Seksualność osób niepełnosprawnych intelektualnie

1. Seksualność osób niepełnosprawnych intelektualnie Lębork, marzec 2014 opracowała mgr Agata Barczak- psycholog- seksuolog

2. O seksualności słów kilka • Każdy opiekun osoby niepełnosprawnej intelektualnie obserwuje u swojego podopiecznego rozwój – osoba zmienia się pod względem fizycznym, emocjonalnym i intelektualnym, nabywa nowych cech i umiejętności. • Rozwój każdego człowieka napędzany jest przez biologię, ale też przez wpływ środowiska, czyli całego otoczenia osoby niepełnosprawnej intelektualnie i wszystkich czynników w nim działających. • To od opiekunów i rodziców osób niepełnosprawnych intelektualnie w dużej mierze zależy, czy osoba otrzyma wsparcie w dążeniu do kolejnych etapów swojego rozwoju oraz jak poradzi sobie z wyzwaniami, jakie ten rozwój przyniesie.

3. O seksualności słów kilka • Rozwój to pojecie szerokie. • Człowiek rozwija się w wielu sferach, a jedną z tych sfer jest sfera płciowości / seksualności. • Wbrew częstym skojarzeniom, sfera ta nie ogranicza się tylko do fizyczności. • Pojęcie to rozumiemy szeroko i odnosimy do różnych aspektów życia człowieka: sfery fizycznej, emocjonalnej, poznawczej, społecznej i interpersonalnej. • PŁCIOWOŚĆ – SEKSUALNOŚĆ stanowi jedną z wielu sfer funkcjonowania człowieka, zależną od pozostałych i niemożliwą do wyizolowania.

4. O seksualności słów kilka • Człowiek jest istotą seksualną od początku swojego istnienia, co wynika z faktu, że każdy z nas przynależy do określonej płci od momentu zapłodnienia. • Człowiek dojrzewa całe życie, a każdy kolejny etap charakteryzuje się różnym tempem zmian poszczególnych aspektów rozwoju oraz odmiennymi zadaniami i wyzwaniami. • Ze względu na to, że jest to obszar związany z intymnością, wymagający rozsądnego i wyważonego podejścia, często rodzice i opiekunowie osób niepełnosprawnych intelektualnie obawiają się podejmowania tej tematyki. • Towarzyszy im wiele obaw- czy poruszanie tej tematyki nie spowoduje chęci eksperymentowania, nie obudzi niezdrowej ciekawości i przekraczania granic?

5. O seksualności słów kilka • Tymczasem rozwój płciowy i tak następuje, u niektórych szybciej, u innych wolniej, ale w sposób nieunikniony, niezależnie od tego, czy będziemy go wspierać, czy hamować. • Jest napędzany przecież przez biologię, która wymyka się naszej kontroli. • Co jest bardzo ważne, im bardziej pomożemy osobie niepełnosprawnej zrozumieć i oswoić własną płciowość, tym większa szansa, że uda się ją ująć w pewne ramy, i że będzie raczej motorem rozwoju, a nie źródłem frustracji i lęku. • Umiejętność kontrolowania swojej płciowości i jej przejawów będzie tym lepiej rozwinięta, im większą i bardziej rzetelną wiedzę otrzyma osoba niepełnosprawna na ten temat.

6. Fazy rozwoju seksualności • Seksualność można opisywać w odniesieniu do różnych faz, jakie przechodzi. • Jest to seksualność dziecięca, młodzieńcza, dojrzała oraz starcza. • W odróżnieniu od osób pełnosprawnych, u osób niepełnosprawnych intelektualnie fazy te częściej mogą pojawiać się z opóźnieniem w stosunku do wieku, bywają też niewłaściwie ukierunkowane. • Częściej też osoby niepełnosprawne przechodzą przez dane etapy w sposób niepełny lub też odwrotnie – w sposób nadmiernie zaznaczony. • Zdarza się również, że zatrzymują się na dłużej (lub nawet na stałe) w jakiejś z faz. • Ważne jest zatem, by zaakceptować, że rozwój u podopiecznych zmierza w tym samym kierunku, co u osób zdrowych – ku dorosłości.

7. Cechy charakterystyczne rozwoju seksualnego osób niepełnosprawnych intelektualnie • Często obserwuje się brak harmonii miedzy tempem rozwoju biologicznego, emocjonalnego i poznawczego. • Dlatego też u poszczególnych osób można zauważyć jednocześnie cechy zachowań z okresu dziecięcego, młodzieńczego, czy dorosłego. • U tej samej osoby mogą współistnieć cechy dziecięcości, młodzieńczości, dojrzałości, a także starości, np. młoda kobieta może uwielbiać bawić się lalkami, a równocześnie dojrzewać fizycznie, odczuwać popęd seksualny, który przejawia się w jej zachowaniu.

8. Rozwojowe ujęcie seksualności osób z niepełnosprawnością intelektualną • Warto też zwrócić uwagę na to, iż ogólne prawidłowości rozwoju są takie same u osób z niepełnosprawnością, jak i u osób pełnosprawnych. • Natomiast z racji występowania różnorodnych zaburzeń, w tym o podłożu genetycznym, u dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną tempo rozwoju jest wolniejsze oraz zindywidualizowane.

9. Niektóre różnice dotyczące rozwoju psychoseksualnego Osoby pełnosprawne Osoby niepełnosprawne intelektualnie • Rozwój seksualny postępuje zwykle harmonijnie. • Większa niezależność i samodzielność. • Życie w otwartym środowisku. • Społeczne przyzwolenie na rozwój psychoseksualny. • Większy dostęp do edukacji seksualnej. • Rozwój psychoseksualny częściej jest nieharmonijny. • Najczęściej silna zależność i kontrola ze strony najbliższego otoczenia. • Większa izolacja społeczna. • Brak przyzwolenia na rozwój psychoseksualny, unikanie tematu. • Zazwyczaj brak edukacji seksualnej.

10. Seksualność dziecięca • Wyraża się głównie w potrzebie więzi, bliskości i przynależności. • Istotnym elementem jest afirmacja ciała dziecka dokonywana przez osoby znaczące (rodzice, dziadkowie itp.) wyrażająca się w pieszczotach, przytulaniu itp. • W relacji z matką dziecko ma możliwość poczuć, że jest bezwarunkowo kochane i akceptowane, co w okresie późniejszym umożliwi mu akceptację samego siebie.

11. Seksualność dziecięca • Jeżeli seksualność osoby z niepełnosprawnością intelektualną zatrzyma się na tym etapie, to możemy obserwować takie zachowania jak: dążenie do stałej bliskości z matką lub innymi osobami znaczącymi, opiekunami/ obnażanie się/labilność nastrojów/ dążenie do kontaktu fizycznego w postaci przytulania, całowania etc./brak wstydu, poczucia, że niektóre sfery ciała powinny być przykryte/ nieustanne domaganie się zainteresowania/, dziecięca kokieteria. • Często ta forma seksualności jest jedyną akceptowaną przez rodziców osoby z niepełnosprawnością intelektualną.

12. Seksualność młodzieńcza • U osób z niepełnosprawnością intelektualną, szczególnie w stopniu umiarkowanym i znacznym, okres dojrzewania może być przesunięty w czasie i występować u osób formalnie dorosłych. • Tą fazę charakteryzuje: odejście od bezpośredniej i bardzo bliskiej relacji z rodzicami oraz zwrócenie się ku relacji z rówieśnikami. • Jest to okres dojrzewania, intensywnych zmian o charakterze biologicznym i psychicznym. • U nastolatków występują: potrzeba bycia w grupie, akceptacji i podobania się innym, a także tendencje rywalizacyjne.

13. Pojawiają się zachowania związane z rozładowaniem napięcia seksualnego oraz fantazje erotyczne. • Nastolatkowie przeżywają swoje pierwsze fascynacje osobami innej płci. • U osób z niepełnosprawnością intelektualną mogą wystąpić różnorodne problemy: brak akceptacji i zrozumienia dla zmian zachodzących w organizmie/ nasilona masturbacja/ rozerotyzowanie/ rozhamowanie/. • Młodzież z niepełnosprawnością intelektualną dąży do relacji z rówieśnikami, natomiast potrzeby te mogą być nierozumiane i nieakceptowane przez bliskich, szczególnie jeżeli dotyczą relacji z płcią przeciwną.

14. Seksualność dojrzała i starcza • Główna cecha dojrzałej seksualności to świadoma realizacja potrzeb seksualnych oraz wybór formy ich realizacji (małżeństwo, celibat) połączona z odpowiedzialnością za swoje działania. • U osób niepełnosprawnych intelektualnie możemy nierzadko obserwować przejście seksualności w fazę starczą – w tym okresie potrzeby te wyciszają się, co często wiąże się z wyparciem potrzeb seksualnych, które jest mechanizmem obronnym chroniącym osobę niepełnosprawną przed napływem silnych potrzeb, których niemożność zrealizowania byłaby bardzo trudna i bolesna.

15. Seksualność osób niepełnosprawnych intelektualnie • Zmieniające się ciało i przejawy dojrzewania często niepokoją niepełnosprawnego nastolatka, ponieważ może nie do końca rozumieć, co się z nim dzieje. • Bardzo ważne jest wtedy wprowadzenie rzetelnej i dostosowanej do poziomu rozumienia wiedzy, pokazanie, że zmiany te to coś naturalnego. • Wprowadzając od początku prawidłowe nazewnictwo narządów płciowych unikniemy określeń wulgarnych. • Niepełnosprawne intelektualnie nastolatki, tak jak ich zdrowe rówieśniczki, powinny trafić na wizytę kontrolną do ginekologa, a naszym zadaniem jest je do tej wizyty przygotować. • Jeśli stwierdzimy nieprawidłowości rozwojowe u chłopców, konieczna jest wizyta u urologa.

16. Czy należy się bać masturbacji? • Masturbacja u nastolatków jest normalną reakcją na rozkwit potrzeby płciowej, podejmuje ją większość pełno i niepełnosprawnych nastolatków, nie jest objawem choroby ani upośledzenia. • Nie należy karać nastolatka za masturbację krzykiem lub zawstydzaniem – to jedynie nasili masturbację lub wywoła reakcję agresji lub autoagresji. • Poza rzadkimi przypadkami, medycznie uzasadnionymi, nie należy obniżać napięcia seksualnego lekami. • Nie należy dopuszczać, by poprzez masturbację osoba doprowadzała do zakażenia lub uszkodzenia ciała lub też żeby to zachowanie zdominowało całą jej aktywność.

17. Nie można dopuszczać do aktów masturbacji w miejscach publicznych, przy innych osobach • Konieczne jest nauczenie osoby z niepełnosprawnością intelektualną, by masturbacja podejmowana była: • W miejscach intymnych (własny pokój, łazienka). • Gdy osoba jest sama. • Z zachowaniem zasad bezpieczeństwa i higieny. • Ważne jest, aby nastolatek znał jednoznaczne stanowisko rodziców w tej sprawie, oraz żeby zasady w domu i w szkole były ujednolicone o konsekwentnie przestrzegane.

18. A co z zakochaniem, miłością, posiadaniem sympatii? • O miłości należy jak najbardziej rozmawiać zarówno w domu, jak i w szkole, ukazując różne jej odcienie, w zależności od tego, czy mówimy o miłości rodzicielskiej, braterskiej lub siostrzanej, przyjacielskiej, czy romantycznej. • Niezbędne jest zwracanie uwagi, że nie zawsze istnieje możliwość realizacji miłości, może bowiem zdarzyć się, że obdarzymy uczuciem kogoś, kto nie odwzajemnia naszych uczuć. • Warto rozmawiać o dobrych formach okazywania uczuć ukochanej osobie, a także odpowiedzialności za nią; nie należy unikać tematu, jak powinien wyglądać dobry związek (szacunek, wierność, wspólne spędzanie czasu, ograniczenia i bariery związane z niepełnosprawnością).

19. A co jeśli młody dorosły z niepełnosprawnością intelektualną chce podjąć współżycie seksualne? • Niemożliwe jest udzielenie jednoznacznej odpowiedzi na powyższe pytanie – bardzo wiele zależy tu od przekonań rodziców i ich światopoglądu. • Należy jednak rozważyć następujące kwestie: • Czy konkretna osoba z niepełnosprawnością ma pełną świadomość, czym jest i na czym polega współżycie seksualne oraz jakie mogą być tego konsekwencje. • Bywa bowiem tak, że pod komunikatem o potrzebie rozpoczęcia współżycia kryje się raczej potrzeba emocjonalnej bliskości, wymiany czułości, pocałunków.

20. Rozważania rodzica/ opiekuna osoby z niepełnosprawnością intelektualną powinny także obejmować osobę partnera – czy osoba ta rozumie znaczenie tej decyzji, czy rozumie, na czym współżycie polega, czy nie chce jedynie wykorzystać syna lub córki, czy osoba niepełnosprawna nie chce jedynie ulec jej namowom z obawy przed utratą relacji. • W rozmowach zawsze powinniśmy uwzględnić aspekt uczuć, tłumacząc, że można być blisko drugiego człowieka nie tylko poprzez współżycie seksualne i nie jest ono konieczne we wspólnym życiu. • Nie bez znaczenia jest także wizyta u ginekologa i zatroszczenie się o zabezpieczenie przed ciążą, bowiem w przypadku większości osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną niemożliwe będzie samodzielne podjęcie ról rodzicielskich.