3.2 Lýðræði og vald

1. 3.2 Lýðræðiogvald 3. hluti – Hverjirráða

2. Lýðræðiogvald (bls. 105) • Stjórnmál snúast um völd, þau gefa ákveðnum hópum vald til að úthluta réttindum og skyldum í samfélaginu. • Á Íslandi og í öðrum lýðræðisríkjum gilda lög sem eiga að vernda íbúana gagnvart valdbeitingu stjórnvalda. Við aðhyllumst mannréttindi sem segja að allir séu jafngildir.

3. Hvaðerlýðræði? (bls. 105) • Grikkir voru fyrstir til að nota hugtökin stjórnmál og lýðræði. Lýðræði þýðir að lýðurinn, það er fólkið, ræður. • Lýðræðið í Aþenu til forna var ekkert líkt því sem tíðkast nú. Aþena var þrælasamfélag og eingöngu frjálsir menn máttu taka þátt í stjórnun ríkisins – það er karlar 18 ára og eldri.

4. Hvaðerlýðræði? (bls. 106) • Þegar átti að taka ákvarðanir í borgríkinu Aþenu voru karlar boðaðir á þjóðfund þar sem málin voru rædd og teknar ákvarðanir. • Þeir karlar sem mættu ekki til þjóðfunda voru kallaðir ídíótar – en það þýddi einstaklingur sem var svo upptekinn af sjálfum sér að hann nennti ekki að mæta.

5. Hvaðerlýðræði? (bls. 106) • Leiðin að lýðræði hefur verið löng og ströng á Íslandi sem annars staðar. • Almúginn fékk ekki að lifa eins og hann vildi. Á 19. öld urðu vinnuhjú hér á landi, sem voru um 40% þjóðarinnar, að ráða sig í vist til eins árs í einu og máttu ekki flytja milli sveitarfélaga eða landa.

6. Hvaðerlýðræði? (bls. 106) • Mestallur vinnutími fólks á 19. öld fór í að vinna fyrir húsbændurna. • Alþýða manna um alla Evrópu var ómenntuð því enginn hafði áhuga á að kenna henni að lesa eða skrifa. Ráðamenn töldu best að fólk kynni sem minnst. • Þekking getur alið af sér hættulegar hugmyndir.

7. Vistarskylda (bls. 106) • Hér á landi ríkir ferðafrelsi og þegar þú verður 18 ára ræður þú hvar þú býrð. • Á 19. öld var veruleikinn annar. Landið var erfitt yfirferðar og almenningur ferðaðist yfirleitt ekki langt frá heimilum sínum.

8. Vistarskylda (bls. 106) • Ströng lög giltu um vinnuhjú. Allir sem voru orðnir 16 ára og bjuggu ekki í foreldrahúsum eða stóðu fyrir eigin heimili urðu að ráða sig í ársvist hjá bændum og máttu ekki flytja á samningstímanum. • Þessi lög voru kölluð vistarskylda eða vistarband.

9. Vistarskylda (bls. 106) • Hvergi annars staðar í Vestur-Evrópu var hlutfall vinnufólks jafn hátt á 19. öld og hér í landi. • Um miðja 19. öldina töldust 40% allra Íslendinga, 16 ára og eldri, vinnuhjú.

10. Lýðræðiogvald (bls. 107) • Hugmyndir í Evrópu um almenn mannrétt-indi komu fram fyrir um 200 árum og leiddu til byltinga. • Fyrri byltingin varð í Norður-Ameríku, en þar varð borgarastyrjöld gegn yfirráðum breta 1776 og sú síðari í Frakklandi (franska byltingin) 1789.

11. Lýðræðiogvald (bls. 107) • Árið 1874 fengu Íslendingar fyrstu stjórn-arskrána frá Dönum en hún var stórt skref í átt til lýðræðis hér á landi. • Við endurreisn Alþingis árið 1845 var kosningaréttur innleiddur með ströngum skilyrðum. Bara karlar 25 ára og eldri, sem áttu eignir, fengu að kjósa.

12. Lýðræðiogvald (bls. 107) • Kosningarétturinn frá 1845 náði ekki til kvenna og fátæklinga. • Við fyrstu kosningarnar hafði innan við 5% þjóðarinnar kosningarétt en fáir nýttu sér hann því landið var strjálbýlt og samgöngur lélegar. • Nú eiga allir Íslendingar 18 ára og eldri rétt á að kjósa í Alþingis-, sveitarstjórnar- og forsetakosningum.

13. Lýðræðiererfitthugtak(bls. 107) • Lýðræði merkir að fólkið stjórni. Lengra nær skilgreiningin ekki. • Á Vesturlöndum er gengið út frá að lýðræði eigi að miðast við frjálsar kosningar, almennan kosningarétt og fleiri en einn stjórnmálaflokk í framboði.

14. Lýðræðiererfitthugtak(bls. 107) • Menn eru enn þá ekki á eitt sáttir um hvað sé átt við með fólkið þegar verið er að ræða lýðræði. • Er fólkið allir þegnar þjóðfélagsins? • Hvernig er hægt að komast að hver sé vilji fólksins meðal hinna ólíku einstaklinga og skoðana þeirra?

15. Lýðræðiererfitthugtak(bls. 108) • Hér á landi og í öðrum vestrænum löndum er málið um vilja fólksins leyst með reglu-bundnum kosningum. • Vilji meirihlutans ræður, en er það lýðræði að virða ekki skoðanir minnihlutans?

16. Lýðræðiererfitthugtak(bls. 108) • Reynt að koma í veg fyrir að meirihlutinn kúgi minnihlutann, t.d. með því að skilgreina borgaraleg réttindi sem stjórnvöld og aðrir ráðamenn verða að virða. • Dæmi: eignaréttur, tjáningafrelsi, félagafrelsi.

17. Lýðræðiererfitthugtak(bls. 108) • Hver er munurinn á beinu og óbeinu lýðræði? • Í beinu lýðræði eru málefni borin beint undir alla þegnana sem kjósa um hvaða leið þeir vilji fara.

18. Lýðræðiererfitthugtak(bls. 108) • Í óbeinu lýðræði, sem stundum er líka kallað fulltrúalýðræði, velur fólkið nokkra fulltrúa sem taka pólitískar ákvarðanir fyrir hönd þess.

19. Lýðræðiererfitthugtak(bls. 108) • Þjóðaratkvæðagreiðsla er skilgreind sem beint lýðræði því að í henni kýs fólk beint um eitthvert tiltekið mál. • Á Íslandi eru þjóðaratkvæðagreiðslur sjaldgæfar og niðurstöður úr þeim ekki bindandi fyrir stjórnvöld.

20. Lýðræðiererfitthugtak(bls. 108) • Í mörgum ríkjum heims, hvort sem þau telja sig lýðræðisríki eða ekki, eru réttindi íbúanna fótum troðin.

21. Austur-Kongó (bls. 109) • Næststærsta landið í sunnanverðri Afríku. • Íbúafjöldi um 60 milljónir. • Stríðsástand hefur ríkt þar í rúman áratug og talið er að allt að 5 milljónir manna hafi látist frá 1998.

22. Austur-Kongó (bls. 109) • Um ein milljón manna á vergangi eða í flóttamannabúðum eftir að hafa þurft að yfirgefa heimili sín vegna stríðsins. • Enn er talið að um 40.000 manns deyi í hverjum mánuði vegna stríðsástandsins, úr næringarskorti og sjúkdómum. • Dánartíðni er 57% hærri þarna en í öðrum löndum sunnan Sahara; lífslíkur í dag eru um 46 ár.

23. Mannréttindi í Kína(bls. 109) • Kínversk yfirvöld sviku gefin loforð um umbætur í mannréttindum í aðdraganda Ólympíuleikanna 2008 en miklar vonir voru bundnar við að leikarnir hefðu jákvæð áhrif.

24. Áhersluatriði (bls. 109) • Amnesty International fóru fram á verulegar umbætur á fjórum sviðum vegna leikanna, en þau voru: • Fækkun dauðarefsinga. • Varðhaldsvist án réttarhalda sem stjórnvöld kölluðu endurmenntun gegnum vinnu. • Ritskoðun á Netinu. • Tjáningarfrelsi.

25. LýðveldiðÍslandnú á dögum (bls. 110) • Hver er munurinn á lýðræði og lýðveldi? • Lýðveldi er afbrigði af lýðræði vegna þess að þar kýs fólkið líka æðsta embættismann þjóðarinnar, forsetann. • Noregur, Svíþjóð, Danmörk og Bretland eru dæmi um lýðræðisríki en ekki lýðveldi vegna þess að þar kýs almenningur þingmenn á þing en ekki æðsta embættismanninn.

26. LýðveldiðÍslandnú á dögum (bls. 111) • Hvað er fulltrúalýðræði? • Þjóðin kýs ákveðna einstaklinga til að taka ákvarðanir fyrir sig. • Á Alþingi mæta 63 þingmenn, eða allir þeir sem hafa verið kosnir til að stjórna Íslandi í umboði þjóðarinnar.

27. LýðveldiðÍslandnú á dögum (bls. 111) • Hvað er þingræði? • Kosningar til Alþingis eru að öllu jöfnu á fjögurra ára fresti, en stundum líður styttri tími á milli vegna reglna um þingræði.

28. LýðveldiðÍslandnú á dögum (bls. 111) • Hvað er þingræði? • Þingræði þýðir að meirihluti þingmanna á Alþingi ræður. Ríkisstjórn verður að hafa meirihluta þingmanna á Alþingi á bak við sig. Ef hún missir stuðning meirihluta þingmanna verður hún að segja af sér og fara frá völdum. Í kjölfarið er svo boðað til nýrra kosninga og ný ríkisstjórn mynduð.

29. Valdogvaldnotkun (bls. 111) • Vald er eitt af þessum hugtökum, eins og lýðræði, sem ekki er hægt að skilgreina á einn ákveðinn hátt. • Beint vald er þegar einstaklingur eða hópur getur þvingað fram vilja sinn þrátt fyrir greinilega mótstöðu.

30. Valdogvaldnotkun (bls. 111) • Óbeint vald er þegar einstaklingur eða hópur nær fram vilja sínum með óbeinum hætti. • Alþingi, ríkisstjórn og dómstólar eru dæmi um stofnanir sem hafa skilgreind völd. Í lögum stendur hvaða völd þær hafa og hvaða aðferðum þær geti beitt til að fá aðra til að lúta vilja þeirra.

31. Valdogvaldnotkun (bls. 111) • Orðabókarskilgreining: Vald er máttur, forræði eða yfirráð. • Stjórnmálafræðin: • Vald er að ná fram óskum sínum. • Vald er að þvinga fram vilja sinn, þrátt fyrir andstöðu frá öðrum.

32. Löglegtvald (bls. 112) • Í lögum er skilgreint hverjir megi beita valdi hér á landi og við hvaða aðstæður. • Lögreglan hefur leyfi til að beita valdi þegar hún er að handtaka afbrotamann sem sýnir mótþróa.

33. Löglegtvald (bls. 112) • Í flestum fyrirtækjum og stofnunum er valdadreifingin eins og í píramída. • Foreldrar þínir hafa forræði yfir þér – sem þýðir að þeir hafa vald yfir þér. Vegna valdsins getur myndast spenna á milli þín og þeirra.

34. Ólöglegtvald (bls. 113) • Glæpaklíkur eða einstaklingar sem þvinga og hóta fólki, beita ólöglegu valdi. • Ofbeldi er augljósasta valdbeitingin sem til er. • Ef einhver sem ekki hefur til þess leyfi hefur haft í hótunum við þig eða beitt þig líkamlegu ofbeldi, þá hefur þú orðið fyrir ólöglegri valdbeitingu.

35. Ólöglegtvald (bls. 113) • Oft er erfitt að greina á milli löglegs og ólöglegs valds og vita hvar mörkin liggja. • Margir telja að umferðin sé ofbeldisfull vegna þess að hún rýrir möguleika gangandi vegfarenda til að ferðast um nánasta umhverfi og hún limlestir og deyðir fjölda fólks árlega. • Er raunhæft að banna eða takmarka bílaumferð hér á landi?

36. Í borðstofunniheima(bls. 113) • Út á hvað ganga umræðurnar í sögunni á bls. 113-114? • Hvern myndir þú styðja í umræðunum, hvaða skoðanir komast næst þínum eigin?

37. Þúgetur haft áhrif (bls. 115) • Á hverjum degi eru stór og smá málefni rædd og tekin um þau ákvarðanir. Mörg þessara mála snerta þig beint og þess vegna eru skoðanir þínar mikilvægar. • Lýðræðið byggist á þeirri hugmynd að allir eigi að hafa möguleika á að taka þátt í ákvörðunum – og það á við bæði þig og mig!

38. Kafla 3.2 erlokið • Hér lýkur glósum úr kafla 3.2 • Nú áttu bara eftir að svara spurningunum á bls. 116.