UVOD U EKONOMIJU

1. UVOD U EKONOMIJU Prof.dr. Ibrahim Jusufranić

2. UVOD Ekonomija je nauka o efikasnoj alokaciji ograničenih resursa između različitih mogućnosti njihove upotrebe. Prisutna su dva principa ovog problema. Mikroekonomija istražuje akcije koje preduzimaju pojedinci i preduzeća i razmatra uslove koji vode efikasnoj upotrebi resursa. Makroekonomija ispituje ukupne performanse privrede jedne zemlje nastojeći da odredi faktore koji vode punoj iskorišćenosti društvenih resursa.

3. Ekonomija kao nauka sadrži više od teorija koje se odnose na ekonomske probleme. Jedan važan dio ekonomske analize testira teorije na osnovu podataka iz realnog svijeta i primjenjuje realne modele na situacije. Fundametalni koncepti : oskudnost, izbor i proizvodne mogućnosti Svi ekonomski problemi nastaju iz problema oskudnosti. Proizvodni resursi i dobra koja pojedinci žele da kupuju su ograničeni u svojoj raspoloživosti, dok je želja i raspoloživost pojedinaca da troše dobra gotovo neograničena.

4. Kao kriterijum alokacije ograničenih resursa su upotrebljiva cijena. Ogroman broj cijena na slobodnom tržištu održava međuzavisnost između količine raspoloživih dobara i želje da se ona posjeduju. Ekonomski sistem cijena omogućuje pojedincima koja dobra mogu sebi da priušte i u kojim količinama. Cijena služi kao mjera relativne oskudnosti roba i usluga. Visoka cijena robe i usluge može ukazivati na visoke troškove proizvodnje. Visoka cijena može da odražava i apsolutnu rijetkost, ukazujući na to da je raspoloživa ograničena količina nekog dobra za zadovoljenje tražnje potrošača.

5. Sa društvenog aspekta, moguće je odricanje koje nastaje pri izboru između alternativnih kombinacija dobara predstaviti krivom proizvodnih mogućnosti. Pored modela proizvodnih mogućnosti, problemi odskudnosti i izbora su također, predstavljeni u ekonomskom modelu ponude i tražnje. Mogućnost proizvođača da ponudi robe i usluge pojedincima po različitim cijenama je široko obuhvaćen konceptom ponude. Želje i mogućnosti pojedinaca da kupuju robe i usluge po različitim cijenama je široko obuhvaćen konceptom tražnje.

6. Mikroekonomija i makroekonomija Savremeni pristup istraživanju ekonomskih problema je podijeljen na mikroekonomiju i makroekonomiju. Mikroekonomija se bavi pojedinačnim dobrima i odlukama koje prave pojedinačna preduzeća i potrošači. Makroekonomija se bavi funkcionisanjem ukupne privrede jedne zemlje Mikroekonomija proučava i kako pojedinci odlučuju koliko će rada i drugih resursa sa kojima raspolažu,kao što su kapital i zemlja prodati preduzećima kako bi došli do dohotka.

7. Pri datim cijenama dobara, pojedinci moraju da odlučekako da raasporede svoj dohodak na kupovinu roba i usluga tako da postignu najviši stepen zadovoljenja potreba. Makroekonomija proučava globalne ekonomske agragate kao što su ekonomski rast, nezaposlenost , inflacija, platni bilans, privredna ravnoteža itd. Svaki od njih je indikator ukupnog stanja privrede i stepena iskorištenosti resursa. Kreirajući i sprovodeći monetarnu i fiskalnu politiku, država pokušava da postigne ove ciljeve.

8. Veća razlika između mikro i makro ekonomske analize se vidi u grupama koje su u fokusu studija svake od njih. U mikroekonomiji, glavni privredni subjekti čije se akcije analiziraju su pojedinci i prduzeća. U makroekonomiji, osnovu analize čine akcije većih grupacija ili agregata subjekta- kao što su svi potrošači, država, svi investitori. Za razumijevanje akcija osnovnih ekonomskih subjekata, često se koriste agregati kao osnova u mikroekonomskoj analizi, kao što su domaćinstva (grupa pojedinaca) i grana (grupa preduzeća.

9. Ekonomski modeli U sagledavanju problema realnog svijeta ekonomisti kombinuju definicije, predpostavke , grafike i jednačine da bi formirali ekonomske modele. Modeli su uprošćena slika kompleksnih fenomena iz realnog svijeta. Dobar ekonomski model će identifikovati ključne varijable fenomena koji se razmatra, adekvatno će predstaviti odnose između varijabli a potom će obezbijediti uvid u osnovnu prirodu i način djelovanja posmatranog problema.

10. Definicije Za uspješnu ekonomsku komunikaciju i za precizno identifikovanje ekonomskih problema pod određenim okolnostima, od suštinskog je značaja razumijevanje pojmova iz osnovnog ekonomskog riječnika. Ovo je u izvjesnoj mjeri problematično jer ekonomski riječnik obuhvata riječi koje se svakodnevno upotrebljavaju, a koje često imaju vrlo različito značenje u odnosu na ono koje koriste ekonomisti.

11. EKONOMSKI SISTEM Pod ekonomskim sistemom podrazumijevamo društveno određeni mehanizam za rješavanje temeljnih ekonomskih pitanja (šta,kako i za koga proizvoditi). Ekonomski sistem je najvažniji podsistem ukupnog društvenog sistema, jer zahvaljujući svojoj otvorenosti i velikom broju veza za ostale podsisteme, snažniji nego što ovi djeluju na njega. Glavne komponente ekonomskog sistema su: 1. Resursi : inputi-faktori proizvodnje, tehničko-tehnološko znanje, poduzetništvo i organizacione sposobnosti ;

12. 2. Ekonomski subjekti : domaćinstva, preduzeća, država. Svaki od učesnika je uključen u neki proces donošenja odluka gdje se stvaraju različiti tipovi hijerarhijskih odnosa i različiti položaji pojedinih učesnika u njima ; 3. Procesi – ekonomske aktivnosti, koje objašnjavaju kako funkcioniše ekonomski sistem, tj.upotreba inputa(resursa) i njihova transformacija u outpute (rezultate); 4. Ekonomske institucije kao ustaljen odnos između ekonomskih subjekata, a plod su navika, običaja i propisa, koji determinišu pravila ljudske akcije i organizacije trajnijeg ekonomskog ponašanja.

13. Vrijednosti sistema za oblikovanje ekonomskih sistema su : Sistem donošenja odluka, informacioni sistem, sistem motivacija i koordinacioni mehanizam. • U sistemu donošenja ekonomskih odluka teorijski razlikujemo : centralizovane i decentralizovane privredne sisteme. U modernim ekonomskim sistemima preovladavaju mješoviti ekonomski sistemi sa tendencijom ka većoj decentralizaciji. • Sistem informacija uključuje mehanizme i kanale za prikupljanje, prenos, obradu, čuvanje i analizu ekonomskih situacija.

14. 3. Sistem motivacija se bavi načinima kako jedan učesnik motiviše drugog da se ponaša prema njegovim očekivanjima. 4. Koordinacija odluka učesnika u ekonomskim sistemima je moguća : • Snagom pravila i običaja tradicionalnih društava • Planom tj.sistemom komandne ekonomije, gdje se odluke donose centralizovano izdaje ih centralni organ kao direktive učesnicima u sistemu • Tržištem tj. slobodnim sučeljavanjem ponude i tražnje vođenih “nevidljivom rukom”

15. Za razliku od najranijih društava, u kojima običaj upravlja svakim oblikom ponašanja pa shodno tome i privrednim životom, savremeni ekonomski sistemi se dijele na : • Ekonomski sistem komandne ekonomije ili centralno-planski sistem i • Tržišno ekonomski sistem, koji je danas preovladavajući u svijetu. Naziv komandna ekonomija dat je po tome što država komanduje upotrebom faktora proizvodnje u zemlji. Komandne ekonomije se zasnivaju na državnom vlasništvu nad kapitalnim dobrima, a država uglavnom arbitarno određuje cijene.

16. Za razliku komandne ekonomije tržišni ekonomski sistem se karakteriše vrlo ograničenom ulogom države. Bitne odlike ovog sistema u kome je omogućeno slobodno ugovaranje i sučeljavanje kupaca i prodavca su : • Privatno vlasništvo nad kapitalnim dobrima • Sloboda izbora kao pravo ljudi da osnivaju svoja preduzeća • Motiv učešća preduzeća u ekonomskoj djelatnosti je isključivo profit • Cijene se formiraju pod utjecajem sučeljavanja ponude i tražnje, dakle konkurencijom na tržištu.

17. Tržišne privrede se klasificiraju u tri modela : • Anglosaksonski model • Socijalno tržišna privreda • Istočnoazijski model Anglosaksonski model apsolutizira ulogu tržišta i ekonomskih sloboda kao preduslova ekonomskoj efikasnosti. Model je zasnovan na visokoj produktivnosti rada i općem mentalitetu za postizanje ličnog uspijeha. Ovaj model proizilazi iz doktrine liberalne ekonomije.

18. Model socijalno tržišne privrede unosi korekture u tržišni način privređivanja s jedne strane što se ne vjeruje u svemoć tržišta, a s druge strane što se ima na umu rješavanje socijalnih problema. U okviru ovog modela često se diferenciraju : • Švedski model, karakterističan po snažnoj socijalnoj komponenti, smanjenju socijalnih razlika. • Njemački model socijalno tržišne privrede u kome država aktivno utiče na cijene carine i tehničke norme.

19. Istočnoazijski model se primjenjuje u Japanu i jednom broju zemalja jugoistočne azije, a karakteriše ga prožimanje tržišta nacionalnom kulturom i tradicijom. Tradicionalni mentalitet u kome se daje prioritet interesa nacije u odnosu na pojedinca rezultira visokim nivoom dobrovoljne štednje i investicija što za ekonomsku posljedicu ima sporiji rast životnog standarda stanovništva u odnosu na rast produktivnosti rada.

20. TEMELJNI EKONOMSKI POJMOVI I PROBLEMI Potrebe Računovodstveni trošak Rijetkost Ekonomski trošak Ekonomska dobra Zakon opadajućih prinosa Proizvodna funkcija Maltusova teorija Granice proizvodnih Stanovništva mogućnosti Ekonomija obima Input faktori proizvodnje Ekonomske institucije Marginalna analiza Transakcioni troškovi Oportunitetni trošak Socijalni kapital

21. RIJETKOST I IZBOR Svi ekonomski problemi i dileme proizilaze iz činjenice da se ljudske potrebe stalno šire a da su dobra ograničena i li rijetka. Potrebe su osjećaj pomanjkanja neke stvari, dobra,usluge, koje osoba želi da ublaži ili otkloni. Ekonomski posmatrano, potrebe se manifestuju u formi zahtjeva pojedinaca za proizvodima i uslugama na tržištu, čijom se kupovinom smanjuje ili otklanja napetost. Potrebe su, zapravo, neograničene a njihovo zadovoljavanje kontinuirano, pa ekonomija mora da premosti jaz ograničenih i neograničenih potreba.

22. Dobra su stvar ili usluge kojima se zadovoljavaju neke ljudske potrebe. Dobra se dijele na slobodna i ekonomska. Slobodna dobra su ona dobra koja svojom količinom premašuju ljudske potrebe(zrak koji udišemo, sunčevo svjetlo, voda). Ovakvih dobara je sve manje jer ih čovjek osvajanjem prirode sve više pretvara u ekonomska dobra. Ekonomska dobra su rijetka jer ih ima manje nego što su ljudske potrebe, pa stoga i predstavljaju predmet izučavanja ekonomske nauke.

23. Definicija ekonomije upućuje na najefikasniju upotrebu resursa, odnosno ostvarenje najboljeg izbora u njihovoj upotrebi, što znači da ekonomija rješava dva ključna problema : • Oskudnost resursa i • Izbor (ekonomske odluke). Problem rijetkosti se ispoljava u kontuiranom jazu između obima zadovoljenih i nezadovoljenih želja, koji se ekonomskim napretkom smanjuje, ali se nikada ne rješava. Rijetkost dobara i usluga, kojima se zadovoljavaju brojne želje, potrebe i težnje izviru iz oskudnosti resursa.

24. Tretman oskudnih resursa i problema izbora između alternativne upotrebe tih resursa, pokazuje ekonomiju kao nauku o racionalnom izboru, koja otkriva i unapređuje pravila kojima se ljudi rukovode u svom racionalnom ekonomskom ponašanju. Donošenje odluka se odvija u određenom društvenom okruženju, što ekonomiju karakteriše društvenom naukom koja proučava kako uticaj pravila na odlučivanje u uslovima ograničenosti tako i povratni utjecaj odluka o izboru na društvena pravila.

25. EKONOMSKI INPUTI (FAKTORI PROIZVODNJE) Ekonomski inputi, još se nazivaju faktori proizvodnje, su resursi potrebni za proizvodnju dobara. Dijele se na primarne ili izvorne i proizvodne ili izvedene. Primarni inputi se kao rijetki privredni resursi unajmljuju ili kupuju za odgovarajuće naknade ili dohotke svojim vlasnicima. Karl Marks je faktore proizvodnje dijelio na : rad, sredstva za rad i predmete rada, pri čemu je rad izvajao kao jedinog stvaraoca nove vrijednosti.

26. Rad je najširi pojam kojima ekonomisti označavaju različite fizičke i mentalne sposobnosti ljudi, koji se upotrebljavaju u proizvodnji dobara i usluga. Stečene radne sposobnosti stvorene u procesu obrazovanja i odgoja se ponekad tretiraju kao ljudski kapital. Visina najamnina određena je : odnosom tržišne ponude i tražnje za radom i institucionalnim faktorom. U ljudske resurse često se ubraja i tehnologija, koja obuhvata ljudsko znanje primijenjeno u proizvodnji, uključujući i metode transformacija inputa u gotove proizvode i usluge.

27. Kapital je faktor proizvodnje koji poprima različita značenja i oblike. Otuda se kao najjednostavnije određenje kapitala može uzeti ono koje kaže da je kapital vrijednost koja se oplođuje bez obzira na svoj konkretan oblik oplodnje. Ovo postaje jasno ako se zna da ista stvar može u jednim okolnostima biti kapital, a drugima ne. Kao osnovni pojavni oblici kapitala pojavljuju se realni i finansijski kapital. Realni kapital čine trajna kapitalna dobra. Označavaju se još i investicionim resursima. Finansijski kapital predstavlja različite finansijske instrumente. Izražen u novcu finasijski kapital je suma novca neophodna za kupovinu određenih kapitalnih dobara.

28. Prirodni resursi se obično svode na zemlju kao prvi i najvažniji prirodni resurs. Opšta karakteristika prirodnih resursa je da imaju fiksnu ponudu ali je moguće razlikovati obnovljive i neobnovljive resurse iz čega je nastala posebna disciplina ekonomska ekologija. Koja povezuje ekonomsku racionalnost sa zaštitom okoline. Preduzetništvo se danas smatra četvrtim faktorom proizvodnje, čija se uloga sastoji u kombiniranju faktora proizvodnje-rada, kapitala i prirodnih resursa u svrhu njihove efikasnije upotrebe u proizvodnji dobara i usluga za druge.

29. PROIZVODNE MOGUĆNOSTI DRUŠTVA EKONOMDKE AKTIVNOSTI Ekonomska aktivnost predstavlja svjesno i svrshishodno djelovanje ekonomskih subjekata u sferi upotrebe oskudnih dobara. Ekonomske potrebe su najznačajniji faktor koji utiče na povećanje proizvodnje odnosno ljudske potrebe su osnovni smisao i razlog organizovanja ekonomskih aktivnosti bilo da su one individualne ili grupne, privatne ili državne, legalne ili ilegalne i sl.

30. Proizvodnja predstavlja organizovano djelovanje čovjeka na prilagođavanje dijelova prirode svojim potrebama, odnosno predstavlja proces stvaranja ekonomskih dobara. Raspodjela određuje veličinu udjela pojedinaca u tim potrebama. Razmjena omogućuje pojedincu da dođe do onih proizvoda za kojim ima potrebu mijenjajući dio koji mu je pripao raspodjelom. Ovakva privreda je robna privreda, za razliku od naturalne privrede, koja je odlikovala društva na vrlo niskim razinama razvoja. U potrošnji proizvodi postaju predmet pojedinačnog i zajedničkog korištenja radi zadovoljavanja najrazličitijih ljudskih potreba.

31. PROIZVODNA FUNKCIJA S ozirom na oskudnost svih faktora proizvodnje, čovjek se u proizvodnji rukovodi općim načelom ekonomičnosti ili ekonomske racionalizacije, koje se svodi na ostvarenje što većih rezultata proizvodnje uz što manji utrošak faktora proizvodnje. Dakle, u proizvodnji je zastupljen funkcionalni odnos između korištenja faktora proizvodnje inputa i ostvarenih rezultata outputa. Sa makroekonomskog gledišta, proizvodna funkcija označava proizvodnju određene nacionalne privrede koja se ostvaruju na osnovu raspoložive kombinacije agregiranih faktora proizvodnje.

32. TEMELJNA EKONOMSKA PITANJA Svako društvo, bez obzira na tip ekonomskog sistema i nivo ostvarenog razvoja mora se suočiti sa tri temeljna i međuzavisna ekonomska problema i riješiti ih : • Šta će proizvoditi ? • Kako će se proizvoditi ? • Za koga će se proizvoditi ? Ovim pitanjima ponekad se dodaje i pitanje : - Ko donosi odluke i na koji način ?

33. Načini odgovora na ova tri pitanja usmjeravaju nas i ka pitanju mehanizma regulacije kao načina odgovaranja na gore pomenute dileme : kako se odluke donose, da li će se ti problemi rješavati planski ili tržišno. Na temelju problema rijetkosti i time prinuđenog izbora, izraženog kroz predhodna pitanja, šta, kako i za koga proizvoditi proizašao je koncept oportunitetnog troška, koji se može predstaviti proizvodnom dilemom koja iskazuje proizvodne mogućnosti društva.

34. MARGINALNA ANALIZA Odluke o obavljanju ekonomskih aktivnosti, čak i kada se donese, predpostavljaju dalje razmatranje njenog inteziteta. Marginalnu analizu je u ekonomsku teoriju uvela marginalistička škola i po njoj je ta škola i dobila svoj naziv. Iz marginalne analize je proizašao marginalni (granični metod), koji predstavlja skup tehnika analize primijenjenih u sferi ekonomskih pojava i odnosa. Marginalna analiza ima široku primjenu pri rješavanju svakog ekonomskog problema izbora počev od istraživanja ravnoteže preduzeća pa sve do optimuma na nivou privrede jedne zemlje u cjelini.

35. GRANICA I KRIVA PROIZVODNIH MOGUĆNOSTI Ukupan nivo proizvodnog potencijala jedne nacionalne privrede ilustruje se pomoću krive proizvodnih mogućnosti- KPM. Ova kriva prati različite količine proizvoda koji se mogu efikasno proizvoditi uz postojeću tehnologiju i resurse. Svaka proizvodnja koja se nalazi na krivi proizvodnih mogućnosti jeste efikasna proizvodnja. Uz uslov pune zaposlenosti svih proizvodnih faktora (rada, zemlje i kapitala) moguće je povećavati proizvodnju jednog dobra ili usluge samo smanjenjem proizvodnje drugog dobra ili usluge kako bi se oslobodili potrebni resursi.

36. DESET KLJUČNIH PRINCIPA FUNKCIONIRANJA EKONOMIJE : • Motivacija. Za angažiranje u ekonomskoj djelatnosti najvažnije je da postoji podsticaj koji djeluje da se poduzme ili ne poduzme određena aktivnost-od štednje i investicija do potrošnje. • Ništa nije besplatno. U uslovima rijetkosti resursa, korištenje tj.upotreba resursa uvijek košta (“nema besplatnog ručka”).

37. 3. Slobodna razmjena stimuliše ekonomski proces. Tržišni učesnici se dogovaraju da izvrše razmjenu, jer uzajamno antipiciraju da će tako poboljšati svoj položaj. Tri su osnovna razloga zbog kojih je trgovina produktivna, odnosno zašto povećava bogatstvo ljudi :(1) trgovina kanališne robe ka onima koji ih najviše ciene; (2) razmjena omogućuje partnerima da profitiraju od specijalizacije u proizvodnji onih proizvoda u čijoj su proizvodnji najbolji, i (3) slobodna razmjena omogućava da ostvarimo dobit od zajedničkog napora,od podjele rada i prihvatanja metoda masovne proizvodnje.

38. 4. Transakcioni troškovi otežavaju trgovinu. Njihovim snižavanjem unapređuje se ekonomski proces. Visoki troškovi poslovnih transakcija smanjuju potencijalnu dobit od razmjene. Obrnuto, smanjenje troškova transakcija povećava dobit od razmjene i na taj način se stimuliše ekonomski progres. 5. Povećanje realnog dohotka zavisi od povećanjaproizvodnje dobara i usluga. Viši dohodak i životni standard su zavisni od veće produktivnosti i proizvodnje. Postoji direktan odnos između nacionalnog dohodka po stanovniku i proizvodnje po stanovniku. Proizvodnja je stvar dohotka.

39. 6. Četiri izvora rasta dohotka su : (a) poboljšanje stručnosti radne snage, (b) akumulacija kapitala, (c) tehnološki progres,(d) bolja ekonomska situacija. 7. Dohodak je naknada za pružanje ekonomskihusluga i stiče se ukoliko je naša ekonomska aktivnost korisna. To bi nam moglo poslužiti kao motivacija da se obrazujemo, obučimo i razvijemo svoje talente u onim oblastima koje drugi visoko cijene. Milioni potrošača, koji nikad nisu upoznali ni čuli za Voltona ili Gejtsa, ipak, imaju koristi od njihovog poduzetničkog talenta jeftinih proizvoda. Volton i gejts su zaradili mnogo novca zato što su pomogli velikom broju ljudi.

40. 8.Profit usmjerava poslovnu aktivnost u pravcupovećanja nacionalnog bogatstva, a odvraćaju ga od projekta koji raspaju ograničene resurse. Ova funkcija je od životne važnosti. Države i društva, koja nisu u stanju da ovu funkciju valjano obave,mogu sa sigurnošću da očekuju stagnaciju. 9. Načelo “nevidljive ruke” – tržišna cijenausklađuje pojedinačni i opšti interes. Ovaj je proces od vitalnog značaja za našu ekonomsku dobrobit. 10. Najčešći razlog pogrešnih ekonomskih odluka je ignoriranje sekundarnih efekata i dugoročnih posljedica. Političari, ili druge interesne skupine stalno naglašavaju, često i namjerno, kratkoročne koristi koje slijede iz određene ekonomske politike,dok potpuno ignorišu dugoročne posljedice.

41. TRŽIŠTE Osnovni pojmovi Tržišni mehanizam Ukrštena elastičnost “Necidljiva ruka” Očekivanja potrošača Funkcije tržišta Supstitutivne robe Zakon ponude Komplementarne robe Zakon tražnje Tržišne cijene Tržišna ponuda Tržišna ravnoteža Zakon ponude Čišćenje tržišta Elastičnost tražnje Profit Gifenov paradoks Izbor Elastičnost ponude Privatno vlasništvo Dohodovna elastičnost Tragedija zajed. dobra

42. POJAM TRŽIŠTA Tržište je osnovna i najznačajnija institucija ekonomskog sistema i jedna od najznačajnijih općih ekonomskih kategorija. Postoji nekoliko osnovnih značenja i teorijskih određenja tržišta : • Tržište je najprije definirano kao mjesto razmjene različitih dobara. Radilo se o prostoru na kome se u određenom vremenu prodaju i kupuju najraznovrsniji proizvodi. Danas tržišna razmjena nije vezana za određeni prostor, već se ostvaruje na različite načine uz pomoć savremenih komunikacijskih sredstava tako da mjesto više nije bitna odrednica tržišta.

43. 2. Tržište podrazumijeva sam oblik razmjene i usluga posrestvom novca, gdje važi istovjetnost cijena proizvoda iste vrste. Novčani oblik razmjene je nastao spontano sa razvitkom društvene podjele rada, specijalizacije i novca, a današnje tržište djeluje kao uređeni i ustaljeni proces razmjenskih odnosa. Položaj prodavca i kupca na tržištu određuje tržišnu strukturu, koja utiče na način oblikovanja cijena i na vođenje poslovne politike ekonomskih subjekata i ponašanje potrošača.

44. Postoje različiti kriteriji za podjelu tržišta: • Globalna podjela tržišta obuhvata : tržište roba i usluga, tržište faktora proizvodnje, tržište novca i hartija od vrijednosti. • Prema teritorijalnom obuhvatu, tržište može biti : lokalno, regionalno, nacionalno i svjetsko tržište. • Prema obimu prometa, dijelimo trgovinu na veliko i trgovinu na malo. • Sa gledišta vrste robe, kaja se na njemu razmjenjuje, razlikujemo npr.,tržište čelika, tržište nafta, tržište pšenice, tržište uglja itd. • Sa gledišta intervencije države razlikujemo: 1.tržište bez intervencije države-slobodno tržište 2.vezani ili regulirano tržište.

45. MEHANIZAM TRŽIŠTA Tržište rješava tri ekonomska problema. U tržišnoj privredi odgovore na tri temeljna ekonomska pitanja – šta, kako i za koga proizvoditi – u interakciji miliona preduzeća ipotrošača koji stupaju u dobrovoljnu razmjenu, rješavaju se nevidljivim putem preko sistema cijena i tržišta. a) Šta će se proizvoditi određuje se novčanim glasovima potrošača i to prema njihovim dnevnim odlukama šta će kupiti. Poznata je Teorija o potrošačkom suverenitetu po kojoj potrošaču pripada primarna uloga u usmjeravanju proizvodnje.

46. b) Kako će se proizvoditi određuje se konkurencijom među različitim proizvođačima. U međusobnoj konkurenciji i borni za profit, koja na tržištu ostavlja samo najuspješnije tržišne učesnike. Uspješniji su, dakle, oni ekonomski subjekti koji primjenjuju savršenije tehnološke metode i postupke. c) Za koga se proizvode dobra odlučuje se pomoću ponude i tražnje za tržištima faktora proizvodnje. Ovo tržište određuje cijene faktora, tj.nadnice, rente, kamate, profite. Njihovim zbrajanjem dobijamo nacionalni dohodak.

47. Ekonomski red, a ne nered. Tržišni sistem sadrži unutrašnju logiku. Tržišni sistem je razvijeni mehanizam za nesvjesnu koordinaciju ljudi, aktivnosti i preduzeća preko sistema cijena i tržišta. Da bi stanovnici u gradovima upšte opstali mora im biti organiziran tok dobara i usluga unutar i van grada. Zapanjujuća je činjenica da se ekonomske aktivnosti koordiniraju bez ičije prisile ili naredbe iz nekog centra, bez intervencije vladehiljade roba proizvede milioni ljudi, dobrovoljno, bez naredbe iz centra ili kakvog glavnog plana.

48. Tržišni mehanizam. Prvobitno je tržište bilo mjesto gdje su se kupovala i prodavala dobra, odnosno prostor na kome važi istovjesnost cijena proizvoda iste vrste. Općenito, tržišta su mehanizmi putem kojih se susreću kupci i prodavci da bi razmijenili stvari. Tržište je mehanizam putem kojeg kupci i prodavci međudjeluju da bi nekoj robi odredili cijenu i količinu. U tržišnom sistemu sve ima svoju cijenu, koja je, zapravo, vrijednost tog dobra u novčanom obliku. Cijene su ravnotežni kotačić u tržišnom mehanizmu.

49. Nevidljiva ruka i savršena konkurencija. Tržišne privrede se temelje na privatnom vlasništvu, što omogućava efikasnu alokaciju resursa. A. Smit tvrdi da tržišne cijene harmonično usklađuju akcije pojedinaca motivisanih interesima sa općim interesom društva. Drugim riječima , u društvu postoji svojevstan automatski mehanizam ili “nevidljiva ruka”, koji obezbjeđuje da poduzetnici radeći u svom sopstvenom interesu, rade nesvjesno i ono što je u interesu društva kao cjeline :

50. “Svaki pojedinac se trudi da sazna kako najpovoljnije da angažuje kapital kojim upravlja. Njega zanima sopstveni interes, a ne interes društva. Ali rukovođen svojim sopstvenim interesom, on prirodno, ili bolje rečeno nužno, bira upotrebu koja je najpovoljnija za društvo...njegova namjera je sopstvena korist, ali je on u ovom, kao i u mnogim drugim slučajevima, vođen “nevidljivom rukom” da promovira cilj koji nije dio njegove prvobitne namjere. Ostvarujući sopstveni interes često unapređuje bolje nego kada zaista namjerava da ga unaprijedi.”