ULUSLARARASI HUKUK AÇISINDAN HOCALI KATLİAMI

1. ULUSLARARASI HUKUK AÇISINDAN HOCALI KATLİAMI Prof. Dr. Kamuran REÇBER Uludağ Üniversitesi İİBF Uluslararası İlişkiler Bölümü Devletler Hukuku Anabilim Dalı Öğretim Üyesi

2. GİRİŞ • Aşağıda sunacağımız veya veya vereceğimiz bilgi ve değerlendirmeler itibarıyla Hocalı’da yaşanan katliamı jenosid mi (soykırım mı) yoksa insanlığa karşı işlenen suç(lar) olarak mı kabul etmek gerekir? Bu soru veya sorulara cevap aramaya çalışacağız.

3. HOCALI KATLİAMI NEDİR? Hocalı Katliamı, Karabağ Savaşı sırasında 26.02.1992 tarihinde Azerbaycan Cumhuriyeti'nın Dağlık Karabağ bölgesindeki Hocalı kasabasındaki Azeri sivillerin, Ermeniler tarafından toplu şekilde öldürülmesi olayıdır. Hocalı’da gerçekleştirilen katliam Azerbaycan tarafından "Xocalı soyqırımı" (Hocalı soykırımı), "Xocalı faciəsi" (Hocalı faciası) şeklinde adlandırılırken, Ermenistan tarafından Hocalı hadisesi gibi terimlerle ifade edilmektedir. Çoğu devletler tarafından da Hocalı’da yaşananlar genel olarak katliam şeklinde kabul edilmektedir.

4. HOCALI KATLİAMI NE ZAMAN YAPILDI VE NELER YAŞANDI? 1 • Dağlık Karabağ bölgesinin en önemli konumunda olan Hocalı kasabası Ermeni güçleri için önemli bir askerî hedef olarak görülmüştür. • Hocalı Kasabası Hankendi'le Ağdam'ı bağlayan yolun üzerinde bulunmakta ve bölgenin tek havalimanı için üs konumuna sahip olmaktadır. • Human Rights Watch'ın tesis ettiği rapora göre Hocalı kasabası Hankendi'ni top ateşine tutan Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri tarafından üs olarak kullanıldığı için Ermeni kuvvetler tarafından top ateşine tutulmuştur.

5. HOCALI KATLİAMI NE ZAMAN YAPILDI VE NELER YAŞANDI? 2 • 3000’i Azeri, toplam 11.356 kişinin yaşadığı Hocalı stratejik bir öneme sahiptir. Zira, yukarıda belirttiğimiz gibi Karabağ’daki tek havaalanı Hocalı’dadır. • Ermeni güçleri 1992 yılının 25 Şubatı 26 Şubat'ta bağlayan gecede bölgedeki 366. Alayın da desteği ile önce giriş ve çıkışını kapadığı Hocalı kasabasında, Azerbaycan devleti resmi verilerine göre, 83 çocuk, 106 kadın ve 70'den fazla yaşlı dahil olmak üzere toplam 613 sakini öldürmüş, toplam 487 kişiyi de ağır yaralamıştır. Bu katliamda 1275 kişi rehin alınmış ve 150 kişi ise kaybolmuştur.

6. Dünya Basınının Katliama İlişkin Değerlendirmeleri Sunday Times (01.03.1992) Ermeni askerleri binlerce aileyi yok etmiştir. Le Monde (14.03.1992) Ağdam’da bulunan basın mensupları, Hocalı’da öldürülmüş kadın ve çocukların insanlık dışı muameleye tâbi tutulduklarını tespit etmişlerdir. Human Rights Watch: Hocalı katliamını Karabağ'ın işgalinden bu yana cereyan eden en kapsamlı sivil kırım olarak nitelendirmiştir. Bu veriler değerlendirmeye alındığında Hocalı’daki katliamı soykırım mı yoksa insanlığa karşı işlenen suç olarak mı kabul etmek gerekir? Hatta bu durum bir savaş suçunu mu oluşturur? Öncelikle bu konuda soykırım nedir sorusuna cevap bulmak gerekir.

7. HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 1SOYKIRIM NEDİR? 1 • Soykırım veya jenosid (génocide) kavramı Yunanca “ırk”, “soy” anlamına gelen génos ile Fransızca’ya Latince’de “katletmek”, “yok etmek” anlamına gelen cidium kökünden geçmiş cide sözcüklerinin birleşmesinden oluşmaktadır. • Soykırım kavramı veya kelimesi Polonya Yahudisi olan Raphael Lemkin tarafından 1944 yılında yazılan “Axis Rule in Occupied Europe” isimli kitap çalışmasında ilk defa kullanılmıştır. • Soykırımın suç olarak uluslararası düzeyde kabulü ise 1948 tarihli “Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Sorumlularının Cezalandırılması Sözleşmesi” ile mümkün olabilmiştir. Bu Sözleşme, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu tarafından 09.12.1948 tarihinde 260 A (III) sayılı karar ile kabul edilmiş ve 12.01.1951 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

8. HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 2SOYKIRIM NEDİR? 2 • Ayrıca, UAD, 28.05.1951 tarihinde “Soykırım Sözleşmesi’ne Çekinceler” danışma görüşünde, soykırımın yasaklanmasını bir genel hukuk ilkesi olarak kabul etmiştir. • UAD bu görüşünü 05.02.1970 tarihinde Barcelona Traction (İkinci Aşama) Davası’na ilişkin tesis ettiği kararında da teyit etmiştir. • İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra galip devletler tarafından kurulan Nüremberg ve Tokyo Uluslararası Askeri Mahkemeleri Statülerinde soykırım suçuna yer verilmemiş, bu husus insanlığa karşı suçlar kapsamında değerlendirilmiştir.

9. HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 3 • Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Sorumlularının Cezalandırılması Sözleşmesi’nin 2. Md.’sinde soykırımı oluşturan eylemlerin neler olduğuna ilişkin düzenlemeler değiştirilmeden Eski Yugoslavya’da ve Ruanda’da işlenen savaş suçlarını yargılamak üzere kurulan mahkemelerin statülerinde ve Uluslararası Ceza Mahkemesi Statüsü’nün 6. Md.’sinde aynen yer almıştır. • 18 yargıçlı Uluslararası Ceza Mahkemesi Statüsü’nün 6. Md.’sine göre soykırım, bir milletin, etnik, dini bir grubun veya bir ırkın;tamamını veya bir bölümünü yok etmek amacıyla şu eylemleri kapsamaktadır: • grup üyelerini öldürmek; • grup üyelerine ciddi fiziki veya zihinsel zarar vermek; • grup üyelerinin yaşam şartlarına, grubu fiziksel olarak yok etme amaçlı zarar vermek; • gruptaki doğumları kasıtlı olarak engellemek; • grubun çocuklarını zorla başka bir gruba transfer etmek. • Bu anlamda, soykırım suçunun mağduru, milli, etnik, ırki ve dini gruplar olması nedeniyle (ileride bu kapsamın genişletilmesi mümkündür), bunların dışındaki gruplara karşı işlenen suçlar, şartları da dikkate alınmak kaydıyla insanlığa karşı işlenen suç fiilleri olarak kabul edilebilecektir.

10. HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 4 • Uluslararası Ceza Mahkemesi Statüsü 7. Md. • İnsanlığa karşı suçlar • 1. Bu Statünün amaçları bakımından “insanlığa karşı suçlar”, herhangi bir sivil nüfusa karşı yaygın veya sistematik bir saldırının parçası olarak işlenen aşağıdaki fiilleri kapsamaktadır: • (a) Öldürme; • (b) Toplu yok etme; • (c) Köleleştirme; • (d) Nüfusun sürgün edilmesi veya zorla nakli; • (e) Uuslararası hukukun temel kurallarını ihlal ederek, hapsetme veya fiziksel özgürlükten başka biçimlerde mahrum etme; • (f) İşkence; • (g) Irza geçme, cinsel kölelik, zorla fuhuş, zorla hamile bırakma, zorla kısırlaştırma veya benzer ağırlıkla diğer cinsel şiddet şekilleri; • (h)...... • (i) Kişilerin zorla kaybedilmesi; • (j) Apartheid (Irk ayrımcılığı) suçu; • (k) Kasıtlı olarak ciddi ıstıraplara ya da bedensel veya zihinsel veya fiziksel sağlıkta ciddi hasara neden olan benzer nitelikteki diğer insanlık dışı eylemler.

11. HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 5 • Uluslararası Ceza Mahkemesi Statüsü 8. Md. • Savaş Suçları • 2. Bu Statünün amacına uygun olarak, “savaş suçları” şu anlamlara gelir: • (a) 12 Ağustos 1949 tarihli Cenevre Sözleşmeleri’nin çok ciddi şekilde ihlali, başka bir deyişle, Cenevre Sözleşmesi hükümlerine göre korunan şahıs ve mallardan herhangi birine karşı aşağıdaki fiiller: • i) Kasten öldürme; • ii) Biyolojik deneyler dahil işkence veya insanlık dışı muamele; • iii) Vücuda veya sağlığına kasten büyük ıstırap verme veya ciddi yaralamaya sebep olma; • (b) Uluslararası hukukun mevcut sistemi içerisinde, uluslararası silahlı çatışmalarda uygulanabilir yasa ve geleneklerin diğer ciddi ihlalleri, yani, aşağıdaki fiillerden herhangi birisi: • i) Çarpışmalarda doğrudan yer almayan sivil bireylere ya da sivil nüfusa karşı kasten saldırı yöneltilmesi; • ii) Askeri olmayan, yani askeri maksatlı olmayan sivil hedeflere karşı kasten saldırı düzenlenmesi;.... • v) Savunmasız veya askeri hedef oluşturmayan kent, köy, yerleşim yeri veya binaların bombalanması veya bu yerlere herhangi bir araçla saldırılması;.....

12. HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 6 • Soykırım suçunun barış veya savaş zamanında işlenmesinin bir önemi bulunmamaktadır. • Bu anlamda barış veya savaş zamanında, soykırım yapan, bu amaçla işbirliğinde bulunan, soykırımı doğrudan ve açıkça kışkırtan ve soykırım teşebbüsünde bulunan kişi veya kişiler suçlu sayılmakta ve yargılanmaları gerekmektedir. • Soykırım suçunu işleyenlerin yargılanmasında nitelikleri (kamu görevlisi, özel kişi gibi) veya yaptığı işler (idareci gibi) önemli olmamaktadır. • Soykırım suçunun işlenmiş olması için mutlaka fiziki katılım tek şart olarak değerlendirilmemektedir. Soykırımı gerçekleştirenleri cesaretlendirme veya onlara moral verme de suça yardım olarak kabul edilmektedir.

13. HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 6 Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Sorumlularının Cezalandırılması Sözleşmesi’nin 5. Md.’sinde, Sözleşme’nin hükümlerine etkililik kazındırmak ve özellikle soykırımdan veya üçüncü madde belirtilen fiillerden suçlu bulunan kimselere etkili cezalar verilmesini sağlamak için, taraf devletlerin kendi Anayasalarında öngörülen usule uygun olarak gerekli mevzuatı çıkarmayı taahhüt etmişlerdir.

14. HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 7 • Soykırım fiilini işleyen kimseler, suçun işlendiği devletin ülkesindeki yetkili bir mahkeme veya yargılama yetkisi kabul etmiş bulunan uluslararası bir ceza mahkemesi tarafından yargılanmaktadır. • Soykırım fiili ve benzer nitelikteki diğer fiiller, suçluların iadesi bakımından siyasal suçlar olarak kabul edilmemektedir. • Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Sorumlularının Cezalandırılması Sözleşmesi’ne taraf olan devletler bu tür olaylarda kendi yasalarına ve yürürlükteki sözleşmelere göre suçluları iade etmeyi üstlenmektedir. • Ayrıca taraf devletlerden biri, soykırım fillerinin önlenmesi ve sona erdirilmesi için gerekli gördükleri takdirde, Birleşmiş Milletler’in yetkili organlarından, Birleşmiş Milletler Kurucu Andlaşması’na göre harekete geçmesini isteyebilmektedir.

15. HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 8 • 1968 yılında benimsenen Savaş Suçlularının ve İnsanlığa Karşı Suçların Zamanaşımına Uğramamasına İlişkin Sözleşme’nin ilgili düzenlemeleri gereğince, taraf devletler soykırım suçunun zamanaşımına uğramaması konusunda uzlaşmışlardır. • Soykırım suçu ile insanlığa karşı işlenen suçu birbirinden ayırt emek oldukça güçtür. Soykırım suçunu diğer suç gruplarından ayıran en önemli özellik, “özel kasıttır”. • Soykırım veya diğer suçlar olsun nihayetinde bunlar insanlığa karşı işlenen yaygın ve sistematik işlemler veya duruma göre fiili eylemler olmaktadır.

16. HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 9 • Hocalı katliamını soykırım, insanlığa karşı işlenen suç veya savaş suçu şeklinde değerlendirmek de mümkün olabilmektedir. • Zira, yukarıda belirttiğimiz Soykırım Suçu Sözleşmesi, Uluslararası Ceza Mahkemesi Statüsü’nün ilgili kısımları gerekli düzenlemeleri içermektedir. • Bir suçun soykırım kapsamında değerlendirilebilmesi için yukarıda saydığımız bir grubun hedef alınarak yok etme kastıyla (özel kasıtla) hareket edilmesi gerekmektedir. • İnsanlığa karşı suçlarda ise failin özel kast olmaksızın suç fiillerini kişilere (özellikle sivillere) tatbik etmesi yeterli olmaktadır.

17. HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 10 • Hocalı katliamı, soykırım veya insanlığa karşı suç olarak kabul edilse bile ne yapılabilir? • 1. Siyasi Yoldan Çözüm veya Kabul (Birleşmiş Milletler Kurucu Andlaşması 33. Md.); • 2. Hukuki Yoldan Çözüm (Tahkim veya Yargı Yolu). • Üçüncü devletlerin sorunu soykırım veya insanlığa karşı işlenen suç kapsamında siyaseten tanımaları (siyasi baskı unsuru-tanıyan yok).

18. HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 11 • Uluslararası Ceza Mahkemesi’ne taraf olmak bu suçu işleyenler için yargılama konusunda yeterli midir? • Kim yargılama isteyebilir? (BM Güvenlik Konseyi, Üye Devlet, Başsavcı/res’en); • Uluslararası Ceza Mahkemesi Başsavcısı’nın yargılama için soruşturmayı olumlu sonuçlandırması gerekir. Daha sonra ön-inceleme dairesi ve daire ve gerekirse üst daire devreye girmektedir.

19. HOCALI OLAYLARI SOYKIRIM MIDIR? 12 • Ruanda • 1948 tarihli yasanın uygulandığı ilk durum, Ruanda'nın küçük bir kasabasının eski belediye başkanı olan Jean Paul Akayesu'nun 2 Eylül1998 tarihinde Ruanda Uluslararası Ceza Mahkemesi'ne çıkarılması ve soykırımla suçlanmasıdır. Başsavcılığını Pierre Ricard Prosper‘in üstlendiği dava'yı Jean Kambanda’yı Ruanda geçici hükümetinin başına getirmiştir. • Yugoslavya • Soykırım Sözleşmesi'ni ihlal eden ilk ülke Sırbistan olmuştur. Uluslararası Adalet Divanı 26 Şubat2007 tarihli kararında ( Bosna Hersek-Sırbistan ve Karadağ davasında) Sırbistan'ın Bosna savaşı sırasında soykırım eyleminde bulunmadığına hükmetmiş ancak Belgrad'ı 1995 Srebrenitza soykırımına engel olamamakla suçlamıştır. Karar, soykırım suçlularının Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesi'ne teslim edilmemiş olduklarına özellikle dikkat çekmiştir.