Wstęp do językoznawstwa synchronicznego 3003-11A1WS Filologia polska, I rok * 2013/2014

1. Wstępdo językoznawstwa synchronicznego3003-11A1WSFilologia polska, I rok * 2013/2014 Prof. dr hab. Marek Świdziński Zakład Językoznawstwa Komputerowego Instytut Języka Polskiego UW e-mail: m.r.swidzinski@uw.edu.pl Konsultacje w pok. 1: środa 16.30-17.30 Strona przedmiotu — szukaj pod: www.mswidz.republika.pl/

2. Program • Przedmiot językoznawstwa. • Cechy definicyjne języka naturalnego.  • Struktura języka I: słownik i morfologia. • Struktura języka II: składnia.  • Formalne rozumienie języka. Lingwistyka formalna i informatyczna. • Komunikacja językowa. • Podstawy leksykologii. Leksykografia. • Słowniki – analiza zawartości, klasyfikacja. • Zróżnicowanie języków świata. Podstawy typologii. • Typy badań lingwistycznych. • Kolokwium.

3. Jaka to klasa gramatyczna? KTOKOLWIEK WOLNO ZAJĘTY SIÓDMY DUŻO GRZMIEĆ ŻE NIEOPODAL OWSZEM

4. Temat 4 Struktura języka II: składnia

5. Przypomnienie • Znajomość języka A: znajomość słówek i reguł budowy / rozbioru wyrażeń. • Słownik to zbiór leksemów (= haseł słownikowych). • Morfologia – gramatyka słów. składnia – gramatyka wyrażeń • Polski – język wysoce fleksyjny (HIL = Highly Inflecting Language). • Terminy: słowo – forma wyrazowa – leksem. • Fleksja głębinowa: po co odmieniamy? Rozbiór gramatyczny: części mowy, kategorie fleksyjne, paadygmaty. • Fleksja powierzchniowa: jak odmieniamy? Budowa formy fleksyjnej: tematy, końcówki, alternacje. Wzorce odmiany.

6. Składnia a morfologia Składnia — podstawowy fragment gramatyki:  • zbiór konstrukcji morfologicznych — zamknięty, • zbiór konstrukcji składniowych — otwarty.  Podstawowy komunikat: wypowiedzenie. Składnia jako fragment gramatyki — zbiór reguł budowania wypowiedzeń. Składnia jako część opisu danego języka — opis budowy wypowiedzeń i, po drodze, składników wypowiedzeń: zdań i fraz różnych typów.

7. Podstawowe problemy składni • jak się buduje wypowiedzenie (synteza) i jak się je rozkłada (analiza); • z jakiego surowca tworzy się wypowiedzenia (składniki); • co stanowi spoiwo wyrażeń językowych (mechanizmy zdaniotwórcze).

8. Podstawowe problemy składni Opis składniowy wyrażenia językowego to: • przypisanie mu struktury, • ujawnienie oddziaływań gramatycznych między składnikami. Problem porządku linearnego

9. Przykłady do analizy The nice boy hit the black girl.

10. Przykłady do analizy Katarzyna Wielka rozkazała wtedy zamurować kochanka w wieży koło cerkwi. Kupiono tam telewizor, ale ekran wysiadł tuż po przyjeździe do szkoły. Gallia est omnis divisa in partes tres quarum unam incolunt Belgae aliam Aquitani. Sometimes Mary lets him go but gives him no advice where to go. Tylko pięciu facetów zostało poproszonych o przygotowanie materiałów na wewnętrzne szkolenia w zakresie pierwszej pomocy.

11. Gramatyka zależnościowa i składnikowa Dwie teorie strukturalne • gramatyka zależnościowa: Tesniére, Mel’čuk, Czesi, szkoła podstawowa w Polsce • gramatyka składników bezpośrednich: dystrybucjonizm amerykański, lingwistyka formalna i informatyczna Obie teorie posługują się drzewami.

12. Drzewo zależności

13. Drzewo składników bezpośrednich

14. Typologia konstrukcji składniowych Trzy typy konstrukcji składniowych: • konstrukcje podrzędne: redukowalne do dokładnie jednego składnika; ten składnik to nadrzędnik i reprezentant zarazem;  • konstrukcje współrzędne: redukowalne do dowolnego składnika niespójnikowego; składniki te to reprezentanty (ale nie nadrzędniki);  • konstrukcje egzocentryczne: nieredukowalne; konstrukcje takie nie mają reprezentanta.

15. Typologia konstrukcji składniowych Emerytowany nauczyciel na zastępstwie bardzo elegancko i efektownie wytłumaczył nam indukcję, bo miała być wizytacja.

16. Typologia konstrukcji składniowych • Konstrukcje podrzędne: emerytowany nauczyciel na zastępstwie nauczycielna zastępstwie wytłumaczyłnam elegancko i efektownie wytłumaczyłnam miała być nauczyciel wytłumaczył

17. Typologia konstrukcji składniowych • konstrukcje współrzędne: elegancko i efektownie • konstrukcje egzocentryczne: na zastępstwie bo miała być wizytacja

18. Drzewo składników (PS-tree)

19. Drzewo składników (PS-tree)

20. Mechanizmy zdaniotwórcze Zdanie — sekwencja składników z siecią powiązań. Trzy typy oddziaływań składniowych: • wymaganie składniowe (UNIWERSALNE), • uzgodnienie (OGRANICZONE), • uporządkowanie linearne (UNIWERSALNE).

21. Wymaganie składniowe W wyrażeniach są: • składniki konieczne (najważniejszy: CENTRUM) • składniki usuwalne. Są terminale samodzielne składniowo.

22. Wymaganie składniowe Jednostki tekstu – zwłaszcza terminale – są niesamodzielne (składniowo, a także semantycznie). Wymaganieskładniowe — warunek konieczny pełności (nieeliptyczności) wyrażenia. Uzupełnieniekonieczne — członwymagany (=complement, dopełnienie). Składnikiswobodniepomijalne (bezszkodydlastruktury) — członyluźne (= adjuncts). To m.in. szkolneokolicznikiiprzydawki.

23. Wymaganie składniowe Intuicja „pustych miejsc”, slotów: • __________ umarł. > • To było w _________. > • ____ dała ________ ___________. > • Jaś biegnie i ___________. > • Oni _________ przewyższyli. > • _______ kissed _________. >

24. Wymaganie składniowe • > Jaś umarł. • > To było w Łodzi. • > Ona dała muforsę. • > Jaś biegnie i Marysia się cieszy. • > Oni Piotra przewyższyli. • > John kissed Mary.

25. Wymaganie składniowe Semantycznie:

26. Wymaganie składniowe Składniowo: (a) Zdanie za pełne: Kot pił wódkę duszkiem wczoraj w moim domu na stole. (b) Zdania pełne: Kot pił mleko. PIĆ => FNO, FNO Kot pił. (c) Zdanie niepełne: Pił.

27. Uzgodnienie Uzgodnienie– mechanizm tekstotwórczy typowy dla języków fleksyjnych: dostosowanie charakterystyki gramatycznej jednej jednostki składniowej do oczekiwań innej jednostki.

28. Uzgodnienie Zgoda Jednostkaskładniowa A dziedziczypojednostce B jejwłasnąwartośćpewnejkategoriifleksyjnej: emerytowanynauczyciel: ZGODAemerytowany(mian) nauczyciel(mian) ZGODA emerytowany(poj) nauczyciel(poj)

29. dobry dobra ......... dobre dobrego dobrej ......... dobrych dobremu dobrej ......... dobrym dobrego dobrą ......... dobre .................. .................. ......... ................ Uzgodnienie uczniowi

30. Uzgodnienie Rząd: Jednostkaskładniowa A narzucajednostceskładniowej B określonąwartośćjakiejścechyskładniowej — ale niewartośćwłasnąkategoriifleksyjnej. emerytowanynauczyciel: RZĄDnauczyciel(MOS) emerytowany(mos) nazastępstwie: RZĄDna(MJS) zastępstwie(mjs)

31. zastępstwo zastępstwa zastępstwa zastępstw zastępstwie zastępstwom ...... ...... zastępstwie zastępstwach Uzgodnienie na

32. piję piłem piłam ........ pito pić pijesz piłeś piłaś pije pił piła pijemy piliśmy piłyśmy ........ ....... ....... Uzgodnienie chcieli

33. Uporządkowanie linearne Uporządkowanie linearne — wzajemne usytuowanie składników danej jednostki składniowej. Jaś ma grypę. Jaś grypę ma. Ma grypę Jaś. Ma Jaś grypę. Grypę Jaś ma. Grypę ma Jaś. Mary kissed Peter. Peter kissed Mary. *Peter Mary kissed. *Kissed Mary Peter.

34. Zdanie Standardowa postać wyrażenia samodzielnego (=wypowiedzenia): zdanie. A. Zdanie to konstrukcja oparta na jednej formie finitywnej— o strukturze wyznaczonej przez wymagania składniowe tej formy. Jest to konstrukcja podrzędna. CENTRUM: fraza finitywna. Jaś ma grypę.

35. Zdanie „pojedyncze” Czego wymagają poniższe czasowniki? PIĆ: fraza nominalna (FNO) ZALEŻEĆ: ??? BYĆ: ??? UCHODZIĆ: ??? MIESZKAĆ: ??? ZACZĄĆ: ??? WIEDZIEĆ: ???

36. Schemat zdaniowy Reprezentacja struktury zdania elementarnego przez zbiór fraz wymaganych — schemat zdaniowy. W tradycji anglosaskiej: verb pattern subcategorization (frame)

37. Schemat zdaniowy Schematy zdaniowe dla polszczyzny Czasownikowe  Zeromiejscowe V-0 N I C[Jan] <śpi>.  Jednomiejscowe V-1.1 FNO[Kowalscy] <kupują> (dom). V-1.2 FPN[One] <pytają> (o Marię). V-1.3 FPM(Głupi) <jest> [ten Jan]. V-1.4 FPP[Jan] <wygląda> (na zmęczonego). V-1.5 FPS<Mieszkamy> (w Krakowie). V-1.6 FWB[Ewa] <chce> (spać). V-1.7 FZD(Że oni tu byli, ) <nie wiedzieliście>.

38. Schemat zdaniowy Dwumiejscowe V-2.1 FNO + FNO[Profesor] <pożycza> (nam) (książki). V-2.2 FNO + FPN[Kasjer] <dopisze> (procenty) (do mojego rachunku). V-2.3 FNO + FPM [Jan] <wydał się> (Marii) (miły). V-2.4 FNO + FPM[Dziadkowie] (Marię) <pamiętali> (dość młodziutką). V-2.5 FNO + FPP [Ten obraz] <wyglądał> (krytykom) (na nieautentyczny). V-2.6 FNO + FPP#[Jan] <uważał> (swoją młodszą siostrę) (za wykształconą).

39. Schemat zdaniowy V-2.7 FNO + FPS[Detektyw] <ujął> (to) (tak). V-2.8 FNO + FWB<Dajcie> (nam) (tutaj spać). V-2.9 FNO + FZD(Żebyście tam pojechały, ) (matce) <radzę>. V-2.10 FPN + FPN<Wystąpili> (do sądu) (z wnioskiem o przesłuchanie świadka). V-2.11 FPN+ FPS(Na to wszystko) <patrzymy> (z dezaprobatą). V-2.12 FPN + FZD[Jan] <wie> (od Marii) (, gdzie Piotr mieszka). V-2.13 FPS + FPS[Ten samolot] <leciał> (stąd) (do Berlina).

40. Schemat zdaniowy Quasi-czasownikowe  Zeromiejscowe Q-0 N I C<Dnieje>.  Jednomiejscowe Q-1.1 FNO(Ciężarną) <mdliło>. Q-1.2 FPN<Czas> (na spacerek). Q-1.3 FPS<Jest> (zimno). Q-1.4 FWB<Pora> (wracać). Q-1.5 FZD<Wiadomo> (, co Jan powie).

41. Schemat zdaniowy Dwumiejscowe Q-2.1 FNO + FNO<Potrzeba> (ci) (czegoś nowego)? Q-2.2 FNO + FPN(O wszystko) <chodzić będzie> (sędziemu). Q-2.3 FNO + FPS(Janowi) <powodzi się> (dobrze). Q-2.4 FNO + FWB(Niepodobieństwem) <jest> (wygrać). Q-2.5 FNO + FZD(Janowi) <żal> (, że Maria uciekła). Q-2.6 FWB + FPS (Wygrywać) <jest> (dosyć łatwo).

42. Schemat zdaniowy Statystyka słownikowa schematów (w %) V-1.1 72.62 V-1.2 42.49 V-2.2 41.98 V-0 38.87 V-2.1 29.77 Dlaczego się nie sumuje do 100%??? PRZEKRACZA 100%...

43. Schemat zdaniowy Frekwencja tekstowa schematów (w %) V-1.1 29.51 V-0 12.25 V-1.2 10.69 V-1.5 9.11 V-1.6 9.08 Dlaczego się nie sumuje do 100%??? MNIEJ NIŻ 100%...

44. Schematy zdaniowe w słownikach LDOCE (1978)

45. Schematy zdaniowe w słownikach ISJP (2001)

46. Schematy zdaniowe w słownikach Baza danych LISTA.MDB, Warszawa 1996.

47. Schematy zdaniowe w słownikach Baza danych programu VERBASE (2000).

48. Zdanie „złożone” Inny typ zdania: B. Zdanie to konstrukcja zorganizowana wokół jednego spójnika współrzędnego — o strukturze wyznaczonej przez wymagania składniowe tego spójnika. Jest to konstrukcja współrzędna. CENTRUM: spójnik współrzędny. Jaś śpi, a Maria czuwa. Te dwa typy zdań wyczerpują uniwersum.

49. Podsumowanie • Składnia jako fragment gramatyki — zbiór reguł budowania wypowiedzeń. • Opis składniowy wyrażenia: przypisanie mu struktury (drzewa) oraz ujawnienie powiązań między składnikami. • Gramatyka zależnościowa a gramatyka składników bezpośrednich. • Trzy klasy konstrukcji: podrzędne – współrzędne – egzocentryczne. • Trzy mechanizmy zdaniotwórcze: wymaganie –uzgodnienie – uporządkowanie linearne. • Schemat zdaniowy: zbiór fraz wymaganych dla danego czasownika. • Uzgodnienie: zgoda – rząd. • Dwa typy zdań: pojedyncze – złożone.