KİŞİLİĞİN PSİKOBİYOLOJİK MODELİ

1. KİŞİLİĞİN PSİKOBİYOLOJİK MODELİ Dr. Volkan Topçuoğlu Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı

2. Neden Yeni Bir Model? • Bir çok tıbbi hastalıkta olduğu gibi kişilik bozukluklarının tanısı geleneksel olarak kategorik yaklaşımla konmaktadır. • Kategorik yaklaşımla sağlıklı ve hasta ayrımı yapılır;gerektiğinde tedavi önerilir • Kategorik yaklaşım normal ile devamlılık göstermeyen durumlar(örn.AC ca)için daha uygundur.

3. Neden Yeni Bir Model? • Boyutlu yaklaşımda bireyler tanımlanan boyutlar üzerinde nicel farklılıklarıyla sıralanırlar • Kişilik bozukluklarına kategorik yaklaşımla tanı konulduğunda hastalık eşiklerine gerek duyulur.Bu hastalık eşikleri keyfi olarak belirlenmiştir.

4. DSM ye Göre Kişilik Bozuklukları Tanısı • Hastalar sıklıkla birden fazla kişilik bozukluğunun özelliklerini gösterirler ve çoğul tanılar alırlar • Kişilik bozuklukları ile uyumsuz kişilik özellikleri arasındaki ayırım net değildir • Tüm kişilik bozukluklarında ortak olan özellikler tanımlanmamıştır • Atipik,karışık ve sınırda özellikler gösteren olguları iyi tanımlayamaz

5. Sadece davranışın tanımlanmasına dayanan kişilik modellerinin yetersizlikleri vardır: • Nörotiklik – Dışadönüklük – Psikotiklik boyutlarından oluşan kişilik modelinde nörotikliğin özgüllüğü gösterilememiştir • Kişilik bozukluğu dışındaki birçok psikiyatrik bozuklukta nörotiklik yüksek bulunabilir veya yüksek nörotiklik gösteren bazı bireylerin hiçbir psikiyatrik bozukluğu olmayabilir

6. CLONINGER’İN PSİKOBİYOLOJİK KİŞİLİK MODELİ • Kişilik bilginin veya deneyimin algılanışı, işlenişi ve depolanmasındaki bireysel farklılıklardır. • Kişilik = Mizaç + Karakter • Mizaç→Kişiliğin biyolojik bileşeni • Karakter→Kişiliğin sosyal-kültürel bileşeni

7. Mizaç • Mizaç yaşamın ilk yıllarında kazanılan ve tüm yaşam boyunca nispeten kalıcı olan davranışlarımızın temelini oluşturur • Mizaç duyum,ilişkilendirme(bağlantılandırma) ve güdülenme gibi süreçlere karşılık gelir.

8. MİZAÇ ÖZELLİKLERİ Birbirinden bağımsız dört temel mizaç özelliği (trait) vardır: • Yenilik arayışı (novelty seeking) • Zarardan kaçınma (harm avoidance) • Ödül bağımlılığı (reward dependence) • Sebat etme (persistence) Mizaç özellikleri bireyin tehlike,yenilik ve ödül gibi uyaranlara nasıl yanıt vereceğini belirler

9. Zarardan kaçınma ceza ve (rahatsızlık verici)ödüllendirilmeme karşısında davranışı inhibe etme eğilimidir. • Yenilik arayışı,yeniliğe ve ödüle doğru yönelme,cezadan kaçınma veya kaçma eğilimidir. • Ödül bağımlılığı sosyal ödüllendirilme karşısında davranışı sürdürme eğilimidir. • Sebat etme aralıklı ödüllendirilme ve engellenmeye rağmen davranışın sürdürülmesidir.

10. Dört temel mizaç özelliği 4 temel duygu ile ilişkilidir: • Zarardan kaçınma→korku • Yenilik arayışı→öfke • Ödül bağımlılığı→bağlanma • Sebat etme→hırs

12. Yenilik arayışı, birey için yeni olan bir uyarana doğru aktif yönelmeyi sağlarken, zarardan kaçınma ise pasif kaçınmalara veya kaçmaya neden olur • Zarardan kaçınma, tanıdık olmayan, güvenilmez ve belirsiz durumların araştırılmasını engeller • Zarardan kaçınmanın, yenilik arayışı,ödül bağımlılığı ve sebat etme üzerinde düzenleyici etkileri vardır • Sonuçta bireyin davranışı bu farklı özelliklerin karşılıklı etkileşimini ve denge halini yansıtır

13. } Sebat etme Glutamat Serotonin

14. Dopaminerjik aktivasyon sistemi, ödüllendirici davranışın kazanılması için harekete geçilmesini sağlar • Noradrenerjik sistem bu davranışın idamesini ayarlar • Serotonerjik inhibisyon sistemi ise hem aktivasyon hem de idame sistemlerine karşıt çalışır • Ceza görme veya ödüllendirilmeme karşısında serotonin ve noradrenalin sistemleri birlikte hareket ederek davranışın sönmesini sağlarlar • Görüldüğü gibi Cloninger’in psikobiyolojik modelinde kişiliğin biyolojik temelleri vurgulanmıştır

15. Dört boyutlu mizaç modeli ile kişilik bozuklukları birbirinden ayrılabilir, ancak kişilik bozukluğu olanlar ile olmayanlar birbirlerinden ayrılamamaktadır • Bu nedenle modele karakter boyutlarının eklenmesi ihtiyacı doğmuştur • Karakter sembolleştirme,soyutlama ve yargılama gibi yüksek bilişsel işlevlere denk düşer • Bu süreçler bireyin kendisi ve dış dünyası hakkında kavramlar oluşturmasını sağlarlar.

16. KARAKTER • Kendiliğin (self) özerk bir birey olarak algılanması → kendini yönetme • Kendiliğin toplumun bir parçası olarak algılanması → işbirliği yapma • Kendiliğin evrenin bir parçası olarak algılanması → kendini aşma

17. KARAKTER • Kendini yönetme, bağımsız bir birey olmaya dayanır • Bu kavramdan irade,kendilik saygısı,sorumluluk,etkinlik,liderlik duyguları,geleceğini belirleyebilme gücü,hedefler ve değerler oluşturabilme yetisi,kendi sınırlarını kabul etme ve problem çözme becerileri köken alır • İşbirliği yapma, insanlığın ve toplumun bir parçası olmaya dayanır • Bu kavramdan toplumsallık,eşduyum,şefkat, vicdan, merhamet,yardımseverlik,başkalarının haklarına saygı ve tolerans köken alır • Kendini aşma, evrenin bir parçası olmaya dayanır • Bu kavramdan mistik duygular, dini inanışlar, sabır duyguları köken alır

18. MİZAÇ • Kalıtımsal • Erken çocuklukta gelişir • Zaman içinde nispeten sabit kalır • Kültürlere ve etnik gruplara göre değişiklik göstermez

19. KARAKTER • Kalıtımın etkisi vardır ancak aile ve kültür gibi çevresel etmenler de etkilidir • Yaş ve olgunlaşma ile değişebilir

20. Mizaç ve karakter öğrenme ve bellekle de ilişkilidirler: • Mizaç • İlişki kurarak öğrenme • Şartlanma • İşlem belleği(prosedürel bellek) • Duyusal korteks,amigdala,bazal ganglionlar

21. Karakter • Kavram oluşturarak öğrenme • İçgörü kazanma • Önerme belleği(propozisyonel bellek) • Neokorteks,hipokampus

22. Mizaç Karakter Etkileşimi Kişilik Mizaç Karakter Kendini yönetme İşbirliği yapma Kendini aşma Zarardan kaçınma Yenilik arayışı Ödül bağımlılığı Sebat etme

23. Mizaç özellikleri bireyin içinde bulunduğu sosyokültürel çevre ve yaşam olaylarıyla birlikte karakteri belirler • Aşırı(ortalamanın üzerinde)mizaç özellikleri kişilik bozukluğunu göstermez • Aşırı mizaç özellikleri düşük karakter özellikleriyle birlikteyse kişilik bozukluğu sonucu doğabilir

24. TPQ ve TCI • Üç Boyutlu Kişilik Anketi (Tridimensional Personality Questionnaire/TPQ) (1991) • Mizaç ve Karakter Envanteri (Temperament and Character Inventory/TCI) (1993) • TCI doğru-yanlış şeklinde yanıtlanan, 226 maddelik özbildirime dayalı bir ölçektir; 107 madde mizacı, 119 madde karakteri sorgular. • TCI’nin klinik görüşme ile belirlenen kişilik bozukluklarını yordama gücünün yüksek olduğu bulunmuştur • TCI boyutlu tanı yaklaşımına uygun olarak geliştirilmiştir.

25. Mizaç ve Karakter EnvanteriMizaç Alt Ölçekleri • Zarardan Kaçınma (ZK): • ZK 1 : Beklenti kaygısı ve Kötümserlik – Sınırsız İyimserlik (11 madde) • ZK 2: Belirsizlik korkusu (7 madde): • ZK 3: Yabancılarla birlikteyken utanma (8 madde) • ZK 4: Kolay yorulma ve asteni – Dinçlik (9 madde) Toplam zarardan kaçınma: 35 madde

26. Mizaç ve Karakter EnvanteriMizaç Alt Ölçekleri • Yenilik Arayışı (YA): • YA 1: Keşfetmekten heyecan duyma – Kayıtsız bir katılık (11 madde) • YA 2: Dürtüsellik – Düşünerek hareket etme (10 madde) • YA 3: Savurganlık – Tutumluluk (9 madde) • YA 4: Düzensizlik - Organize olma (10 madde) • Toplam yenilik arayışı: 40 madde

27. Mizaç ve Karakter EnvanteriMizaç Alt Ölçekleri • Ödül Bağımlılığı (ÖB): • ÖD 1: Duygusallık (10 madde) • ÖD 3: Bağlanma – Bağlanmama (8 madde) • ÖD 4: Bağımlılık – Bağımsızlık (6 madde) Toplam Ödül bağımlılığı: 24 madde • Sebat etme (S): Toplam Sebat etme: 8 madde

28. Mizaç ve Karakter EnvanteriKarakter Alt Ölçekleri • Kendini Yönetme (KY): • KKY 1: Sorumluluk alma – Suçlama (8 madde) • KKY 2: Amaçlılık – Hedefsizlik (8 madde) • KKY3: Beceriklilik – Atıllık (5 madde) • KKY 4: Kendini kabul etme – Kendi ile mücadele etme (11 madde) • KKY 5: Olumlu alışkanlıklar – Olumsuz alışkanlıklar (12 madde) • Toplam kendini yönetme: 44 madde

29. Mizaç ve Karakter EnvanteriKarakter Alt Ölçekleri • İşbirliği Yapma (İY): • İY 1: Sosyal hoşgörü – Sosyal hoşgörüsüzlük (8 madde) • İY 2: Eşduyum – Sosyal ilgisizlik (7 madde) • İY 3: Yardımseverlik – Yardımsever olmama (8 madde) • İY 4: Şefkat – İntikamcılık (10 madde) • İY 5: Temiz kalplilik – Kendine yarar sağlama (9 madde) • Toplam işbirliği yapma: 42 madde

30. Mizaç ve Karakter EnvanteriKarakter Alt Ölçekleri • Kendini Aşma (KA): • KA 1: Yaratıcı kendini unutma – Kendinin farkında olma (11 madde) • KA 2: Kişiler ötesi özdeşim – Bireysel özdeşim (9 madde) • KA 3: Manevi kabullenme – Rasyonel materyalizm (13 madde) • Toplam kendini aşma: 33 madde • 14 soru TCI içinde puanlanmamıştır.

31. Yüksek: Tedbirli, gergin, korkulu, çekingen, cesaretsiz, olumsuz, kötümser, utangaç, onay ve cesaretlendirme beklentisi içinde, eleştiriye ve cezaya hassas Avantajları: Tehlikeler karşısında tedbirli ve hazırlıklıdırlar. Dezavantajları: Tehlikenin olmadığı durumlarda tehlike beklentisi ile gereksiz kaygı yaşarlar. Alçak: Tedbirsiz, rahat, sakin, iyimser, cesur, güvenli, dışa dönük, dinç Avantajları: Tehlike ve belirsizlik karşısında da kendilerine güvenlerini korumaları enerjik bir mücadele sürdürmelerini sağlar. Dezavantajları: Tehlikeye karşı duyarsızlıkları ve aşırı iyimserlikleri olumsuz sonuçlara yol açabilir. Zarardan Kaçınma

32. ZK 1 : Beklenti kaygısı ve Kötümserlik – Sınırsız İyimserlik • Yüksek: Tehdit olmayan ve desteklendikleri koşullarda bile zarar ve başarısızlık beklentisi içindedirler. Utanç duydukları deneyimlerini atlatmakta zorlanırlar, sürekli küçük düştüklerini düşündükleri durumlarla meşguldürler • Düşük: Olumlu düşünen optimistlerdir, güçlükler karşısında kaygıya kapılmazlar. Utanç hissettikleri durumları kolaylıkla atlatırlar

33. ZK 2: Belirsizlik korkusu • Yüksek: Belirsiz durumlarda ve alışık olmadıkları ortamlarda gergin ve kaygılıdırlar. Genelde risk almazlar ve rutinlerini değiştirmezler • Düşük: Her durumda güvenli ve soğukkanlıdırlar. Risk alırlar, pasif kalamazlar. Rutin değişikliklerine kolay adapte olurlar

34. ZK 3: Yabancılarla birlikteyken utanma • Yüksek: Sosyal durumlarda utangaçtırlar, yabancılarla karşılamaktan çekinirler. Kabul edildiklerini hissetmedikleri sürece ilişkiye girmemeyi tercih ederler • Düşük: Cesaretlidirler, sosyaldirler, topluluk önünde konuşmakta zorlanmazlar

35. ZK 4: Kolay yorulma ve Asteni – Dinçlik • Yüksek: Kolay yoruldukları için sıklıkla fazladan dinlenmeye ihtiyaç duyarlar. Önemsiz hastalıklardan bile iyileşmeleri zaman alır. • Düşük: Çok az şey yorucu ve zor gelir. Ufak hastalıklardan hızla iyileşirler.

36. Yenilik Arayışı

37. YA 1: Keşfetmekten heyecan duyma – Kayıtsız bir katılık Yüksek: Bilmedikleri yerlere gitmekten zevk duyan maceracılardır. Rutinden sıkılırlar ve bir değişiklik oluşturmaya çalışırlar. Monotonluktan rahatsız olurlar. Düşük: Yeni ve ilginç uyaranlara ihtiyaçları yoktur. Bildik yerleri, kişileri, durumları tercih ederler. Yeni fikirlere ve etkinliklere karşı direnç gösterirler. İyi bildikleri ve denemiş oldukları rutinlerine sıkı sıkıya bağlıdırlar. Bir şeyi aynı şekilde yapmayı severler, nadiren sıkılırlar.

38. YA 2: Dürtüsellik – Düşünerek hareket etme Yüksek: Kolay uyarılırlar, tam olmayan bilgi ile hızlı karar alırlar. Olayları dramatize eden, kolay etkilenen bireylerdir. Anlık dürtülerine kapılırlar, dikkatleri kolay dağılır. Düşük: Duygularından çok düşüncelerine önem verirler. Nadiren tahminlere dayanarak hareket ederler. Kararlarını alırken detaylı bilgiye sahip olmak isterler. Nadiren kuralları çiğnerler. Dikkatleri kolay dağılmaz ve uzun süre odaklanabilirler.

39. YA 3: Savurganlık – Tutumluluk Yüksek: Para, enerji ve duyguları açısından bonkördürler. Gösterişlidirler. Para biriktirmek yerine harcamayı severler. Düşük: Para, enerji ve duyguları açısından tutumludurlar. İdareli olarak bilinirler. Kendilerine ve başkalarına bir şey almakta zorlanırlar.

40. YA 4: Düzensizlik - Organize olma Yüksek: Düzensizdirler, kolay sinirlenirler ve öfkelerini gösterirler. Katı kuralları olmayan etkinlikleri tercih ederler. Engellendikleri durumlardan kaçınırlar. Düşük: Düzenli ve sistematiktirler. Katı kuralları ve düzeni tercih ederler. Engellenme durumunda hazzı erteleyebilirler. Öfkelerini kolay dışa vurmazlar.

41. Ödül Bağımlılığı Yüksek: Sevecen, sıcak, duyarlı, bağımlı ve sosyal. Avantajları: Sıcak, sosyal ilişkiler kurmalarını ve başkalarını anlamalarını sağlar. Dezavantajları: Nesnelliklerini kaybetmelerine yol açacak boyutta başkalarından etkilenirler. Düşük: Pratik, soğuk, sosyal olarak duyarsızdırlar, tek başına olmaktan memnun ve mesafelidirler. Avantajları: Duygusallıktan uzak değerlendirmeler yapmaları nesnel olabilmelerini sağlar. Dezavantajlar: Sosyal duyarlılıklarındaki zayıflık yararlı sosyal yakınlaşmalar kurmalarını engeller.

42. ÖD 1: Duygusallık Yüksek: Duygusal, sempatik, anlayışlıdırlar. Duygularını kolay gösterebilirler. Başkalarının duygularını kolay hissederler. Düşük: Soğuk ve tuhaf olarak algılanırlar. Sıkıcı bulunurlar. Başkalarının duygularına hassas değildirler. Sosyal ilişki kurmakta zorlanırlar. Pratiktirler.

43. ÖD 3: Bağlanma – Bağlanmama Yüksek: Duygularını başkalarına açmayı tercih ederler. Yakın ve uzun süreli sosyal bağlar kurarlar. Reddedilmeye karşı hassastırlar. Düşük: Sosyal ilişkilere karşı isteksizdirler ve gizliliği tercih ederler. Duygularını başkalarıyla paylaşmazlar. Uzak, kopuk, yalnız kişiler olarak bilinirler. Reddedilmeye kayıtsızdırlar.

44. ÖD 4: Bağımlılık – Bağımsızlık Yüksek: Başkalarının duygusal desteğine bağımlıdırlar, nasıl görüldüklerini çok önemserler. Karşısındakinde koruma ihtiyacı uyandırırlar. Tek başlarına karar almaları ve etkinlikte bulunmaları zordur. Başkalarını memnun etmek için olduklarından farklı davranırlar. Terk edilme korkusunu yoğun şekilde yaşarlar. Sosyal baskılara duyarlıdırlar. Düşük: Duygusal destek arayışı içinde değildirler. Başkalarını memnun etmeye çalışmazlar. Sosyal baskılara ve eleştirilere hassas değildirler. Başkalarını bağımsız ve kendilerine yeten bireyler olarak etkilerler.

45. Sebat etme Yüksek: Engellenmeye rağmen üretken, çalışkan, kararlı ve sebatkârdırlar. Ödül beklentisi içindeyken bu çabalarını yoğunlaştırırlar. Engellenme ve yorulma ile daha çok kamçılanırlar. İşkoliktirler. Koşullar istikrarlı ve ödüller aralıklı ise sebat etme adaptiftir, koşullar hızlı değişiyorsa maladaptiftir. Düşük: Tembel ve üşengeçtirler. İşlere nadiren gönüllü olurlar. Kolay bir işi başlatmakta bile yavaş davranırlar. Ellerinde olandan daha fazlası için uğraşmazlar. Ödül alacaklarını bilseler bile çalışmalarını arttırmazlar. Koşullar çok sık değişiyorsa adaptif, ödül uzun dönemde ve aralıklı olarak veriliyorsa maladaptiftir.

46. Kendini Yönetme Yüksek: Olgun, kendine yeten, sorumlu, güvenilir ve amaçlıdırlar. Kendilerine saygı ve güvenleri yüksektir. Davranışları, bireysel seçim ve hedefleri ile uyumludur. Etkindirler ve liderliğe oynarlar. Otorite karşısında asi olarak algılanabilirler. Düşük: Olgunlaşmamış, kırılgan, suçlayıcı, sorumsuz ve güvenilmezdirler. Başlarında güvenilir bir liderleri olmadığında bu özellikleri gösterirler. İçsel organize edici bir sisteme sahip değil gibidirler. Anlamlı hedefler tanımlamak ve bunları sürdürmekte güçlük çekerler. Anlık, birbirleriyle çelişen, kendini gerçekleştirmeye hizmet etmeyen dürtülerin hakimiyeti altındadırlar.

47. KY 1: Sorumluluk alma – Suçlama Yüksek: Kendilerini seçimleri konusunda özgür hissederler. Davranışlarının, tutumlarının ve hatta sorunlarının bile kendi seçimlerinin sonucu olduğunu hissederler. Başkaları tarafından güvenilir bulunurlar. Düşük: Başlarına gelenlerden başkalarını ve çevresel etmenleri sorumlu tutma eğilimindedirler. Tutumlarının ve davranışlarının kendi iradelerinin dışında olduğunu düşünürler. Sorumluluk almazlar ve güvenilmez olarak bilinirler.

48. KY 2: Amaçlılık – Hedefsizlik Yüksek: Amaçları, hayatlarının bir anlamı ve hedefi olduğunu düşündüren eylemleri vardır. Düşük: Yaşamlarında hedef, anlam ve doğrultu tanımlamada güçlük çekerler. Uzun süreli hedefler belirlemede zorlanırlar. Anlık ihtiyaçlarını geciktiremezler. Hayatlarının boş olduğunu düşünebilirler.

49. KY 3: Beceriklilik – Atıllık Yüksek: Becerikli ve etkin oldukları düşünülür. Daima sorunlarını çözecek fikirleri vardır. Karşılaştıkları zor bir durumu kendilerine bir meydan okuma ve alt etmeleri gereken bir durum olarak görürler. Düşük: Umutsuz, çaresiz ve etkisizdirler. Sorunlarını çözecek güven duygusunu geliştirememişlerdir. Güçlüklerle karşılaştıklarında kendilerini beceriksiz hissederler. İşlerinin bitirilmesini başkalarından beklerler.

50. KY 4: Kendini kabul etme – Kendi ile mücadele etme Yüksek: Kendine güvenen ancak kendi sınırlarının da bilincimde olan ve bunları kabul etmiş kişilerdir. Zihinsel ve bedensel kapasitelerinden memnundurlar. Oldukları gibi davranırlar. Eksikliklerini çalışma ve gayret sarf ederek giderme çabası içindedirler. Düşük: Özgüvenleri azdır. Zihinsel ve bedensel kapasitelerinden memnun değildirler. Olduklarından farklı davranırlar. Sınırsız zenginlik, önem, aşırı güzellik ve sonsuz gençlik hayalleri kurarlar. Gerçeklerle karşılaştıklarında rahatsız olurlar buna karşın fikirlerini ve hedeflerini tekrar gözden geçiremezler.