Íslensk orðhlutafræði

1. Íslensk orðhlutafræði © Eiríkur Rögnvaldsson, 2009 Háskóli Íslands – Íslensku- og menningardeild Vormisseri 2009

2. Íslensk beygingar-og orðmyndunarfræðiOrð og orðaforði Eiríkur Rögnvaldsson Háskóli Íslands – Íslensku- og menningardeild Vormisseri 2009

3. Viðfangsefni orðhlutafræðinnar • Orðhlutafræði: • orðin og innri gerð þeirra • Tvær megingreinar: • beygingarfræði • orðmyndunarfræði • Orðhlutafræði – setningafræði • mynd – stigbreyting – tíðbeyging; • fallbeyging – tala – persóna

4. Hvað er orð? • Uppflettiorð/flettiorð (lemma, lexeme) • skip, skip, skipi, skips = eitt orð • Orðmynd (word-form, type) • skip, skip, skipi, skips = þrjú orð • Lesmálsorð (running word, token) • skip, skip, skipi, skips = fjögur orð • Eitt orð eða tvö: • Egils saga – Egilssaga; eins og – einsog

5. Úr Íslenskri orðtíðnibók • Ég minni ykkur á það sem málfræðingurinn sagði í áheyrn minni: Gætið að orðunum, málfræðingar! • 15 lesmálsorð (greinarmerki ekki talin) • 14 orðmyndir (minni kemur tvisvar fyrir) • 14 flettiorð (málfræðingur tvisvar) • 15 greiningarmyndir • minni fær tvenns konar málfræðilega greiningu

6. Samhljómun • Samhljómun (homonymy) • sama form, mismunandi merking • bakki 1 kk ‘barmur, brún; hóll, hæð; skýjabólstur’ • bakki 2 kk ‘grunnt fat, bytta’ • Samhljómun innan orðflokks er erfið viðfangs • stundum er samfall aðeins í einstökum myndum • brenna 1 (þt. brann) • brenna 2 (þt. brenndi)

7. Fjölmerking • Fjölmerking (polysemy) • mismunandi merkingartilbrigði • ... var flaska með svensku bankó, drukkin niður í axlir. • Þar sem mætist blað og leggur kallast öxl– áraröxl. • Utan akbrauta eru axlir eða vegbekkir. • en nær er kollur Hellisskógsheiðar og sveigmyndaðar dökkar axlir hennar mót suðri. • Nokkuð virðist þó síra Sigurður í bréfinu bera kápuna á báðum öxlum. • Allir karlar lögðu byssur við öxl til virðingar við hann.

8. Samhljómun og fjölmerking • Hver er munur á samhljómun og fjölmerkingu? • mjög oft er erfitt að greina þar á milli • Rök byggð á orðsifjafræði (etymology) • uppruni bakki 1 og bakki 2 er ólíkur • en allar merkingar orðsins öxl eiga sama uppruna • Rök byggð á tilfinningu málnotenda • finnst þeim bakki 1 og bakki 2 vera sama orðið? • og hvað þá með öxl?

9. Hljóðbeyging • Orðhlutafræði – hljóðkerfisfræði • hvar eru skilin? • Hljóðskipti: • bíta – beit – bitum – bitið; • bjóða – bauð – buðum – boðið • Hljóðvörp: • hár – hærri, stór – stærri, hafa – hefði; • barn – börn, fara – förum

10. Stærð orðaforðans • Ritmálssafn Orðabókar Háskólans: • 6-700 þúsund orð • arnastofnun.is/page/arnastofnun_gagnasafn_ritmal • Íslensk orðabók: • 100 þúsund orð • http://snara.is/vefbaekur/g.aspx?dbid=2 • Íslendingasögur: • 12.500 orð • http://snara.is/vefbaekur/g.aspx?dbid=5

11. Skipting orðaforðans • Erfðaorð • orð af germönskum uppruna • hafa verið í málinu frá landnámi • Nýyrði • orð mynduð úr innlendu hráefni • með afleiðslu eða samsetningu • Tökuorð • orð tekin í heilu lagi úr erlendu máli • oft löguð að íslensku hljóð- og beygingakerfi

12. Nýyrði • Nýyrði í fornmáli: • hlaupár, sumarauki, samviska • Gömlum orðum gefin ný merking: • hver, laug, hraun; jól, blóta • 18.- 19. öld: • farfugl, fellibylur, afurð, hitabelti, ljósvaki • Nútímamál: • útvarp, tölva, tækni; víðboð, víðvarp, dragi

13. Tökuorð • Tökuorð í fornmáli: • prestur, biskup, kross, djöfull; tafl, dúkur, klæði • Tökuorð úr ensku á 14. og 15. öld: • sápa, par, kurteisi, fól, lávarður • Þýsk/dönsk tökuorð á síðari öldum: • bíhalda, bevara, forbetra; • herlegheit, rólegheit, fyllirí, fiskirí, fangelsi

14. Ný tökuorð og slangur • Ensk tökuorð á 20. öld: • sjoppa, jeppi, nælon, stress, töff, næs, fíla, tékka • Aðlögun tökuorða: • biskup; lager, mótor, partí; næs; bíll • Viðurkennd tökuorð og ekki viðurkennd: • prestur, sápa, bíll; næs, stereó, bíó; díll • Slangur: • díll, gella, gæi, töffari; sýra; múraður

15. 1 og 6 2 vera 1 3 að (st) 2 4 í 7 5 á 12 6 það 3 7 hann 9 8 ég 5 9 sem 18 10 hafa 23 11 hún 16 12 en 21 13 ekki 13 14 til 39 15 þessi 8 16 við 41 17 um 40 18 með 25 19 af 36 20 að (fs) 31 21 sig 56 22 koma 34 23 verða 42 24 fyrir 45 25 segja 28 26 allur 30 27 svo 65 28 sá 20 29 fara 24 30 þegar 47 Algengustu orð í ritmáli

16. 1 vera 2 2 að (st) 3 3 það 6 4 já 179 5 ég 8 6 og 1 7 í 4 8 þessi 15 9 hann 7 10 sko - 11 bara - 12 á 5 13 ekki 13 14 þú 39 15 svona 176 16 hún 11 17 einhver 59 18 sem 9 19 nei - 20 svo 28 21 en 12 22 þá 44 23 hafa 10 24 fara 29 25 með 18 26 vita 67 27 hérna - 28 segja 25 29 nú 49 30 allur 26 Algengustu orð í talmáli

17. Íslensk beygingar-og orðmyndunarfræðiOrð og myndan – tengsl forms og merkingar Eiríkur Rögnvaldsson Háskóli Íslands – Íslensku- og menningardeild Vormisseri 2009

18. Myndön og myndbrigði • Ís#lend+ing–ur • Minnsta merkingarbær eining málsins • merkingarbær merkingargreinandi • fjör – fjörð, barn – barð, svört – svörð; • fer – ferð, bera – berð, skeri – skerð • Myndan – myndbrigði • fyllidreifing – frjáls dreifing • Merkingarleg og málfræðileg myndön

19. Afleidd og samsett orð • (F) – R – (R) – (V) – (B) • Forskeyti + viðskeyti = aðskeyti • Forskeyti: and-, for-, ó-, tor-, ör- • Viðskeyti: -ar(i), -un, -leg-; -il-, -al-, -ul- • Innskeyti: ([stoutl]) • [(F) – R – (R) – (V)]Stofn – (B) • Samsett orð: … R + R … • Afleidd orð: F + R …, … R + V …

20. Söguleg myndangreining • Orð Forsk. Rót Viðsk. Stofn Ending • mold mol- -d- mold • karl kar- -l- karl • kerling ker- -l-ing- kerling • sími sí- -m- sím- -i • glaumur glau- -m- glaum- -ur • gleymska gley- -m-sk- gleymsk- -a • elska el- -sk- elsk- -a • sókn sók- -n sókn • mylsna myl- -sn- mylsn- -a • ófær ó- fær ófær • torlærður tor- lær- -ð- torlærð- -ur

21. Tengsl myndana og merkingar • Eru myndön alltaf merkingarbær? • -ul-: jökull, hökull, sökkull, djöfull • -ber: bláber, hindber, sólber; krækiber, kirsuber • -ó: strætó = strætisvagn, menntó = menntaskóli • hús-: húsnæði, húsmóðir, húsbátur, húsfluga; snjóhús, einingahús, íbúðarhús, gleraugnahús • Ef.et./ft.: barnslegur – barnalegur • (Minnsta) afmörkuð eind í byggingu orðsins

22. Margir fulltrúar merkingareindar Et. Ft. nf. þf. þgf. ef. nf. þf. þgf. ef. r Ø i s u ar ir ur um a þt. fh. et. 2.p. þt. vh. et. 2.p. h a f ð i r f æ r i r

23. Ólík svið myndangreiningar • Hvað merkir -ur? • nf.et. (hestur), ef.et. (mjólkur): nf./þf.ft. (konur) • Hvernig er fleirtala táknuð? • hús+Ø; börn+Ø; hest+ar • Myndangreining á ólíkum sviðum málsins • Mismunandi skilyrðing víxla myndbrigða • Nf.ft. sterkra karlkynsorða; -ur, -r, -n, -l; -i • Fh./vh.: les – lesi; fer – fari; hafði – hefði

24. Greiningarvandamál • Sköruð myndbrigði (portmanteau morphs) • vont(vond+t), hestunum (hestum+num) • Tóm myndbrigði (empty morphs) • leikfimishús, athyglisverður; rússneskur • Kirsuberjamyndbrigði (cranberry morphs) • kirsuber, mögulegur • Sýndarmyndön • -ar: hamar, bikar, lúkar, kamar • sl-: sleipur, slydda, slefa, sleikja, sletta

25. Yfirlit um myndangreiningu • Tvíeðli myndansins • formleg og merkingarleg eining • Minnsta merkingarbær eining málsins? • formleg og merkingarleg skil misaugljós • Forsendur myndangreiningar • sögulegar eða samtímalegar? • Minnsta eining í formlegri greiningu • greining í yfirborðsgerð eða baklægri gerð?

26. Íslensk beygingar-og orðmyndunarfræðiOrðmyndun og orðmyndunarferli Eiríkur Rögnvaldsson Háskóli Íslands – Íslensku- og menningardeild Vormisseri 2009

27. Lærð og virk orðmyndun Lærð orðmyndun er meðvituð byggist á málfræðilegri/málsögulegri þekkingu sími, gengilbeina, skjár, mótald, fjölvi, víðóma Virk orðmyndun er „sjálfsprottin“ meðal almennra málnotenda oft tökuorð, misjafnlega mikið aðlöguð strætó, lögga, bögga, dissa, sökka (fésbók) oft augnablikssamsetningar, skyndimyndanir þverslaufugaur, ókjóll

28. Tegundir orðmyndunar • Samsetning • sjónvarp, farsími, fartölva • Afleiðsla • mótald, hönnuður, tölvari • Nýmerking • sími, skjár, skruna • Tökuþýðing • heilaþvottur, samviska, fésbók • Aðlögun • bæti, skáti, blogga

29. Aðrar orðmyndanir • Alþýðuskýringar • torskildum orðum breytt og ranglega tengd öðrum • þrepskjöldur, kónguló • erlent orð lagað að málinu og misskilið • hundaklyfberi, úlfaldi • Hljóðgervingar • orð sem líkja eftir náttúruhljóðum • dingla, hringja, klingja; urra, fussa, skvamp • voffi, brabra, bíbí

30. Bundin og frjáls myndön Samsett orð - afleidd - afleiddar samsetningar snjó-hús - skip-un - stór-hýs-i Bundin myndön koma aldrei fyrir sjálfstæð aðeins tengd öðrum Frjáls myndön geta komið fyrir ein og sér hús, ís, á, og, ég, vil, góð Oft er munur róta og aðskeyta óljós sam-, fjöl-; -legur, -háttur, -skapur

31. Mörk afleiðslu og samsetningar Forskeyti – afleitt orð? for kemur ekki fyrir sjálfstætt Viðskeyti – samsett orð? skeyta e-u við Er munur á forskeytum og forliðum? hvað eru þá forliðir? steindauður, eldgamall, moldríkur Samsett orð (rót+rót) verður afleitt vísdómur ‘viturlegur dómur’  ‘viska’

32. Stofnhlutagreining Stofnhlutar orða; tvígreining vöru bíl stjóri strætó bíl stjóri einka bíla stæði einka bíla stæði

33. Breytingar stofnorðs við nýmyndun grunnorð+myndan leik+ari, kenn+sla grunnorð+myndan+hljóðbreyting grunnorðs menntskæl+ingur, (stór+)hýs+i grunnorð+myndan+stýfing grunnorðs stræt(isvagn)+ó, samf(erða)+ó grunnorð+hljóðbreyting í grunnorði lögga, Palli grunnorð+málfræðileg breyting (orðflokkur) vinna, Rauður

34. i-hljóðvarp og klofning i-hljóðvarpsvíxl jó, (j)ú  ý sjóða  sýð, hús  hýsi (j)u, o  y ungyngri, þorp  þyrpast au  ey naut  geldneyti á, ó  æ páll  pæla, hól  hæla a (ö)  e land  lenda, önd endur Klofning jö/ja – i – e fjörður/firði/fjarðar; fjall/fjöll/fell

35. Orðmyndunar- og orðgerðarreglur #X# #X-un# +so +no . VERKNAÐUR . SEM X . LÝSIR skipa – skipun, hanna – hönnun, neita – neitun, rita – ritun, skapa – sköpun, þvera – þverun

36. Íslensk beygingar-og orðmyndunarfræðiÍslensk orðmyndun: Afleiðsla og samsetning Eiríkur Rögnvaldsson Háskóli Íslands – Íslensku- og menningardeild Vormisseri 2009

37. Neitandi/neikvæð forskeyti, 1 • and- • andheiti, oft neikvæð; andstæður, andspænis • for- • fordæma, formæla • mis- • ‘ekki alltaf eins; ekki réttur’; misjafn, misskilinn

38. Neitandi/neikvæð forskeyti, 2 • ó- • oftast neikvæð eða andstæð merking • tor- • ‘ekki auðvelt’; torfæra, torveldur • van- • andstæða; vansæll, vanmeta • ör- • neikvæð, andstæð merking; örmagna, öruggur

39. Umfang eða magn, 1 • aðal- • það sem hefur mest gildi; aðalatriði • al- • ‘að fullu og öllu’; alsystir, algóður • fjöl- • endurtekning, fjöldi: fjölmiðill, fjölfalda

40. Umfang eða magn, 2 • ger-/gjör- • að öllu leyti; gersigra, gjörónýtur • megin- • það sem hefur mest gildi; megináhersla • ör- • það sem er mjög smátt; örgjörvi, örsaga

41. Takmörkun í tíma eða rúmi, 1 • einka- • eign e-s; einkatölva, einkavæðing • fjar- • vísar til fjarlægðar; fjarkennsla, fjarstýra • for- • stýra, stjórna; formaður, forstjóri • það sem er gert á undan; forrita, forsjóða

42. Takmörkun í tíma eða rúmi, 2 • frum- • ‘fyrst, fyrstur’; frumburður, frumsýna • sam- • sameign; samkennari, samstarfsmaður • tengsl; samfélag, samband, samtrygging • ör- • ‘mjög’ í smækkandi merkingu; örsmár, ördeyða

43. Endurtekning • endur- • það sem framkvæmt er aftur; endursýning, endurvinnsla, endurskoðun, endurunninn • sí- • tengist sögnum og vísar til margendurtekningar; síspyrja, síendurtaka • oftast með lh.nt.; síhlæjandi, sívælandi • stundum með no. og lo.; sífreri, sígrænn

44. Sagnarnafnorð • Verknaðarheiti; un, -ing, ning, -st- • stækkun, kembing, smurning, akstur • Afurðarheiti; -ing, -st- • teikning, bakstur • Gerandheiti; -ari, -andi, -i-r • bakari, seljandi, læknir • Tækisheiti; ar-i, -i-r • yddari, kælir

45. Rót verður viðskeyti • dómur • vísdómur, guðdómur, sjúkdómur • háttur • asnaháttur, kjaftháttur, hringlandaháttur • leikur/leiki • góðleikur, sannleikur, glæsileiki • skapur • asnaskapur, drengskapur, skáldskapur

46. Nafnorðsviðskeyti -ar(i), -and(i), -uð(ur), -i(r), -ing(ur), -ist(i) gerandi; stundum tæki, uppruni, o.fl. -un, -ing, -sla athöfn, verknaður; oft staður, tæki o.fl. -dóm(ur), -hátt(ur), -heit, -leik(i), -skap(ur) eðli, eiginleikar -ni myndar nafnorð af lýsingarorðum/-háttum

47. Lýsingarorðsviðskeyti -leg(ur); -i-legur, -in-legur, -an-legur virkasta, algengasta og fjölhæfasta viðskeytið -að(ur), -in(n) endingar lh. þt.; lo. eða so. -ug(ur), -ótt(ur) þakinn, ataður; gæddur -ræn(n) myndar lo. af no. -sk búseta, uppruni

48. Sagnaviðskeyti -a Ýmist orðmyndunarviðskeyti eða ending nh. -na myndar so. af lo.; blána, fölna, blotna -st miðmyndarviðskeyti -era tengist einkum erlendum grunnorðum

49. Erlend viðskeyti, 1 • -arí • -bakarí, bríarí • -elsi • bakkelsi, ergelsi, klikkelsi • -era • sagnviðskeyti; e.t.v. ekki virkt í íslensku • -erí/-irí • fyllirí, gotterí, kelerí

50. Erlend viðskeyti, 2 • -heit • fljótheit, töffheit, huggulegheit, sniðugheit • -ismi/-isti • kapítalismi, kommúnisti, dópisti, fallisti • -ísk • próblematískur, kapítalískur • -sjón • inspírasjón, spekúlasjón