Psikososyal Risk Etmenleri

1. Psikososyal Risk Etmenleri

2. Konunun Genel Amacı • Katılımcıların, işyerindeki sağlığı ve güvenliği olumsuz etkileyen psikososyalrisk etmenleri hakkında bilgi sahibi olmalarını ve bu etmenlere karşı alınması gereken iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerini tartışmalarını sağlamaktır

3. Öğrenim Hedefleri • Bu dersin sonunda katılımcılar; • İşyerlerinde çalışanları olumsuz etkileyen psikososyal risk etmenlerini tanımlar • Türkiye’de ve dünyada psikososyal risk etmenlerine maruziyetin yüksek olduğu iş kollarını karşılaştırır • Psikososyalrisklerle ilgili kişiye yönelik değerlendirme yöntemlerini sıralar • Psikososyalrisk etmenlerinin işyerinde kontrolü ve iş güvenliği uzmanının bu konudaki görevlerini açıklar

4. Oturum Planı • İşyerinde sağlığı olumsuz etkileyebilecek psikososyal risk etmenlerinin • Çalışma ortamı, çalışma süresi • Yönetsel ve çalışanlarla ilgili sorunlar • Çalışanların sosyal ve ekonomik hakları (sendikalaşma, kreş, gündüz bakımevi vb.) gibi faktörlerle ilişkisinin incelenmesi • Özel yaklaşım gereken çalışma grupların tanımlanması • Ayrımcılık, baskı ve mobbing gibi psikososyal sorunların tartışılması

5. Oturum Planı • Stres kaynakları ve stres yönetimi • Psikososyalrisk etmenlerine maruziyetin yüksek olduğu iş kolları • Çalışanların ruhsal ve bedensel sağlıklarının korunmasında ekip çalışması ve psikolojik danışmanlığın önemi • İlgili mevzuat

6. Psikososyal Risk Etmenleri • ILO, psikososyal etmenleri, «iş doyumu, iş örgütlenmesi ve yönetimi, çevresel ve örgütsel koşullar ile işçilerin uzmanlığı ve gereksinimleri arasındaki etkileşimler» bağlamında tanımlamıştır

7. İş Stresi • Stres, işyerlerinde kas-iskelet sistemi hastalıklarından sonra en sık rastlanan ikinci sağlık sorunudur • İş stresi iyilik halini ve üretim kapasitesini etkileyebilir ve ilginç olarak zamanla iş stresiyle baş etme yeterliğini geliştirebilir

8. STRES NEDİR? Kişininkendisinitehditaltındahissetmesinenedenolan, fizikselveyapsikolojikzorlanmalarkarşısında, savunmayadauyumsağlamaamacıylaverdiğitepkidir.

9. STRESÖR Birey ve organizmanın uyumunu bozan stres deneyimleşmesine neden olan iç ya da dış ortamlardan kaynaklanan uyaranlara stresördenir.

10. Stres-Tanımlar • «Çalışanın yetenekleri ve becerileri, işin gereksinimleri ile uyuşmadığında oluşan, zararlı fiziksel ve duygusal yanıtlardır» OSHA, 1999 • «İş organizasyonu, çevresi, işin zararlı ve çekinilecek yönlerine duyusal, bilişsel, davranışsal ve fiziksel bir reaksiyondur» Avrupa Komisyonu

11. Stres-Tanımlar • “Bireyin, tehdit edici çevre özelliklerine karşı gösterdiği bir tepki” (Steers,1981) • «Kişinin duygu ve düşünce süreçleri veya fiziki şartları ile ilgili, çevreyle baş edebilme gücünü tehdit eden bir gerilim durumu» (Davis, 1982) • «Kişinin gerçek dünyası ile beklentileri arasındaki farklılığa gösterdiği tepki» (Magnuson 1990)

12. İşyerlerinde Stres Kaynakları

13. İş Stresinin Neden ve Sonuçları

14. Bireysel Stres Kaynakları • Kişilik tipleri (A tipi, B tipi; kardiyo-vasküler hastalıklara yatkınlık)* • Yaş (orta ve ileri yaşlarda stresten etkilenme daha fazla; menapoz ve andropoz belirtileri, fiziksel-zihinsel denge ve kontrolün azalması, çalışma temposuna uyamama, vb.) • Cinsiyet (kadın çalışanlar daha çok etkilenir; cinsiyet ayrımı, cinsel taciz, şiddet, aile yaşamı ile iş yaşamı sorumlulukların çatışması). • Aile hayatı (kayıplar, ayrılıklar, hastalıklar, taşınma, vb.) • Sosyoekonomik düzey

15. Kişilik Tipleri • A tipi kişilik davranışları: • Sürekli zamanla yarışan ve sabırsızlık duygusu içinde olan çoğu zaman ses tonları ve hareketleri yaşadıkları bu telaş duygusunu açıkça sergiler. • Hızlı konuşurlar, konuşanın sözünü kesme eğilimindedirler. Konuşmanın gidişini denetlemeye çalışırlar. • A tipleri aynı zamanda aşırı derecede rekabetçidirler. Nitelikten çok niceliğe önem verirler.

16. Kişilik Tipleri • B tipi kişilik davranışları: • A tipi kişiliklere göre daha rahat, uysal, daha az rekabetçi ve daha az saldırgandırlar. • A tipleri küçük ayrıntılara takılma eğilimi gösterirken, B tipleri olaylara daha geniş bir bakış açısından bakabilirler. Yaşama karşı daha az telaşlı bir yaklaşımları vardır. • B tipleri de stres yaşarlar, ancak zorlamalar ve tehditler karşısında daha az paniğe kapılırlar.

17. En Stresli Meslekler • Madenci • Polis memuru • Gardiyan, inşaat işçisi, pilot, gazeteci • Reklam yöneticisi, diş hekimi • Aktör • Doktor, radyo-TV çalışanı • Hemşire, film yapım ekibi • Ambulans personeli, müzisyen, itfaiye personeli • Öğretmen • Sosyal işçi, personel müdürü

18. Strese Yanıt Evreleri • Tehlike durumuna hazır olma-Alarm aşaması • Direnme-karşı koyma aşaması • Tükenme aşaması

19. Strese Yanıtın Evreleri 1. Evre: Tehlike durumuna hazır olma- alarm aşaması: • stres hormonlarının salgılanması, göz bebeklerinin büyümesi, kan basıncının yükselmesi ve terleme • Organizma mücadele ederek ya da kaçarak stresten korunmaya çalışır.

20. Alarm Aşamasında Fiziksel Belirtiler Baş ağrısı olur Kanakımıbeynevekaslarayönlenir Göz bebekleri büyür Tükürük artar Solunum sayısı artar Aşırı yemek yer yada iştahsızdır Ter bezi faaliyetleri artar Ellerde titremeler başlar Kalp atışları hızlanır, kan basıncı yükselir Depolanmış yağ ve şeker kana karışır Sindirim yavaşlar, mide asidi artar

21. Alarm Aşamasında Duygusal Belirtiler • Huzursuzluk, sıkıntı, gerginlik • Kaygılı olma, karamsarlık • Durgunlaşma, çökkünlük • Sinirlilik, öfke patlamaları • Aşırı duygusallık, kolay kırılabilirlik • İşte isteksiz tavırlar • Özgüven azalması, güvensizlik

22. Unutkanlık Konsantrasyonda azalma Kararsızlık İlgi azalması İş kalitesinde düşüş Hatalarda artış Aşırı hayal kurma Olumsuzluklar üzerinde odaklanmak Alarm Aşamasında Zihinsel Belirtiler

23. Alarm Aşamasında Sosyal Belirtiler • Sosyal hayatın yoksunlaşması • Randevulara gitmemek veya iptal etmek • İnsanlarda hata bulmaya çalışmak • Sözel hakaret ve suçlamalar • Birden fazla kişiyle dargınlık

24. Strese Yanıtın Evreleri 2. Evre: Direnme-karşı koyma aşaması: • Organizma stres yaratan duruma karşı direncini yükseltmeye çalışır • Kişi stres kaynağı olan problemi etkili bir şekilde çözdüğü zaman, vücut alarm aşamasında meydana gelen zararları onarır ve yanıt sonlanır.

25. Strese Yanıtın Evreleri 3. Evre: Tükenme aşaması: • Stresle etkili bir şekilde baş edilemediğinde ya da stres kaynakları çoğaldığında alarm reaksiyonundaki tepkiler yeniden ortaya çıkar. • Tükenme,stresin devam etmesi durumunda savunmanın azalıp kapasitesinin tükenmesi, kronik etkilerin ve hastalıkların başladığı dönemdir.

26. Stresle sürekli ama etkisiz bir mücadele varsa bu tükenmeyi getirir.

27. Stresin Klinik Sonuçları

28. STRES HER ZAMAN KÖTÜ MÜDÜR? Stresin hepsi kötü değildir * Olumlu stres, hoşa giden aktivitelerin getirdiği yaşamsal zorluklardan kaynaklanır. Olumsuz stres, uyum sağlamamız gereken nahoş durumlar olduğunda yaşadığımız strestir.

29. Stres; bazen insanın çaba göstermesini, çalışmasını, başarmasını sağlar.

30. Olumlu durumların yarattığı stresle başa çıktığımızda olgunlaşırız, kendimize güvenimiz artar, bu da stresin hayatımıza getirdiği olumlu etkidir.

31. OLUMLU STRES OLUMSUZ STRES • Duygusal bir ilişkiye başlamak • Üniversiteyi kazanmak • Yeni bir iş • Boşanma • Ölüm • Ağır iş yükü • Problemli ilişkiler

32. Psikososyal Sağlık Kontrolleri • Mental durum muayeneleri • Uluslararası geçerli ve güvenilir ölçek ve formlar kullanılabilir: • BeckAnksiyete Ölçeği • Beck Depresyon Ölçeği • Maslach Tükenmişlik Ölçeği • Uyku düzeni sorgulama formu • Dikkat Dağınıklığı Testi

33. İş Stresinin Kurumsal Sonuçları • Örgütte kalite, üretim ve verimlilik sorunları, • Çalışanlarda iş tatminsizliği ve moral kaybına, • Yöneten ve çalışanlar uyumsuzluk, çatışma • İş gücü devri* (yüksek olması o örgütteki çalışan giriş ve çıkışlarının fazla olduğunun bir göstergesidir) • Maliyet yükü; • işe devamsızlık, sigorta ve hastane masraflarının artması, hırsızlık ve sabotaj, sakatlık ve erken emeklilik ödemeleri

34. İş Stresiyle Mücadele • Stresle başa çıkma, bireylerin stres faktörlerine karşı sergiledikleri bilişsel ve davranışsal girişimlerdir (Lazarus ve Folkman, 1984). • Mesleki-kişisel stres kaynaklarının belirlenmesi • İş ortamından kaynaklanan tehditlere yönelik kurumsal düzenlemeler • Kişisel ve gruplara yönelik önlemler ve çalışanların stresle başa çıkma yeterliklerinin geliştirilmesi

35. Stresle Mücadelede Aşamalar ÖRGÜTSEL AŞAMALAR

36. İş Stresiyle Kurumsal Mücadele • Olumlu örgüt iklimi (hiyerarşik yerine yatay örgütlenme) • Sosyal destek sistemleri, Koçluk • Katılımcı yönetim, Örgütsel rollerin belirlenmesi ve çatışmanın azaltılması • Kariyer planlama ve geliştirme • Zaman yönetimi • Ücret yönetimi • Etkin iletişim • Stres yönetimi eğitimi, Personeli güçlendirme ve ekip çalışması, Stres danışmanlığı • Çalışma ortamının iyileştirilmesi (aydınlatma, gürültü, temizlik, termal konfor, ergonomi, vb.)

37. Personeli Güçlendirme-Ekip Çalışması • Personeli güçlendirme; yardımlaşma, paylaşma, yetiştirme ve ekip çalışması yolu ile çalışanların karar verme haklarını (yetkilerini) arttırma ve çalışanları geliştirme süreci olarak tanımlanabilir (Conger vd., 1988). • İşi yapan birey alanında uzmandır ve doğal olarak iş hakkındaki fırsatları görüp karar vermesi bireyin inisiyatifine bırakılmalıdır (Saruhan ve Türker, 2003, s.817).

38. Personeli Güçlendirme-Ekip Çalışması • Ekip, tek tek bireylerin özellikleri ve performanslarının toplamından daha kapsamlı bir şeydir • Ekip içinde üretim (bilgi, beceri, davranışlar) işin sonucunu etkiler • Ekip içinde çıkan sorunlar, ekibin kendi dinamiklerine uygun yollarla daha etkili şekilde çözüme ulaşır • Ekip tanımlanmış rollere uygun olarak iş sürecine ilişkin yeterlik ve sorunları düzenli olarak refleksiyon toplantılarında ele almalıdır

39. REFLEKTİF UYGULAMA ve TOPLANTILAR

40. Stres Yönetimi Eğitimi • Stres Yönetimi Eğitimlerinde; • Özellikle stresin neden ve sonuçlarının tanınması, stresin fizyolojik ve psikolojik sonuçlarının azaltılabilmesine yönelik bireysel stratejilerin belirlenmesi amaçlanır.

41. Stres Yönetimi için Bireysel Yöntemler • Gevşeme Teknikleri: • Derinlemesine (otojenik eğitim), aşamalı (meditasyon, biyo/nörofeedback), hızlı gevşeme egzersizleri • Problem çözme teknikleri • a) Problemi saptama; b) Seçenekleri gözden geçirme; c) Bir çözüm yolu seçme; d) Eyleme geçme; e) Sonuçları değerlendirme. • Zamanı iyi kullanma becerilerini geliştirme • Zaman planları, zaman cetveli, iş dağılım çizelgeleri • Etkili iletişim • Ben dili, açık uçlu sorular, etkin dinleme

42. Stres Yönetimi-Öneriler

43. Stres Yönetimi-Öneriler

44. Mesleki Tükenmişlik Sendromu • Psikolojik ve fiziksel olarak uzun süreli yoğun iş stresi ve aşırı yük sonucunda gelişen tükenme halidir • Stresle baş edilememesinin sonucudur • Maslach tükenmişliği «profesyonel bir kişinin mesleğinin özgün anlamı ve amacından kopması, hizmet verdiği insanlar ile artık gerçekten ilgilenmiyor olması» olarak tanımlamıştır.

45. Mesleki Tükenmişlik Sendromu • Özellikle sağlık çalışanlarında sık görülür. Temel özellikleri: • Enerji kaybı • Motivasyon eksikliği • Sosyal geri çekilme • Duyarsızlaşma, kişisel beceri ve performansta azalma • Oluşmasında etkili faktörler: rol çatışmaları, rol belirsizlikleri, aşırı iş yükü, dinlenme zamanlarının azlığı, denetim yetersizliği, çalışanın işi üzerinde kontrol yetkisinin olmaması, sosyal ve aile desteğinin yetersizliği

46. İşyerinde Zorbalık-Mobbing • Kurumlardaki hiyerarşik örgüt yapısı, otoriter yönetim tarzı uygun bir ortam sağlar • Kurum liderinin yönetim becerilerinin yetersizliği • Aşırı rekabet • Toplumun sosyal, kültürel, ahlaki normları • İşyerlerinde liyakata bağlı ilerleme mekanizmasının olmaması • Hemşehrilik ilişkileri, vb.

47. İşyerinde Zorbalık-Mobbing • İşyerinde sistematik, sürekli ve uzun süreli psikolojik taciz • En az 6 ay, ortalama 15 ay, kalıcı etkiler 29-46 ay arası ortaya çıkar • 30 yıllık çalışma süresine göre maruz kalma riski %25 • Düşey psikolojik taciz: üstlerin astlarına yönelik • Yatay psikolojik taciz: iş arkadaşlarıyla rekabet, çıkar çatışması gibi nedenlerle uygulanır • Dikey psikolojik taciz: çalışanın yöneticiye psikolojik şiddet uygulaması (nadir)

48. Mağdur Etkileri Açısından Zorbalık Davranışları* • Kendini göstermeyi engelleme; sürekli eleştiri, sözünü kesme, yüksek sesle azarlama • Sosyal ilişkilere saldırı; çalışana iş ortamında yok sayma, iletişimin kesilmesi • İtibara saldırı; asılsız söylentiler • Mesleki durumuna saldırı; nitelikli iş verilmemesi • Kişinin sağlığına doğrudan saldırı; ağır işler verilmesi, fiziksel-cinsel şiddet tehdidi

49. İşyerinde Zorbalığı Önleme • Birincil önleme: ortaya çıkmadan önce örgütsel önlemlere yönelik • İkincil önleme: acil durumlara yönelik • Üçüncül önleme: uzun erimli, bakıma ve ruhsal sorunları azaltmak ve desteğe yönelik • Hukuki boyut: TCK 86(1): kasten başkasının vücuduna acı veren veya sağlığının ya da algılama yeteneğinin bozulmasına neden olan kişi, bir yıldan üç yıla kadar hapis ile cezalandırılır.