dr Michał Urbańczyk Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Filozofii WPiA UAM Poznań

1. Doktryny polityczno-prawneZajęcia nr 7 Liberalizm i jego ewolucja w XIX i XX wieku. Od klasycznego hasła „państwa stróża nocnego" do liberalizmu socjalnego • dr Michał Urbańczyk • Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych • i Filozofii WPiA UAM Poznań

2. Liberalizm i jego ewolucja w XIX i XX wieku • Benjamin Constant • Jeremy Bentham, • Alexis de Tocqueville, • John Stuart Mill, • Leonard Hobhouse, • Libertarianizm a komunitarianizm • Liberalna doktryna państwa prawnego.

3. Liberalizm i jego ewolucja w XIX i XX wieku Benjamin Constant (1767-1830) • „O monarchii konstytucyjnej i rękojmi władz publicznych” • „Wykład polityki konstytucyjnej”, • „O wolności starożytnych w porównaniu z wolnością współczesnych” http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/15/Benjamin_Constant.jpg

4. Myśliciel i polityk francuski, Pochodził z francuskiej rodziny osiadłej w Szwajcarii, Deputowany z okresu restauracji monarchii we Francji, Autor niezwykle popularnej we Francji romantycznej powieści „Adolf”. Liberalizm i jego ewolucja w XIX i XX wieku

5. Liberalizm i jego ewolucja w XIX i XX wieku • Constant popierał rewolucyjne hasła wolności politycznej i ekonomicznej (prawa jednostki, wybieralność władz, poszanowanie własności), • Jednocześnie krytykował praktykę władz rewolucyjnych, która w rzeczywistości negowała te wolności.

6. Liberalizm i jego ewolucja w XIX i XX wieku • Koncepcja wolności, • Krytyka demokratycznej koncepcji suwerenności ludu autorstwa J.J. Rousseau jako negacji nowożytnej wolności, • Wola powszechna to abstrakcja, która faktycznie ogranicza wolność jednostek, • Constant popierał ideę suwerenności ludu, ale nie w jej bezwzględnej formule Rousseau, • Rewolucjoniści błędnie utożsamili hasło wolności z abstrakcyjną deklaracją suwerenności ludu, co było charakterystyczne dla czasów starożytnych

7. Liberalizm i jego ewolucja w XIX i XX wieku • Wolność starożytnych – kolektywny i publiczny charakter, • Przejawiała się w możliwości pełnienia funkcji publicznych, a nie w sferze prywatnej, • Wolność nowożytnych – to – obok możliwości udziału w sprawowaniu władzy (j.w.) – przede wszystkim wolność osobista (prawa osobiste)

8. Liberalizm i jego ewolucja w XIX i XX wieku „… Wolność polega na tym, że każdy człowiek podlega jedynie prawu, nie może być aresztowany, sądzony i skazany na śmierć, ani też prześladowany w jakikolwiek inny sposób w rezultacie kaprysu jakiegoś człowieka czy grupy ludzi. Jest to prawo do wyrażania swoich poglądów, do postępowania wedle własnej woli, do podróżowania i do stowarzyszania się z innymi. Jest to wreszcie prawo do wywierania wpływu na rządzenie krajem, albo przez wybieranie swoich przedstawicieli, albo też prze udzielanie rad, pisanie petycji, które władze muszą w mniejszym lub większym stopniu uwzględnić …”

9. Liberalizm i jego ewolucja w XIX i XX wieku Źródłem różnic w tych dwóch wolnościach były warunki zewnętrzne: • w czasach starożytnych funkcjonował system niewolniczy, • rozwój gospodarki, • niewielki obszar polis, • liczba ludności, • permamentne zagrożenie wojną,

10. Liberalizm i jego ewolucja w XIX i XX wieku • Na wolność współczesnych składała się także: • Prawo do przyjemności i do szczęścia, dążenie do indywidualnej satysfakcji, • Wolność ekonomiczna i uznanie własności prywatnej, • Swoboda wypowiedzi, • Constant nie zgadzał się z Monteskiuszem, iż wolność to możliwość robienia tego, na co prawo pozwala – podstawowe wolności nie mogą być ograniczane przez prawo,

11. Liberalizm i jego ewolucja w XIX i XX wieku • Podział władzy wg Constanta: • Wyróżniał 6 władz municypalna sądowa reprezentacyjna trwała królewska, wykonawcza, reprezentacyjna opinii

12. Liberalizm i jego ewolucja w XIX i XX wieku • Władza reprezentacyjna opinii – liczna izba niższa parlamentu pochodząca z większościowych wyborów cenzusowych, będąca elementem nowości i chęci zmiany • Władza reprezentacji trwałej - izba wyższa, delegaci pochodzący z arystokracji i nominowani przez monarchę, ostoja rozsądku i doświadczenia, ma za zadanie korygować decyzji izby mniejszej i przeciwdziałać tyrani większości i zagrożeniom praw znajdujących się w mniejszości;

13. Liberalizm i jego ewolucja w XIX i XX wieku • Władza królewska – władza neutralna, monarcha pozbawiony (przez instytucje kontrasygnaty) istotnych uprawnień ma być arbitrem rozsądzającym spory, jego niezależność gwarantuje dziedziczność tronu • Władza municypalna – władza lokalna (samorządowa), ogranicza możliwość odrodzenia się absolutyzmu którejkolwiek z władz oraz aktywizuje społeczeństwo obywatelskie (rola patriotyzmu lokalnego).

14. Liberalizm i jego ewolucja w XIX i XX wieku Jeremy Bentham (1748-1832) • „Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa”, • Uznawany przez współczesnych za geniusza, • Nazywany „prawodawcą świata”, • honorowy obywatel Francji, http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c8/Jeremy_Bentham_by_Henry_William_Pickersgill_detail.jpg

15. Liberalizm i jego ewolucja w XIX i XX wieku • Przekonanie o nieuchronności i akceptacji systemu demokratycznego, • teoria etyczna oparta na sensualistycznych, hedonistycznych i utylitarystycznych założeniach, • Wszystkie informacje o świecie docierają do nas za pomocą zmysłów, • Pojęcia ogólne powstają przez kojarzenie wrażeń (asocjacjonizm)

16. Liberalizm i jego ewolucja w XIX i XX wieku • Podstawowe znaczenie mają uczucia przyjemności i przykrości • Przyjemność to kategoria etyczna, przyjemne tożsame jest z dobrym, a co za tym idzie użytecznym, • Dążenie do przyjemności jest nakazem etycznym, • Uniwersalna zasada powszechnego szczęścia ludzkości – największa ilość szczęścia największej ilości ludzi,

17. Liberalizm i jego ewolucja w XIX i XX wieku • Nie ma sprzeczności między interesem jednostkowym a społecznym, • Teoria moralna odwołuje się do skutków działań, a nie do intencji, • Hedonizm Benthama nie jest hedonizmem egoistycznym !!!, • Charakter ascetyczny, samodyscyplina, przewidywanie przyszłych skutków, a nie natychmiastowa przyjemność !!!,

18. Liberalizm i jego ewolucja w XIX i XX wieku • Zupełna autonomia jednostki, • Atomistyczna wizja społeczeństwa, • Demokratyczna formuła państwa zabezpiecza przed konfliktem interesów państwa i jednostek, • Działanie państwa też jest oparte na odczuciach przyjemności i przykrości, należy to wykorzystywać np. przy systemie kar, • Rząd jest instytucją świadczącą usługi w kwestiach przerastających możliwości pojedynczych obywateli,

19. Liberalizm i jego ewolucja w XIX i XX wieku • Postulował przyznanie praw wyborczych kobietom, • Prekursor koncepcji państwa opiekuńczego – akceptacja działań państwa z powodu ochrony życia i mienia obywateli, ukierunkowanych na likwidację dysproporcji majątkowych miedzy obywatelami, • Zwolennik pozytywizmu prawniczego, przeciwnik praw naturalnych, koncepcji stanu natury, idei umowy społecznej,

20. Anarchical Fallacies; Being an Examination of the Declarations of Rights Issued During the French Revolution That which has no existence cannot be destroyed — that which cannot be destroyed cannot require anything to preserve it from destruction. Natural rights is simple nonsense: natural and imprescriptible rights, rhetorical nonsense — nonsense upon stilts. http://english.duke.edu/uploads/media_items/bentham-anarchical-fallacies.original.pdf

21. Liberalizm i jego ewolucja w XIX i XX wieku • My body I give to my dear friend Doctor Southwood Smith to be disposed of in a manner hereinafter mentioned, and I direct ... he will take my body under his charge and take the requisite and appropriate measures for the disposal and preservation of the several parts of my bodily frame in the manner expressed in the paper annexed to this my will and at the top of which I have written Auto Icon. The skeleton he will cause to be put together in such a manner as that the whole figure may be seated in a chair usually occupied by me when living, in the attitude in which I am sitting when engaged in thought in the course of time employed in writing. I direct that the body thus prepared shall be transferred to my executor. He will cause the skeleton to be clad in one of the suits of black occasionally worn by me. The body so clothed, together with the chair and the staff in the my later years bourne by me, he will take charge of and for containing the whole apparatus he will cause to be prepared an appropriate box or case and will cause to be engraved in conspicuous characters on a plate to be affixed thereon and also on the labels on the glass cases in which the preparations of the soft parts of my body shall be contained ... my name at length with the letters ob: followed by the day of my decease. If it should so happen that my personal friends and other disciples should be disposed to meet together on some day or days of the year for the purpose of commemorating the founder of the greatest happiness system of morals and legislation my executor will from time to time cause to be conveyed to the room in which they meet the said box or case with the contents therein to be stationed in such part of the room as to the assembled company shall seem meet . • Queens Square Place, Westminster, Wednesday 30th May, 1832. • http://www.ucl.ac.uk/Bentham-Project/who/autoicon/will

22. Liberalizm i jego ewolucja w XIX i XX wieku • W swoim testamencie Bentham oddał swe zwłoki nauce. Z jego szkieletu zbudowano tzw. „auto-ikonę”, która ubrana w prawdziwą odzież filozofa i posiadająca woskową głowę, jest wystawiona na publiczny widok w University College w Londynie. • Według jednej z akademickich legend, wolą Benthama była obecność przy ważniejszych uroczystościach akademickich w przyszłości. Podobno jego mumia jest wynoszona na salę posiedzeń Senatu, a podczas sprawdzania kworum odczytywano formułkę „Jeremy Bentham, obecny, bez prawa głosu ;-)” http://www.ucl.ac.uk/Bentham-Project/who/autoicon

23. Liberalizm i jego ewolucja w XIX i XX wieku http://tinkeranniebelle.blogspot.com/2011/01/bloomsbury-walk.html http://www.cultofweird.com/wp-content/uploads/2013/02/jeremy-bentham-auto-icon.jpg

24. „O demokracji w Ameryce” (ówczesny europejski bestseller), „Dawny ustrój i rewolucja”, Od 1849 minister spraw zagranicznych; członek Akademii Francuskiej; prekursor socjologii polityki; Potomek XIII-wiecznej szlachty normandzkiej, Alexis de Tocqueville (1805-1859) http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/aa/Alexis_de_tocqueville.jpg

25. Najbardziej niebezpieczna chwila dla złego rządu następuje wówczas, gdy podejmuje on próby reform, Amerykę obserwował w czasie swej podróży i gościnie w amerykańskich więzieniach (na polecenie MSZ badał system penitencjarny), Liberalizm arystokratyczny (szczególna rola arystokracji) http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/5/57/Alexis_de_Tocqueville.jpg

26. Arystokracja wniosła do życia zbiorowego i indywidualnego szczególne wartości, Tworzyli struktury władz, normy obyczajowe i moralne, dbali o kulturę, wspierali religię i Kościół, Nawet poczucie dumy narodowej wyrasta z arystokratycznego systemu wartości, Tocqueville chwalił życie we wspólnocie i hierarchii społecznej opartej na autorytecie,

27. Jednak rewolucja przyniosła zmiany, które są nieodwracalne i nieuchronne, Ludzie z natury chcą być równi, Demokracja jest przyszłością cywilizacji europejskiej, Widział zalety i wady życia w społeczeństwie urządzonym w sposób demokratyczny,

28. W demokracji zanika dążenie do gwałtownych zmian – hamują je grupy społeczne, które doszły do władzy, Najbardziej konserwatywna i obawiająca się ryzyka jest klasa średnia, Demokracja niosąc równość możliwości przyniosła jednak zerwanie więzi wspólnotowych i izolację jednostki,

29. Zasady moralne wyznacza opinia publiczna, Zatracona jest osobowość i indywidualność jednostek, Ludzie tracą zdolność kreatywnego myślenia, upada sztuka – wszyscy chcą być tacy sami, Stracone zostaje poczucie autorytetu (wszyscy są równi), ludzie tracą w ten sposób drogowskazy postępowania,

30. „ …Kiedy próbuję sobie wyobrazić ten nowy rodzaj despotyzmu zagrażający światu widzę nieprzebrane rzesze identycznych i równych ludzi, nieustannie kręcących się w kółko w poszukiwaniu małych i pospolitych wzruszeń, którymi zaspakajają potrzeby swego ducha …”

31. Konieczne zatem jest wychowanie jednostek do życia w wolności, Wychowanie demokracji, Wolność pozytywna, aktywizująca jednostkę, Sieć wielu kolektywów (stowarzyszenia, zrzeszenia) pośredniczących między jednostką a państwem, Wolność powinna być traktowana jako przywilej

32. John Stuarta Mill (1806-1873) Najważniejsze dzieła: • Utylitaryzm. O wolności • System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej • Zasady ekonomii politycznej • O rządzie reprezentatywnym. • Poddaństwo kobiet, http://www.biography.com/imported/images/Biography/Images/Profiles/M/John-Stuart-Mill-9408210-1-402.jpg

33. Dla Milla wolność była brakiem zewnętrznego przymusu – człowiek jest wolny w swoim działaniu, jeżeli żadna inna jednostka lub grupa nie może go w tym ograniczać. Uznaje się, że jego pojmowanie wolności jest klasycznym dla liberalizmu do końca XIX wieku pojmowaniem wolności – jako wolności negatywnej, rozumianej jako niezależność od władzy, społeczeństwa oraz innych jednostek.

34. Ponadto Mill zajmował się wolnością, którą obdarzał przymiotnikami obywatelska i społeczna • Sfera ta była wyznaczona przede wszystkim przez zakres politycznych swobód i praw, których przestrzeganie musi być obowiązkiem władzy, a których przekroczenie usprawiedliwia opór wobec niej.

35. Dwa zadania władzy: • obowiązek nieingerencji, ciążący na państwie – negatywny obowiązek powstrzymywania się od działania. • państwo musi uzyskać akceptację społeczności lub jej reprezentanta dla swoich działań – obowiązek podjęcia przez państwo pewnych działań. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/43/John_Stuart_Mill_by_John_Watkins%2C_1865.jpg

36. Jak sam Mill przyznawał, nawet gdyby władza pochodziła bezpośrednio od ludu bądź była tylko przed nim odpowiedzialna, jej ograniczenia odgrywają niezwykle istotną rolę. Zabezpieczają bowiem lud i wolność jednostek przed tyranią większości. Dlatego ochrona wolnej sfery jednostki nie może ograniczać się do ochrony przed działającym w imieniu państwa urzędnikiem. Muszą istnieć także mechanizmy ochrony przed tyranią panującej opinii i nastroju.

37. Granice wolności słowa w filozofii Johna Stuarta Milla (1806-1873) Wolność może być naruszana przez tych, dla których jest ustanowiona – przez lud. Co ciekawe Mill przyznawał, że pewne naruszenia w tym względzie są uzasadnione: istnieje granica uprawnionego naruszania niezależności jednostki przez opinię ogółu i znalezienie tej granicy oraz utrzymanie jej wbrew wszelkim zakusom jest równie koniecznym warunkiem należytego układu stosunków ludzkich, co ochrona przed politycznym despotyzmem http://markyoungtrainingsystems.com/wp-content/uploads/2009/09/mob.bmp

38. Granice wolności słowa w filozofii Johna Stuarta Milla (1806-1873) Punktem wyjścia była dla Milla zasada krzywdy: „… jedynym celem usprawiedliwiającym ograniczenie przez ludzkość, indywidualnie lub zbiorowo, swobody działania jakiegokolwiek człowieka jest samoobrona (…), jest zapobieżenie krzywdzie innych”.

39. Granice wolności słowa w filozofii Johna Stuarta Milla (1806-1873) • Takim powodem do ingerencji nigdy nie może być własne dobro człowieka. Jak twierdził Mill – (…) nie można go zmusić do uczynienia lub zaniechania czegoś, ponieważ tak będzie dla niego lepiej, ponieważ go to uszczęśliwi, ponieważ zdaniem innych osób będzie to mądrym lub nawet słusznym postępkiem. Są to poważne powody, by go napominać, przemawiać mu do rozumu, przekonywać go lub prosić, lecz nie, by go zmuszać lub karać w razie, gdyby nas nie słuchał .

40. Tak więc angielski filozof odrzucał pogląd, według którego władza publiczna może ograniczać wolność obywatela, tłumacząc to koniecznością ochrony przed jego własnymi działaniami. • Jednostka jest bowiem wolna, gdy jej działania dotyczą tylko jej samej – bez względu na to, czy własnymi czynami wyrządza sobie krzywdę.

41. Taki pogląd wydaje się wynikać z generalnych założeń liberalizmu, zgodnie z którymi jednostka z natury swojej jest dobra i rozumna, kieruje się więc w swych działaniach rozumem i dąży do osiągnięcia szczęścia. • Ingerencja może nastąpić wtedy, gdy jest naruszane dobro innych jednostek. • Mill odrzucał więc jakiekolwiek formy paternalistycznych działań społeczeństwa wobec jednostki.

42. Doktryna skrajnego i radykalnego liberalizmu, Powrót do źródeł klasycznego liberalizmu, Idea jak najszerszej wolności jednostki, Każda instytucja ograniczająca wolność jest zbędna, jednostki nie powinny być poddane kontroli, zwłaszcza ze strony państwa, państwo absolutnie minimalne (postulat prywatyzacji sądownictwa, wojska czy więzień), W sferze ekonomicznej postulat prawdziwie wolnego rynku i swobody umów, Pochwała egoizmu jednostki, Libertarianizm

43. AynRand Ayn Rand, urodzona jako Alissa Zinowiewna Rosenbaum (ur. 2 lutego 1905 w Sankt Petersburgu, zm. 6 marca 1982 w Nowym Jorku) - amerykańska pisarka i filozof pochodząca z rodziny rosyjskich Żydów, najbardziej znana dzięki swojej filozofii obiektywistycznej.

44. Autorka powieści, w których stałym wątkiem jest obraz bohatera - pogardzanego przez otoczenie geniusza, któremu udaje się osiągnąć sukces. Ayn Rand uważała prezentację pozytywnych wzorców obiektywizmu za główny cel swojej literatury. • W Polsce ukazały się drukiem: "Hymn" (Anthem), "Źródło" (The Fountainhead), "Cnota egoizmu" (The Virtue of Selfishness), "Powrót człowieka pierwotnego" (The Return of the Primitive) i "Atlas Zbuntowany" (Atlas Shrugged).

45. Obiektywizm i egoizm http://biz.blox.pl/2011/08/Atlas-zbuntowany.html Filozofia Rand, którą sama autorka określała jako; obiektywizm, wyznaczała sobie wyraźny cel polityczny. Celem tym była obrona kapitalizmu. Nie pojmowała go jednak autorka w sposób historyczny, jako jeden z etapów rozwoju cywilizacji Zachodu, lecz czyniła z niego uniwersalny i ponadczasowy utopijny ideał.

46. Broniła zaciekle racjonalnych mechanizmów „wolnej konkurencji”, nie tylko jako najbardziej obiektywnych zasad prowadzących do osiągania sukcesu przez jednostki, ale również jako mechanizmu pozwalającego na wyłonienie nowej elity, rozumianej w sposób nietzschaański.

47. Na istnieniu tej elity skorzystać mogą również wszyscy inni ludzie, pozostający w cieniu wybitnych jednostek, które ją tworzą.

48. Obiektywizm Ayn Rand był filozofią walczącą z tradycyjnymi systemami doktrynalnymi (szczególnie z socjalistycznym egalitaryzmem),etycznymi i z religią, jako doktrynami służącymi wyłącznie okłamywaniu i samookłamywaniu się ludzi.

49. Szczególnie silny atak skierowany został przeciw tradycyjnie głoszonym w tych doktrynach postawom altruistycznym, zalecającym ludziom poświęcanie się działaniu na rzecz dobra innych. Jak bowiem pisała Ayn Rand, altruizm dopuszcza wizerunek człowieka jedynie jako zwierzęcia ofiarnego i żyjącego z. ofiar —jako ofiary i pasożyta; nie dopuszcza pojęcia dobrowolnej koegzystencji i nie dopuszcza pojęcia sprawiedliwości.

50. Atak na egoizm, to atak na godność człowieka – pisała Ayn Rand. We współczesnych realiach sukces jednostki uniemożliwiają roszczenia innych ludzi, którzy, wykorzystując silę państwa i znajdując oparcie w irracjonalnych systemach filozoficznych, a przede wszystkim w religii, mnożą wobec nich żądania, dopominając się udział w ich dobrach. Taki obraz rzeczywistości uznaje autorka za wysoce patologiczny.