SOĞUK SAVAŞ SONRASI AVRASYA ve rus avrasyacIlIğI

1. SOĞUK SAVAŞ SONRASI AVRASYA verusavrasyacIlIğI (Türk Dış Politikasında Avrasya)

2. AvrasyacIlIkNedİr? Avrasyacılık (Evraziistvo), Rus entelektüeller tarafından 1920’lerde temelleri atılan ve sistematizeedilen (Klasik Avrasyacılık), 1930’larda yavaş yavaş etkisini yitiren (çünkü örgütsel bir merkez etrafında örgütlenemediler), 1990’lı yıllarda da yeni bir yorumla (Yeni-Avrasyacılık) canlanan bir düşünce sistemidir.

3. AvrasyacIlIkdüşüncesİnİnHEdefİ İlk ortaya çıktığı dönemde esas hedefi, Rus kimliğini tanımlamak ve belirlemek; Rusya’nın Avrupalılaşma/Batılılaşma sürecine alternatif bir akım yaratmak. Klasik Avrasyacılar, Batılılaşmanın Rus milletinin birliğini, ülkenin bütünlüğünü bozan ve halkın kendine olan güvenini sarsan bir süreç olduğuna inanıyorlar. Bunda Batı’yla yüzyıllardır sürmekte olan mücadelenin ve savaşların da etkisi var. Avrasya’nın ötekisi Batı.

4. AvrasyacIlIkdüşüncesİnİnHEdefİ “Avrupalı/Batılı halklara bağımlı kalmamak için, her medeniyet kendi dinamiklerinden hareketle gelişmeye çalışmalıdır.” Bu nedenle Avrasyacılık, medeniyeti/kültürü merkeze alan bir düşünce sistemi, bir dünya görüşüdür.

5. AvrasyacILIĞIN ORTAYA ÇIKTIĞI DÖNEM VE BAŞLICA TEMSİLCİLERİ • Ortaya çıktığı dönemin şartları dikkat çekici: 1917 Devrimi’nin ve I. Dünya Savaşı’nın yarattığı bunalım ortamında, 1920’lerde, esasen Avrupa’nın çeşitli şehirlerinde göçmen olan Rus akademisyenler tarafından ortaya atılıyor.

6. AvrasyacILIĞIN ORTAYA ÇIKTIĞI DÖNEM VE BAŞLICA TEMSİLCİLERİ • Başlıca temsilcileri: N. S. Trubetskoy, P. N. Savitski, N. N. Alekseyev (Klasik Dönem); L. N. Gumilev (Ara Dönem); A. G. Dugin, A. Panarin, B. Erasov (Yeni Dönem) NikolayTrubetskoy

7. KLASİK AVRASYACILIK Klasik Avrasyacılara göre: • Evrensel bir insanlıktan değil, ayrı ayrı medeniyetlerden/kültürlerden söz edilebilir. • Avrupa medeniyetinin diğer medeniyetlere üstünlüğü yoktur. Her medeniyet kendi dinamikleri ile gelişebilir. • Ülke içinde kültürel çoğulculuk, dünyada ise çok-kutuplu, çok-medeniyetli, çok-kültürlü bir düzen olmalıdır.

8. KLASİK AVRASYACILIK • Avrasya (yaklaşık olarak SSCB sınırlarına denk düşen bölge), Avrupa ve Asya’nın birleşimi olan bir kara kütlesi değildir. Bunlardan farklı ve kendine özgü nitelikleri olan bir kıtadır. • Avrasya’daki ülkeler ve topluluklar bir kader birliği etrafında toplanmışlardır. Bu bölge Ruslar için bir “hayat alanı”dır. (Hitler’in “lebensraum”unu hatırlayınız!)

9. KLASİK AVRASYACILIK 1866’da Rus Çarlığı (Topraklar ve Nüfuz Alanları) Klasik Avrasyacıların Avrasyası

10. KLASİK AVRASYACILIK Avrasya (Geniş Tanım) Yeni Avrasyacıların Avrasyası

11. KLASİK AVRASYACILIK • Avrasya’da tarih de bir ortaklık arz etmektedir. Rus İmparatorluğu, farklı etnik gruplardan oluşmuştur ve bu bir övünç kaynağıdır. • Milliyetçilik, etnik grupların tekelinde değil, Avrasyacılık genelinde olmalıdır. Alt-kimliklerin yanında “Avrasyalılık” üst-kimliği şarttır. • Kısacası Avrasya, kendine özgü coğrafyası, tarihi, sosyo-kültürel yapısı, kıta ekonomisi vasıfları ile bir medeniyet olagelmiştir.

12. ARA DÖNEM: 1920’lerden 1990’lara • Avrasyacılık ilk ortaya çıktığı dönemlerde Rus toplumunda fazla rağbet göremedi ve yayılamadı. • Bu duruma, Avrupa’nın farklı şehirlerindeki Avrasyacı düşünürlerin bir araya gelerek etkili girişimlerde bulunamamaları neden oldu. • Ayrıca SSCB’nin farklı ideolojik temelleri ve dışa kapalı yapısı da etkili oldu.

13. ARA DÖNEM: 1920’lerden 1990’lara • Ara dönemde LevNikolayevichGumilev bu konuda çalışmalar yaptı. Gumilev, Klasiklerle Yeni Avrasyacılar arasında köprü oldu.

14. YENİ AVRASYACILIK Yeni Avrasyacılık’ınOrtaya Çıktığı Ortamın Özellikleri: 1- SSCB’nin çöküşü, yeni dönemde “ülkenin hangi yönde gelişmesi, bunun için hangi araçları kullanması gerektiği” gibi tartışmalara yol açtı. (Avrasyacılar – Atlantikçiler çatışması).

15. YENİ AVRASYACILIK Yeni Avrasyacılık’ın Ortaya Çıktığı Ortamın Özellikleri: 2- SSCB’nin çöküş döneminde Batıcıların (Atlantikçiler) Batı ile entegrasyon iddiaları, yaşanan gelişmeler (ekonomik reformaların kısa vadede kötü sonuçlar doğurması [işsizlik, enflasyon vb.], Batılı devletlerin Rusya’ya vaat ettikleri yardımı yapmamaları, AT’nin Rusya dışındaki Doğu Bloku üyelerine meyletmesi, NATO’nun bu bölgeye doğru genişlemesi vs.) sonucu zayıfladı. (1993 “Yakın Çevre Doktrini”nden itibaren Yeni Avrasyacılık yükselişe geçti).

16. YENİ AVRASYACILIK Yeni Avrasyacılık’ın Ortaya Çıktığı Ortamın Özellikleri: 3- Çin, Hindistan, Japonya gibi bazı Asya güçleri, geleneksel yapılarını koruyarak kendilerine özgü gelişme sistemleri sayesinde birçok alanda Batı ile rekabet edebilir hâle geldi. Bu durum, Rusya için örnek teşkil etti.

17. YENİ BATICILIK Yeni Avrasyacılık’ı daha iyi anlayabilmek için karşısında konumlandığı akımın (Yeni Batıcılık) temel iddialarını bilmek gerekir. Yeni Batıcılık’a göre: • Rusya, tarihsel açıdan Batı/Hıristiyan uygarlığının bir parçasıdır. • Batı dünyası ile yıllardır sürdürülen rekabet, ABD ile süren hegemonya yarışı, Rusya için büyük bedeller doğurmuştur. • Hareketin içinde jeopolitikçiler, monarşistler, Rus Ortodoks kilisesi, aşırı milliyetçiler, Stalinciler gibi alt gruplaşmalar mevcuttur.

18. YENİ BATICILIK • Başlıca temsilcileri Rusya Devlet Başkanı Boris Yeltsin ve ekibi (başbakan İgorGaaydar ve dışişleri bakanı AndreiKozyrev)’dir. Ayrıca Edward Şevardnadze, ViladimirLutkin, AlexanderPoskunov gibi isimler de bu gruba dâhildir. • Yeni Batıcılar doksanlı yılların başında Rusya’nın yaşadığı geçiş sürecinde önemli bir rol oynamışlardır. • Bu dönemde Moskova yönetimi, işbirliğine dayalı bir perspektiften batı ve uluslararası sistem ile ekonomik entegrasyon ve siyasal yakınlaşma üzerinde odaklanmıştır. (Müttefik Batı!)

19. YENİ BATICILIK • Yönetim “Batılılaşma” sürecinin Rusya’da pazar ekonomisine dayanan demokratik bir siyasal rejim kurulmasına katkıda bulunacağına inanmaktaydı. • Yeltsin’e göre, Rus dış politikasında artık demokrasi, insan hakları, özgürlükler, hukuk ve ahlaki değerlerin üstünlüğü hâkim olacaktır.

20. YENİ BATICILIK • Kozyrev’e göre 1992’de Rus dış politikasının 3 temel hedefi: 1- “demokratik ve barışçıl bir şekilde, insan hakları ve karşılıklı işbirliği anlayışında olan uygar uluslararası topluma üye olmak” 2- “nükleer silahların azaltılması ve kontrolü için ABD ile işbirliğine gitmek” 3- “Rusya’nın küresel ekonominin bir üyesi olabilmesi için Batı’dan finansal ve ekonomik yardım almak, bunun için de IMF gibi etkin uluslararası örgütlere girmek”.

21. YENİ AVRASYACILIK Yeni Avrasyacılık Akımının Temel İddiaları: • Yeni Avrasyacılar, Klasik Avrasyacılar gibi kültürel ve coğrafi bütünsellikten hareket ederek, Avrasyacı düşünceyi jeo-stratejik ve jeopolitik bir unsur olarak Rus dış politikasına ve uluslararası ilişkiler sistemi içerisine bir olgu ve kuramsal yapı olarak yerleştirmeye çalışmaktadırlar. • Rusya ne Doğu ne de Batı’dır; Rusya jeopolitik anlamda kendi başına bir mihver, etno-kültürel açıdan da kendine özgü bir medeniyettir.

22. YENİ AVRASYACILIK Dugin, Rus jeopolitiği ve kimliğini Avrasyacı düşünce üzerine zaman ve mekân idrakine dayandırarak inşa etmektedir.  (Ahmet Davutoğlu’nun fikirleri de buna benzer, Küre Yayınları). AleksandrDugin

23. YENİ AVRASYACILIK Yeni Avrasyacılık Akımının Temel İddiaları: • Yeni Avrasyacılar’ın temel hareket noktaları, Sovyet sonrası dönemde Moskova yönetiminin Batı ile iyi ilişkiler kurmak pahasına ülkenin tarihi, coğrafi ve kültürel kimliğine aykırı politikalar yürüttüğü, ulusal çıkarlarını göz ardı ettiği, iddiası idi.

24. YENİ AVRASYACILIK Yeni Avrasyacılık Akımının Temel İddiaları: • Yeni Sağcılar’ın etkisiyle kıta Avrupa’sı olumlu olarak betimlenmekte ve kendisiyle anlaşılabilecek bir dünya olarak görülmektedir. Zaten böyle görülmemesi durumunda Avrasya’nın doğusu ile batısını birleştirme fikri (bu fikir jeopolitiğin kurucusu K.Haushofer’e ait) Moskova merkezli Almanya-Rusya-Japonya jeopolitik ekseninin oluşturulması düşüncesini bir temele oturtma düşüncesi imkânsız bir hale gelecekti.

25. YENİ BatIcIlIk’tanYenİAvrasyacIlIk’adönüşün temel nedenlerİ • SSCB sonrası görece güçsüz durumda olan ardıl Rusya, Batı dünyasından beklediğini bulamadı (ekonomik yardımlar, etki alanına karışmama, uluslararası anlaşmazlıklar [Bosna, Kosova], uluslararası örgütlere entegrasyon). • Rusya’daki reform sürecinde yaşanan sıkıntılar (siyasi alanda demokratikleşememe, ekonomik krizler). • ABD’nin eski Doğu Bloku ülkeleriyle yakın siyasi ve askeri ilişkiler geliştirmesi, Rusya’ya yakın bölgelerde askeri üsler elde etmesi.

26. YENİ BatIcIlIk’tanYenİAvrasyacIlIk’a dönüşün temel nedenlerİ • AB’nin ve özellikle de NATO’nun eski Doğu Bloku ülkeleri nezdinde daha popüler hâle gelmesi, Rusya’nın bu bölgede etkinliğini iyice kaybetmesi. (Yeni Avrasyacılık, yine de Avrupa’ya sıcak bakıyor!) • Demokratikleşme, insan hakları, silahsızlanma gibi Batı kaynaklı girişimlerin Rusya’yı zayıflatmaya ve yok etmeye yönelik girişimler olarak algılanması.

27. KlasİkAvrasyacIlIk– YenİAvrasyacIlIkBenzerlİkler: • Her iki gelenek de Rusya’yı, Avrasya kara kıtasının geniş topraklarında yerleşmiş farklı kültürden insanları kapsayan ve böylece tek vücut olmuş bir uygar varlık olarak görme arzusu içindedir. • Rusya, Avrupa ve Asya’dan gelen eşit seviyede sosyal, siyasal ve kültürel güçler tarafından şekillendirilmiş ve Avrasya veya Rusya-Avrasyası olarak adlandırılmıştır. • Klasik ve Yeni Avrasyacılık, Rusya Avrasyası’nı temel olarak “Batı” ile olan zıtlıklar açısından tanımlamaktadırlar (Batı düşmanlığı/şüphesi).

28. KlasİkAvrasyacIlIk – YenİAvrasyacIlIkBenzerlİkler: • Klasik ve Yeni Avrasyacılık, Rusya Avrasyası’nda var olan çeşitli kimliklerin tanınması ihtiyacı temelinde, 19. yüzyılın Rus merkezli milliyetçiliğinden ayrılırlar (Yerel etnik kimlikler ve Avrasyalı üst-kimliği). • Klasik ve Yeni Avrasyacılığın her ikisi de, var olan devlet yapısının jeopolitik açıdan birçok bağımsız veya yarı bağımsız varlıklar olarak ayrılması sonucu siyasal olarak çökmesi gibi dış koşullara karşı gösterilen bir reaksiyon olarak ortaya çıkmışlardır.

29. KlasİkAvrasyacIlIk – YenİAvrasyacIlIkFarkLILIKLAR: • Batı Tanımı. Klasik Avrasyacılar’ın “Batı” olarak nitelendirdiği bölge/medeniyet esasen Kıta Avrupası. Ama Yeni Avrasyacılar’a (Dugin’e) göre “Batı”nın ağırlık merkezi, Atlantik’in ötesine kaymıştır, yani yeni “Batı” ABD’dir. Dugin bunu “Atlantisizm” olarak adlandırmaktadır. • Klasik Avrasyacılar’da ağırlığı olan kaygı “kimliksel/kültürel” iken, Yeni Avrasyacılar’da bu kaygı “jeopolitik” bir ağırlık taşır.

30. KlasİkAvrasyacIlIk – YenİAvrasyacIlIkFarkLILIKLAR: • Klasik Avrasyacılar’a göre, Avrasya’nın ayırt ediciliği, esasen iklim/bitki örtüsü gibi hususlarda devamlılık ve benzerliklerden oluşan coğrafi bir alan olmasında yatar. Kendi kendine yetebilen, özerk, başkasına ihtiyaç duymayan “ayrı bir dünya”. Yeni Avrasyacı Dugin’e göre ise, Avrasya’nın ayırt edici özelliği siyasal/jeopolitik farklılıktır. Bu nedenle, ABD Atlantisizmi’ne karşı olabilecek her bölge/aktör, Avrasya’ya dâhil olabilir. “Paris-Berlin-Moskova ekseni”, “Tahran-Moskova ekseni”, “Tokyo-Moskova ekseni” vs.

31. Yenİ AVRASYACILIK’IN RUS DIŞ POLİTİKASINA YANSIMALARI • Avrasyacılık düşüncesindeki birçok unsur, 2000’li yılların başlarından itibaren Rus yönetici elitlerini düşünsel ve eylemsel bazda etkiledi. Yöneticilerin iç ve dış politika uygulamalarında Avrasyacılık’ın etkileri görüldü. • Özellikle VladimirPutin dönemi dış politikası, Avrasyacı bir nitelik arz etti. • Yeni Avrasyacılık’ı destekleyen siyasi önderler Rusya Devlet Başkanı VladimirPutin’in dışında, Kazakistan Devlet Başkanı NursultanNazarbayev ve Tataristan ile Sibirya’daki yerel siyasi seçkinler. (“Avrasya Birliği” projesi 1994’te Nazarbayev, 2003’te Putin dile getirdi).

32. Yenİ AVRASYACILIK’IN RUS DIŞ POLİTİKASINA YANSIMALARI • Avrasyacı anlayış siyasi partiler bakımından da önem arz etmektedir. Bu anlayışın izleri hem Rusya Federasyonu Komünist Partisi’nde hem de milliyetçi VladimirJirinovski’nin Rusya Liberal Demokrat Partisi’nde görülür. • Ayrıca Avrasyacılığı temel ideoloji olarak kabul eden, liderliğini AleksandrDugin’in yaptığı Rusya Toplumsal Siyasî Hareketinin de “Avrasya” yelpazesinde yer aldığını belirtmek gerekir.

33. Yenİ AVRASYACILIK’IN RUS DIŞ POLİTİKASINA YANSIMALARI • Yeni Avrasyacılıkfikriyatı/projesi Rus stratejik çıkarlarını hem ülke içi hem de dış dengeler nezdinde meşrulaştırma ve Moskova’ya bu emellerine ulaşmada adeta bir yol haritası hizmeti sunmaktadır!

34. Yenİ AVRASYACILIK’IN RUS DIŞ POLİTİKASINA YANSIMALARI 1990-1996 Dönemi: • 1991 – Bağımsız Devletler Topluluğu (eski SSCB ülkelerinin çoğu). • 1992 – Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü (Ermenistan, Belarus, Kırgızistan, Kazakistan, Rusya, Tacikistan, Özbekistan). • Avrasyacı yaklaşım unsurlarından “yakın çevreye” öncelik verme ve Amerikan hegemonyasından rahatsız olmanın 1993’te ilan edilen dış politika doktrininde yer aldığını görülür.

35. Yenİ AVRASYACILIK’IN RUS DIŞ POLİTİKASINA YANSIMALARI 1990-1996 Dönemi: • Bu dönemde Avrasyacı yaklaşımın resmi politikaya yansıyan unsurları: • Rusya’nın “yakın çevrede” etkisini koruma çabaları, • Balkanlarda Batı’nın Miloşeviç karşıtı politikalarına karşı çıkışı, • NATO’nun genişlemesine yönelik 1993’den itibaren giderek artan tepkileri, • Çin’le, Hindistan’la ve İran’la geliştirilen ilişkiler.

36. Yenİ AVRASYACILIK’IN RUS DIŞ POLİTİKASINA YANSIMALARI 1996–1999 Dönemi: • Avrasyacı yaklaşımın unsurlarının resmi politikada zirveye çıktığı zaman ise YevgeniPrimakov’un önce Dışişleri ve ardından da Başbakan olduğu Ocak 1996-Mayıs 1999 dönemidir. Bu dönemde dış politikaya egemen olan Primakov Doktrini, özünde Rusya’nın sadece bir gücün kontrolü altındaki tek kutuplu uluslararası düzene karşı önleyici rolü üzerine kurulmuştur.

37. Yenİ AVRASYACILIK’IN RUS DIŞ POLİTİKASINA YANSIMALARI • Primakov’un görüşleri 1997’de kabul edilen Rusya ulusal güvenlik doktrininde yer aldı. Yevgeni M. Primakov

38. Yenİ AVRASYACILIK’IN RUS DIŞ POLİTİKASINA YANSIMALARI 1996–1999 Dönemi: • Bu dönemde Avrasyacı yaklaşımın resmi politikaya yansıyan unsurları: • 26 Nisan 1996’da Şanghay İşbirliği Örgütü’nün kurulması, • 1997 Rusya-Beyaz Rusya Ortak Devletinin oluşumu, • İran’la geliştirilen ilişkiler, • Irak’ın ABD tarafından bombalanmasına karşı sert tepkiler, • NATO’nun doğuya doğru genişlemesine sert karşı çıkışlar

39. Yenİ AVRASYACILIK’IN RUS DIŞ POLİTİKASINA YANSIMALARI 1999-2008 Dönemi: • VladimirPutin iktidarı döneminde (1999-2008) Rusya’nın resmi politikasında Avrasyacı unsurların (çok kutuplu dünya, yakın çevre öncelikli dış politika ve ABD karşıtı çıkarların) önemli ölçüde mevcudiyetini koruduğu görülür. • Ancak bu dönemde ABD ile açık bir çatışmanın istenmediği, bu ülkeyle işbirliğine hazır olunduğu mesajlarının da açıkça verildiği görülmüştür.

40. Yenİ AVRASYACILIK’IN RUS DIŞ POLİTİKASINA YANSIMALARI 1999-2008 Dönemi: • Bu dönemde Avrasyacı yaklaşımın resmi politikaya yansıyan unsurları: • BDT coğrafyasının önceliğinin korunması ve entegrasyon sürecinin derinleştirilmesi, • AB ile geliştirilen ilişkiler, • Başta BRIC ve Şanghay İşbirliği Örgütü olmak üzere değişik örgütlerin kurulması ve geliştirilmesinde faal rol alınması, • Çok kutuplu uluslararası sistemin alt yapısının hazırlanması.

41. Yenİ AVRASYACILIK’IN RUS DIŞ POLİTİKASINA YANSIMALARI 2008 Sonrası Gelişmeler: • 18 Ekim 2011’de sekiz BDT ülkesi (Rusya, Ukrayna, Kazakistan, Belarus, Moldova, Ermenistan, Kırgızistan ve Tacikistan) Serbest Ticaret Bölgesi antlaşması imzaladılar. • 18 Kasım 2011’de Moskova'da gerçekleştirilen Gümrük Birliği zirvesinde Kazakistan Cumhurbaşkanı NursultanNazarbayev, Rusya Devlet Başkanı DimitriyMedvedev ve Belarus Cumhurbaşkanı AleksandırLukaşenko bir araya gelerek Avrasya Ekonomik Topluluğu’na hazırlık için çalışacak Avrasya Ekonomik Komisyonu’nun kuruluşu ile ilgili belgeyi imzaladılar. (Avrupa Ekonomik Topluluğu ile benzerliğe dikkat ediniz!)

42. Yenİ AVRASYACILIK’IN RUS DIŞ POLİTİKASINA YANSIMALARI Avrasya Birliği Haritası (Rusya, Belarus, Kazakistan)

43. Yenİ AVRASYACILIK’IN RUS DIŞ POLİTİKASINA YANSIMALARI 2008 Sonrası Gelişmeler: Bu son gelişme ile hedeflenenler: • “Avrasya Ortak Ekonomik Alanı”nın kurulması. • Ticari faaliyet, para ve işçi dolaşımının serbest olacağı Gümrük Birliği’nin oluşturulması. • Avrupa Komisyonu'nu model alan bir Avrasya Komisyonu’nun kurulması. • Kırgızistan ve Tacikistan'ın da bu oluşuma dahil edilmesi, yeni üyelerin katılması.

44. KAYNAKLAR • ALİZADE, Hakim, “Küresel Değişimlerin Eşiğinde Rusya’nın Avrasyacılığı,” http://www.sde.org.tr/tr/haberler/1713/kuresel-degisimlerin-esiginde-rusyanin-avrasyaciligi.aspx (Erişim Tarihi: 11.03.2012). • BASSIN, Mark ve Özgür TÜFEKÇİ, “Klasik ve Yeni Avrasyacılık: Geçmişten Gelen Devamlılık,” Bilge Strateji, C. 2, S. 4 (Bahar 2011), s. 117-135. • CAFERSOY, Nazım, “Rus Jeopolitik Düşüncesinde Avrasyacılık – 1,” http://www.1news.com.tr/yazarlar/20111105010316744.html (Erişim Tarihi: 11.03.2012). • ________, “Rus Jeopolitik Düşüncesinde Avrasyacılık – 2,” http://www.1news.com.tr/yazarlar/20111114081725644.html (Erişim Tarihi: 11.03.2012).

45. KAYNAKLAR • HAS, Kerim, “Putin’in Yeni Hamlesi: Neo-Avrasyacılık veya Avrasya Birliği Projesi,” http://www.usak.org.tr/makale.asp?id=2460(Erişim Tarihi: 11.03.2012). • İMANOV, Vügar, Avrasyacılık: Rusya’nın Kimlik Arayışı, İstanbul, Küre Yayınları, 2008. • SÖNMEZ, Sait, “Yeni Batıcılık ve Yeni Avrasyacılık Akımları Bağlamında Yeltsin Yönetimi’nin Doğu Batı Politikaları’nın Analizi,” Akademik Bakış, C. 3, S. 6 (Yaz 2010), s. 73-96.