Pensioen, wonen en zorg

1. Pensioen, wonen en zorg Lans Bovenberg

2. Doelstellingen (1) • Macro • Financieren eigen woning • Vergroten eigen risicodragend vermogen • Kapitaalmarkten eisen lagere LTV’s • Fiscale stimulansen schuldfinanciering beperkt • Verkorten bankbalansen en verkleinen funding gap (MKB) • Kapitaalmarkten eisen meer risicodragend vermogen • Overheden stellen strengere kapitaal- en liquiditeitseisen (Basel 3) • Financieren ouderenzorg • Beperken collectieve financiering: geen koekoeksei • Beperken intergenerationele solidariteit • Bevorderen gepast gebruik formele voorzieningen

3. Lange balansen

4. Doelstellingen (2) • Micro • Opbouwfase • Grotere uitwisselbaarheid vermogensvormen • Bescherm bestedingsruimte: voorkom overmatige besparingen • Stem risico af op levensfase • Uitkeringsfase • Bescherm bestedingsruimte zonder groot beroep te doen op collectieve middelen • Meer regie over wonen en zorg

5. Analytisch kader levensloop • Begin werkzame leven • Starters op de woningmarkt • Rest werkzame leven • Aflossen hypotheek en sparen voor pensioen • Begin pensioenperiode • Omzetten van vermogen in inkomen • Laatste deel pensioenperiode • Vermogen benutten tbv wonen-welzijn-verzorging

6. Begin werkzame leven • LTV (loan to value) omlaag begin leven • Waar halen jongeren eigen vermogen vandaan? • Bouwsparen: uit pensioenbesparingen? • Verkorten balans en investeren in eigen land (via bouw/MKB) • Beter functionerende huurmarkt • Gebruik huren als allocatiemechanisme ipv inkomenspolitiek • Wat doen we met jonge gezinnen die nu onder water staan?

7. Rest werkzame leven • Aflossen hypotheek (tbv fiscale aftrekbaarheid) • minder pensioenbesparingen? • meer flexibele pensioenbesparingen? • meer maatwerk (huurders versus kopers)? • Beleggingshypotheek nieuwe stijl • ‘Aflossingen’ op geblokkeerde rekening • Beleggingssaldo verpandt aan hypotheek • Gebokkeerde rekening verder geoormerkt voor pensioen • Fiscale aftrekbaarheid alleen lening minus spaarsaldo • Voordelen beleggingshypotheek over gewoon aflossen • Risicoprofiel flexibeler • Vermogensopbouw flexibeler: niet te veel sparen • Aflossen uit pensioenpremie en spaarsaldo omkeerregel • Eigen woning als oudedagsvoorziening door oormerken saldo • Uitbetaling tijdens pensioen flexibeler

8. Hervorming pensioenstelsel • Vervang doorsneeopbouw door degressieve opbouw? • Heldere definitie individuele eigendomsrechten • Minder collectieve buffers • Marktordening • Vervallen grote verplichtstelling? • Meer vrijheid pensioeninstellingen om financiële diensten aan te bieden • Meer samenwerking pensionuitvoerders, banken en woningbouwcorporaties

9. Actuariële waardeopgebouwderechtenversus pensioenpremie 30% 25% 20% Premie ( als % van loon ) 15% 10% 5% 0% 25 30 35 40 45 50 55 60 65 leeftijd

10. Degressieve opbouw en doorsneepremie

11. Overgangsprobleem

12. Koppeling aan levensverwachting

13. Vul ene gat met het andere

14. Rest werkzame leven • Hypotheekschuld niet verder aflossen bij LTV< 60 % • Naast balansverkorting pensioenbesparingen benutten voor hypotheekfinanciering • Banken kunnen lange leningen niet langer goedkoop met kort geld financieren (geen subsidie meer) • Minder mismatch en liquiditeitsrisico (Basel 3) • Financier hypotheken via lange-termijnbeleggers • Standaardiseer tbv liquiditeit • Scheidt risico’s helder • Nederlandse pensioenfondsen geen grote concentratie risico’s • Beperk herfinancieringsrisico’s • Balansprincipe lange leningen

15. Hypotheekfinanciering door lange-termijn beleggers • Internationale voorbeelden • Deense model • First loss bij bank en daarna risico bij junior obligatiehouders • Private risicodragers, lage LTV (< 80 %) en balansprincipe • Canadese model • Overheid eist gestandaardiseerde verzekering bij hoge LTV • Nederlandse model? • Hypotheekobligaties gebaseerd op inflatie • Benut obligaties om reële voorwaardelijke verplichtingen pensioenfondsen te waarderen • Stimuleer pensioenfondsen om in Nederlandse hypotheken te beleggen

16. Pensioenfondsen en huurmarkt • Huren aantrekkelijker • Minder fiscale koopsubsidies en duurdere financiering • Jongeren: lagere LTV’s • Ouderen: liquideren vermogen in eigen woning • Marktconforme huren verhogen rendement investeringen in huursector • Financieren = Inflatie geïndexeerde obligaties • Beleggen = Pensioenfondsen eigenaren corporaties • Corporaties en pensioenfondsen • Huurders sparen relatief veel via pensioenfondsen als kopers meer moeten aflossen (en dus sparen via woning) • Huurders hogere woonlasten tijdens pensioen

17. Begin pensioenperiode • Liquideren van vermogen in eigen woning • Soberder aanvullende pensioenen • Kleiner erfenismotief • Meer sparen via de eigen woning (lagere LTV’s) • Hogere eigen ‘zorg’uitgaven • Omkeerhypotheek • Buffer tbv woningmarkt risico • Sales-and-rent back • Corporatie koopt en onderhoudt woning • Pensioenverzekeraar verschaft financiering en annuïteit • Verkoper huurt woning: vereist goed functionerende woningmarkt • Verhuizen naar andere huurwoning

18. Pensioenperiode • Zorgpensioen • Meer (inkomensafhankelijke?) eigen bijdragen lichte ouderenzorg en wonen/welzijn (‘niet zorg’) • Meer eigen regie behouden woonomgeving als men niet afhankelijk is van (kariger) publieke financiering • Betaal pensioen uit als zorgannuïteit • Wat? Extra uitkeringen als ADL’s wegvallen • Eventueel in vouchers verzorging • Waarom? • Betere verzekering en meer eigen regie • Minder perverse solidariteit pensioenen • Annuïteit blijft aantrekkelijk bij meer eigen bijdragen • Publiek belang: minder beroep op publiek vangnet • Beleggingsgedrag pensioenfondsen: investeer in zorg

19. Einde pensioenperiode • Omzetten eigen woning in woon-zorg arrangement • Vermogenstoets (achteraf betalen) stimulans? • Bemiddelen van pensioenuitvoerder • vertrouwenspersoon bij complexe transacties • inkoopkracht versus corporaties en zorgaanbieders • Huurders: rol corporaties • Bevorder vermogensvorming (stair casing) • Beperk beroep op gemeentelijk publiek vangnet

20. Conclusies: Pensioen en wonen • Macro: creëer ontbrekende markten • Risicodragend en vreemd vermogen vastgoed verschaffen tegen aantrekkelijke condities • Micro: optimal life-cycle financial planning • Bescherm bestedingsruimte door betere uitwisselbaarheid woon- en pensioenvermogen • Korte-termijn problematiek: debt overhang • Huishoudens en banken • Te weinig risicodragend kapitaal • Voorkom credit crunch en inzakkende woningmarkt

21. Conclusies: ouderenzorg • Benut bestaande vermogens meer voor private financiering • Waarom? • Meer regie ouderen over wonen-zorg-welzijn • Minder druk intergenerationele solidariteit en overheid • Gepast gebruik formele voorzieningen • Hoe? • Koester en benut menselijk kapitaal • Combineer WMO en WWnV • Maak eigen vermogen in woning vrij • Goed functionerende woningmarkt, rent-and-sales-back • Ontwikkel zorgpensioen • Meer sparen? • Meeste Nederlanders sparen al veel: meer uitwisselbaarheid • Wel meer sparen voor kwetsbare groepen • Zzp’ers: pensioenplicht • Huurders: rol corporaties