’inlar, tahlillash vositalari va virtual asboblarning ko’p sonli va turli hil modellari mavjudligi Multisim muhiti elektron zanjirlarda sodir bo’ladigan ko’plab fundamental hodisalar va jarayonlarni o’rganish va ko’rsatish uchun qulay vosita bo’lib hisoblanadi. • Elektron darslikning asosiy bajaruvchi va boshqaruvchi qismi Borland Delphi 7 dasturlashtirish tilida, undagi matnlar Web sahifalar va HTML uchun mo’ljallangan Macromedia Dreamweaver dasturlarida yaratilgan.

10. Ushbu virtual laboratoriya ishlarini tayyorlashda Multisim dasturini asos qilib oldik. Bu virtual laboratoriyalar majmuasi 16 ta laboratoriya ishlariga ega • Laboratoriyaishi 1 - Yarimo’tkazgichlidiod, stabilitronvatristor • Laboratoriyaishi 2 – Birfazaliyarimo’tkazgichto’g’irlagichlar • Laboratoriyaishi 3 – Bipoliyarvamaydonlitranzistorlar • Laboratoriyaishi 4 – Tranzistorlikuchaytirgichlar • Laboratoriyaishi 5 – Operatsionkuchaytirgichasosidaelektronqurilmalar • Laboratoriyaishi 6 – Kuchlanishning analog komparatorlari • Laboratoriyaishi 7 – Multivibratorlar • Laboratoriyaishi 8 – Mantiqiyelementlarvasxemalar • Laboratoriyaishi 9 – Kodo’zgartirgichlar • Laboratoriyaishi 10 – Raqamlikomparator • Laboratoriyaishi 11 – Triggerlar • Laboratoriyaishi 12 – Registorlar • Laboratoriyaishi 13 – Hisoblagichlar • Laboratoriyaishi 14 – Raqamlianalogo’zgartgich • Laboratoriyaishi 15 – Analog-raqamlio’zgartgich • Laboratoriyaishi 16 – Otikasboblarvaqurilmalar

11. Bu laboratoriyaishlariningharbirio’znavbatidaquydagiqismlardaniborat: • ISHDAN MAQSAD • NAZARIY KO’RSATMALAR VA XISOBLASH FORMULALARI • O’QUV TOPSHIRIQLAR VA ULARNI BAJARISH BO’YICHA METODIK KO’RSATMALAR • TAJRIBA SXEMASINING TASVIRI • XISOBOT TARKIBI Hamdaharbirlaboratoriyaishitarkibimasalan,Kodo’zgartirgichlarma’vzusidagiLaboratoriyaishi №9 –quydagikichikbo’limlardaniborat. • DESHIFRATOR • SHIFRATOR • MULTIPLEKSOR • DEMULTIPLEKSOR

12. NAZARIY KO’RSATMALAR VA XISOBLASH FORMULALARI Qismidan foydalanuvchi nazariy bilimlarini oshiradi va • O’QUV TOPSHIRIQLAR VA ULARNI BAJARISH BO’YICHA METODIK KO’RSATMALAR Qimida esa berilgan topshiriqlar asosida tajriba ishlarini amalga oshiradi shu orqali Multisim dasturi yordamida ishlash, elektron zanjirlarni modellash bo’yicha va ma’vzu bo’yicha olgan bilimlarini yanada mustahkamlaydi.

13. Virtual Laboratoriyaishlariko’rinishi

14. Multisim dasturida ishga tushirilgan 7-laboratoriya ishi ya’ni Multivibratorlarni o’rganish sxemasi va ostsilograf yordamida olingan olingan vaqt diagrammasi

15. 8-rasm Е1 Laboratoriyaishlarisxemalaridannamunalar bipoliar tranzistorda UE kuchaytirish koskadini tekshirish uchun Multisim dasturida yig’ilgan sxema

16. shifrator CD tekshirish uchun sxema

17. ETIBORINGIZ UCHUN RAHMAT