Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

1. Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 6): Etniczność a język

2. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 1. Język a etniczność (wprowadzenie): • wszystkie znane nam społeczności ludzkie posługują się językiem (czyli systemem znaków wraz z regułami określającymi, jak tymi znakami mamy się posługiwać) - jest podstawowym medium komunikacyjnym; • jego podstawową funkcją jest wytwarzanie spójności społecznej grupy; • język a jako czynnik tożsamości etnicznej: • używanie języka informuje o przynależności do określonej wspólnoty, jest aktem działania i wskazówką (język jako formacja dyskursywna) – rola w wyznaczaniu opozycji „swój” i „obcy” ; • posługiwanie się danym językiem ustawa jednostkę w określonym „polu znaczeniowym” klasyfikując ją do danej kategorii społecznej (etnicznej). • język jest podstawowym kodem kultury, funkcjonującym w świadomości społecznej , a o charakterze języka decyduje szeroki kontekst kulturowy.

3. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 2. Społeczne aspekty języka: • język jako system semiotyczny (znaczeniowy) służący do przekazywania informacji i komunikacji społecznej; • składa się z zasobu słów (słownik, system wyrazów) oraz gramatyki (reguły łączenia słów w tekst); • język ma charakter społeczny – znaczenie poszczególnych dźwięków oraz ich zbitek jest społecznie zobiektywizowane; • losy języka są zawsze związane z losami zbiorowości; • funkcje języka: • komunikacyjne (służące porozumiewaniu się ludzi); • symboliczne (identyfikacyjne; powodujące utożsamienie się ludzi z danym językiem, a tym samym integrującym ludzi w społeczność) .

4. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 • Język jako „wartość rdzenna”: • każda kultura posiada elementy kluczowe („osie”), które oddają jej istotę, odzwierciedlają charakter kultury grupy oraz jej kształt, stanowią podstawę tożsamości etnicznej, są „centrum” kultury tej grupy; • dzięki nim grupy społeczne trwają jako odmienne kulturowo społeczności, są zdolne do zachowania żywotności i kreatywności; • język jako wartość rdzenna : • jest podstawą identyfikacji etnicznej; • bierze udział w kształtowaniu i utrzymywaniu się tożsamości etnicznej; • stanowi często symbol oporu wobec dominacji kulturowej, asymilacji narodowej itp.

5. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 • Typy języków: • „dialekt„ (gr."rozmowa, sposób mówienia") – regionalna odmiana języka, odznaczająca się swoistymi cechami fonetycznymi, leksykalnymi itp.; • różne odmiany dialektów określa się także nazwą „gwar” lub „narzeczy”; • etnolekt – język, dialekt (gwara) używany przez wyodrębnioną grupę etniczną; • język: pisany, standardowy, literacki, narodowy, urzędowy, oficjalny ; • język urzędowy (kancelaryjny) – ma unikatowy – dominujący status prawny na terenie państwa (regionu), zazwyczaj jest to język używany w legislacji, administracji itp. • język oficjalny – język uznany w danym kraju, nauczany w szkołach i wykorzystywany w oficjalnych dokumentach (ale nie zawsze jest on językiem urzędowym).

6. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 • Język a naród – cztery główne cele: • utworzenie języka literackiego (standardowego) utożsamianego z językiem narodowym: • tożsame z kształtowaniem się narodu, stosunek do dialektów, wpływ na status i podziały społeczne. • nadanie temu językowi nazwy: • nazwa języka (porządkująca i symboliczna), tożsama zazwyczaj z nazwą narodu (proces polityczny: język – naród - państwo). • określenie jego zasięgu terytorialnego: • rola terytorialnych granic państwa (i Kościołów), wielojęzyczność i asymilacja językowa. • zapewnienie mu możliwie najwyższego statusu społecznego i prawno-politycznego - dążenie do szerokiej obecności w sferze publicznej i znaczenie psychologiczne

7. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 6. Państwo wobec języka (czyli polityka językowa): • wpływ państwa na sytuację językowa ma dwojaki charakter: pośredni (przez kształtowanie terytorium kraju, politykę imigracyjną itp.) oraz bezpośredni - przez politykę językową. • funkcje polityki językowej: • narzędzie pracy administracji (sprawność komunikacyjna); • instrument komunikacji władzy z obywatelami (jakim językiem i w jakim stylu?); • instrument polityki wewnętrznej (kształtowanie znajomości języka, oświata, integracja społeczeństwa itp. ); • instrument polityki zagranicznej (promocja pozycji kraju za granicą, wzmocnienie więzi z diasporą, z innymi krajami). • polityka językowa a wielojęzyczność.

8. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 7. Modele wyłania się (powstawania) nowych języków standardowych /narodowych) - przykład I: • model Einara Haugena – następujące etapy: • wybór dialektu (wycinka kontinuum dialektalnego); • standaryzacja tego „wycinka” przez opracowanie gramatyki, słownika, prowadzenie tłumaczeń itp; • akceptacja przez wspólnotę społeczna (traktowanie go jako „własnego” i następnie jako narodowego); • opracowanie funkcji – ustandarowiony język zaczyna być używany w rosnącej liczbie sytuacji komunikacyjnych i społecznych.

9. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 8. Modele wyłania się (powstawania) nowych języków standardowych /narodowych) - przykład II: • model Miroslava Hrocha: • A) naukowe zainteresowanie językiem (zbieranie materiałów, folklorystyka, stopniowe wiązanie granic grup etnicznej z dialektem, ograniczenie zakresu dialektu do standaryzacji); • B) patriotyczna agitacja (aktywność elity na polu języka, wybór norm i form kodyfikacji języka narodowego); • C) umasowienie ruchu narodowego (wypracowany język zyskuje akceptację społeczną, zwiększa się liczba sytuacji ,w których język ten jest używany); • D) umasowienie języka prowadzi do powstania narodu, a dalej do walki o „własne” państwo (język staje oficjalny i urzędowy).

10. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 • Języki międzynarodowe : • spory pojęciowe - język używany na całym świecie, zrozumiały dla wszystkich i dla każdego, język pomocniczy, język uniwersalny itp.; • podziały: • naturalne i sztuczne; • ogólnoświatowe i funkcjonujące na poszczególnych kontynentach. • cztery kategorie (typy) języków międzynarodowych: • język jako system filozoficzny (kody, piktogramy itp.); • wskrzeszony język martwy (np. łacina po II wojnie, interlingua); • język sztuczny i półsztuczny (wolapik, esperanto, ido); • współcześnie używany język. • języki naturalne jako międzynarodowe w historii i obecnie (grecki – koine, łaciński, arabski, francuski, włoski, angielski, hiszpański, rosyjski, portugalski, chiński).

11. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 10. Języki mieszane: • lingua franca – kiedy dany język jest używany jako środek porozumiewania się miedzy osobami, które nie mają żadnego innego wspólnego języka (język wehikularny) - np. język francuski, angielski itp.; • język pidżinowy (pidgin) – powstaje w następstwie przemieszania się języków funkcjonujących w kontaktach różnojęzycznych grup społecznych (etnicznych), ma radykalnie uproszczoną morfologię i składnię głównego języka źródłowego, łączony jest często z językiem angielskim, bywa symbolem niskiego status społecznego; • język kreolski (creole) – kiedy dana wspólnota porzuca swój dawny język i za obecny swój język rodzimy (etniczny) przyjmuje język pidżinowy (proces kreolizacji – dobrowolna i przymusowa) .

12. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 10. Języki zagrożone: • język zagrożony wymarciem – wykazuje spadek liczby użytkowników, zwłaszcza wśród młodych, co w przyszłości grozi jego zaniknięciem. • UNESCO tak kategoryzuje języki zagrożone: • zagrożone (unsafe) – językiem posługują się tylko niektóre dzieci lub też wszystkie dzieci, ale w ograniczonym zakresie; • zdecydowanie zagrożone (definitely endangered) – językiem posługuje się głównie pokolenie rodziców i starsze; • poważnie zagrożone (severely endangered) – języka używa głównie pokolenie dziadków i starsze; • krytycznie zagrożone (critically endangered) – język zna tylko garstka osób z najstarszego pokolenia. • wymarłe (extinct) – językiem nikt się już nie posługuje.

13. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 • Język regionalny : • dość bliskie związki genetyczne z językiem większości na danym terenie; • wspólny rozwój historyczny z językiem większości; • stosunkowo niski prestiż społeczny języka; • niedostatecznie rozpowszechniony standard (lub brak takiego) danego języka, bądź normy literackiej; • tradycja literacka posiada długą historię; • dana społeczność sprzeciwia się przyjęciu statusu mniejszości w rozumieniu mniejszości narodowej; • duża (przeważająca) część posługująca się tym językiem nie ma wykształconego poczucia odrębności narodowej, ale ma za to silne poczucie odrębności regionalnej (etnicznej); • jest to język określany mianem dialect cluster; • duże zróżnicowanie dialektalne na danym terenie.

14. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 12. Język kaszubski w Polsce jako język regionalny: • historia standaryzacji języka kaszubskiego; • status prawny języka kaszubskiego: • ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym definiuje go (art. 19, ust. 2) jako język regionalny. Zgodnie z nią istnieje możliwość używania kaszubskiego przed organami gminy, obok języka polskiego, jako języka pomocniczego; • 1 czerwca 2009 r. zaczęła w Polsce obowiązywać Europejska Karta Języków Regionalnych i Mniejszościowych – jest to istotne dla statusu języka kaszubskiego; • język kaszubski w Kościele katolickim, w mediach, literatura kaszubsko-języczna, kaszubski jako wyznacznik tożsamości kaszubskiej.

15. 13. Zasięg terytorialny języka kaszubskiego Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6

16. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 6 Òjcze nasz, jaczi jes w niebie, niech sã swiãcy Twòje miono, niech przińdze Twòje królestwò, niech mdze Twòja wòlô jakno w niebie tak téż na zemi. Chleba najégò pòwszednégò dôj nóm dzysô i òdpùscë nóm naje winë, jak i më òdpùszcziwómë naszim winowajcóm. A nie dopùscë na nas pòkùszeniô, ale nas zbawi òde złégò. Amen