SEBZECİLİĞİN GENEL TANIMI

1. SEBZECİLİĞİN GENEL TANIMI • İlk insanlar yaşayabilmek için doğada yetişen çeşitli yabani otların kök, gövde, yaprak, meyve, çiçek, tohum ve sürgünlerinden faydalanmışlardır. Zamanla kültüre alınan bu yabani otlar bugün yetiştirdiğimiz sebzelere dönüşmüştür. • Bugün tarım alanlarımızın ancak %1,5 luk bir kısmında Sebzecilik yapılmaktadır. Bu oran bize sebzeciliğe gereken önemin tam manasıyla verilemediğini ve sebzecilik faaliyetlerinin çok özen istediğini göstermektedir. • Bu dersimizde sebzeciliğin genel bir tanımını yaptıktan sonra sebzeciliğin ilk adımı olan tohum konusunda kısa ve öz bilgiler vereceğiz.

2. SEBZE NEDİR? • Kök, gövde, sürgün, yaprak, çiçek meyve ve tohum gibi çeşitli yerlerinden gıda olarak faydalanılan, vitamin ve mineral kaynağı olarak kullanılan taze veya pişirilerek tüketilen tek veya çok yıllık otsu bitkilere sebze denilmektedir.

3. TOHUM NEDİR? • Tohum ait olduğu bitkiyi yeniden meydana getirebilen en küçük canlı parçasıdır.

4. KALİTELİ TOHUMLUK İLE BAŞLA • Verimi doğrudan etkileyen faktörlerin başında iyi tohumluk gelmektedir. Araştırma sonuçları kaliteli tohumluk kullanılmasıyla verimin %20/30 oranında artabileceğini göstermiştir. Hatta bazı türlerde kullanılan F1 hibrit tohumlar 2-3 kat verim artışı sağlayabilmektedir. Başarılı üretimde çevre şartları, sulama, gübreleme ve mücadele gibi unsurlar önemli olmakla birlikte, bunlar tohumun sahip olduğu özellikten daha üstün kalite ve miktarda ürün elde edilmesini sağlayamamaktadır.

5. SEBZELERİN EKOLOJİK İSTEKLERİ • İklim, Çevre şartları yetiştirilen bitkiler üzerine devamlı etki eder. İyi bir toprak, iyi bir iklim koşulu olmadıkça verimli olamaz. Buna karşılık iyi bir iklimde en kötü toprakların bile çeşitli yollarla ıslah edilmesi ve kullanılması mümkündür. İyi bir iklimle iyi bir toprakta sebzecilik verimli olacak şekilde yapılır. • ÖRNEK: İklim, bir ülke sebzeciliğinin ne şekilde yapılacağının, hangi işletme şeklinin ortaya çıkacağını, hangi sebze cins, tür veya çeşitlerin seçileceğini, ne zaman yetiştirileceğini ve bunların yetiştirme yöntemlerinin nasıl olacağını sınırlar ve yönlendirir • Kısa vejetasyon süresi olan bir yerde, salça-domates yetiştiriciliği yapılamaz. Salça üretimi için domateslerin doğrudan tohum ekimi ile üretilmesi gerekir. Bu durumda tohum ekiminden olgunluğa kadar 5-6 aya ihtiyaç vardır. Bu süreden daha az yetiştirme devresi olan yerlerde domateslerin çoğu kızarmadan kalır.

6. Işık, sebzelerin büyüme ve gelişmeleri sırasında oluşan her türlü yaşam faaliyetlerinde gereksinim duydukları bir faktördür. Yemeklik mantarlar haricinde tüm sebzeler için ışık önemli bir hayat kaynağıdır. • Işığın bitkinin beslenmesinde, organ teşekkülünde, organların hareketinde etkisi bulunmaktadır. Bunlar sırasıyla; • Fotosentez • İyon alımı • İçsel maddelerin taşınması, depolanması • Organ hareketleri, (stomaların açılıp kapanması, yaprak ve gövde hareketleri) • Organ teşekkülü (yaprak, dal veya çiçek)

7. Sıcaklık • Sebze çeşitleri ile sıcaklık arasında sıkı bir ilişki bulunmaktadır. Sebzeler gelişmeleri sırasında, sıcaklığın belirli oranlarda olmasını ister. Bu sıcaklık isteği tür ve çeşitlere göre değiştiği gibi, bir çeşidin belirli gelişme zamanlarında da farklılık gösterir. • Sebze yetiştirilmesi bakımından, köklerin topraktan suyu ve dolayısıyla suda erimiş halde bulunan besin maddelerini bünyelerine alması, besin maddelerini bu su aracılığı ile herhangi bir organına iletilmesi, transpirasyon sırasında suyun dışarı atılması ve bu fizyolojik olayların cereyanı belirli bir sıcaklığın olması ile mümkündür. • Sebzeler gelişimlerini belirli sıcaklık sınırları arasında tamamlar. Bu sıcaklık sınırının en düşük derecesi minimum, en yüksek derecesi maksimum ve bu sınır arasında gelişmenin en iyi olduğu derece ise optimumdur.

8. Sebzelerin Sıcaklık İstekleri • Bitki Çeşitleri MinimumOptimumMaksimumIsı Farkı • Bakla 3-4 25 30 27 • Bezelye 1 25 35 34 • Fasulye 10 32 37 37 • Kabak 12 30 40 28 • Kavun 12-15 35 40 28 • Hıyar 11 30 40 29 • Havuç 4-5 25 30 26 • Lahana 0-1 15 30 30

9. Yağış • Yağışın sebze gelişmesi bakımından önemi büyüktür. Sebzeler için en önemli yağış şekli yağmurdur. Yağmurun gelişme devresinde büyümeyi hızlandırır. Çünkü yağmur suyu en iyi sulama suyudur. Bileşiminde az miktarda yabancı madde bulunur. Yumuşak, hava sıcaklığında havanın oksijen ve azotunu erimiş halde içerir. Sebzeleri yıkayarak gözeneklerini açar. Solunumu ve CO2 özümlemesini hızlandırır.

10. Nem • , Hava nispi neminin, sebzelerin kalitesi ve sulama suyu üzerinde etkisi vardır. Kurak ve nispi nemi düşük bölgelerde yetişen sebze çeşitleri kaba, lifli yapılı olup, tat ve aroma maddelerince fakirdir. Buna karşın nemli bölgelerde yetişen sebze çeşitleri yumuşak, gevrek, tat ve aroma maddeleri bakımından zengindir. Nispi nemi yüksek bölgelerde suyun toprak ve bitkiden buharlaşması azdır. Su, uzun aralıklarla ve az miktarda verilir. Fakat nispi nemi düşük bölgelerde buharlaşmanın fazla olması kısa aralıklarla ve fazla su kullanılmasına neden olur. • Sebzeler bileşimlerinde %60-95 arasında su içerdiklerinden hava neminin %60-80 arasında olması istenir.

11. Rüzgar • , Sebze yetiştirilmesinde dikkat edilecek faktörlerden bir tanesi de rüzgarlardır. Hafif esen rüzgarlar sebze gelişmesinde olumlu rol oynar. Hafif hava cereyanı tranpirasyonu hızlandırdığı için, bitkiler topraktan su ile birlikte besin maddelerini de alır ve daha iyi gelişir. Şiddetli az olan bu rüzgarlar yanında soğuk, sıcak ve kuru esen şiddetli rüzgarlar sebzeleri yakar, dondurur veya kırar. Rüzgarın bu olumsuz etkisini rüzgar kıranlarla önlemek mümkün olmaktadır. Sebze bahçelerinde 1-3 m/saniye hızında bir rüzgar hareketi, büyüme ve gelişmeyi en iyi şekilde tutmakta, toprak ve bitkideki buharlaşmanın istenen düzeyde bulunmasını sağlamaktadır

12. Toprak • , Sebze bahçelerinde pratikte bahçe toprağı adı ile anılan tınlı, derin geçirgen,humusça zengin, su tutma kabiliyeti yerinde verimli topraklar ideal bahçe toprağı olarak kabul edilmektedir. Her ne kadar sebzeler toprak bakımından bazı sebzelerin en iyi bir şekilde gelişebilmeleri ve ürün verebilmeleri için istedikleri toprak şartlarında yetiştirilmeleri en doğru harekettir.

13. SEBZE BAHÇESİNİN YERİNİN SEÇİLMESİ • Bir sebze bahçesi için, bol ışık alan, yağışı en az 600 mm civarında bulunan ve yıllık yağışın büyük bölümü yağmur şeklinde geçen ve özellikle sebzelerin yetiştiği vejetasyon dönemine eşit olarak dağılmış olan, ilk ve son donlar arası en az 6-8 ay gibi uzun bir süreyi içeren, ortalama senelik sıcaklığı 150C, ayrıca yetiştirme döneminde ortalama sıcaklığı 15-300C arasında değişen %60-80 civarında nemi bulunan kuru sıcak ve soğuk, kuvvetli rüzgar esmeyen, kuytu, fakat havalanabilen yerler seçilmelidir. İklim, değiştirmeye fazla olanak olmadığı için özellikle ele alınması gereken faktörlerden birisidir. İklim uygun olduğu zaman, böyle bir yerde ikinci koşul topraktır. Toprağın kısmen başlangıçta iyi seçilmesi, sonradan ıslahı ve gereksiz para harcamaya meydan vermez. İdeal bir sebze bahçesi toprağında şu 5 özellik bulunmalıdır.

14. Toprak sıcak olmalı, • Toprak biraz nemli ve süzek olmalı • Toprak derin ve gevşek olmalı • Toprak yumuşak ve humusça zengin olmalı • Toprak besin maddelerince zengin olmalıdır • Bu 5 özelliği içerisine alan ideal bir sebze bahçesi toprağı, yıllarca düzgün bir şekilde işlenmiş, gübrelemiş, ekim nöbetine uygun yetiştiricilik yapılmış, içerisinde kum bulunan nemli, sıcak, humuslu, tınlı ve % 4 kireç içeren bir topraktır.

15. Su • sebze bahçesi kurulan yerlerde olabilirse tek olmadığı zaman, kullanımı esaslara bağlanmış bir su kaynağı bulunmalıdır. Bu su kaynağı göl, nehir, kuyu suyu veya devletin getirdiği sulama kanalları olabilir. Ayrıca yağış suları, belli bir gölette, havuzda toplanarak bütün bir yetiştirme döneminin sulama suyu ihtiyacını karşılayabiliyorsa, bu yerlerde sebze bahçesi kurulur.

16. Sebze Bahçesi Pazara, Kalabalık Yerleşim Merkezlerine ve Yola Yakın Kurulmalıdır • Sebze bahçelerinin pazara yakın yerlerde kurulması, taşıma giderlerini en az düzeye indirir. İşletmede aile fertleri yanında, işin çok olduğu dönemlerde ucuz çalışan, işi bilen yabancı işçi bulmak, ancak köye yakın olmakla sağlanabilir. Şehirdeki işçinin ücreti oldukça yüksektir ve istenen kalite işçi bulmak da zordur. • Sebze bahçesinde organik gübre fazla kullanılır. Hayvansal gübreler, köye yakın olmakla istenen miktarda bulunur. Sebze bahçeleri şehirlere ve köylere yakın olarak kurulduğundan insan ve hayvanların yapacakları zararları önlemek bakımından etrafının çitler ile korunma altına alınması şarttır. Bahçe, o yerin şartlarına göre işe yarayan ve aynı zamanda ucuza mal olan materyalle çevrilmelidir.

17. . Sebzelerin Yetişme Mevsimlerine Göre Sınıflandırılması • Serin İklim sebzeleri • Alabaş Havuç Kereviz Pazı Soğan Bezelye Hindiba Lahana Şalgam Bakla Ispanak Maydanoz Salata Turp Brüksel lahanası Kırmızı pancar Marul Su teresi Tere Enginar Karnabahar Pırasa Sarımsak Yer elması Kuşkonmaz        

18. Sıcak İklim Sebzeleri • Biber Fasulye Karpuz Tatlı mısır Bamya Hıyar Kabak Tatlı patates Domates Kavun Patlıcan   • Yetiştirme mevsimlerine göre yapılan bu gruplandırmada yer alan serin iklim sebzelerinin aylık ortalama sıcaklığın 15-18 °C olduğu ortamlardan en iyi gelişmeyi gösterdiği, maksimum 27-30°C, minimum ise 2-4 °C sıcaklık sınırları arasında bitki gelişmesinin devam ettiği belirtilmektedir.. Buna karşılık sıcak iklim sebzelerinin optimum 25-30°C ve minimum 9-10°C sıcaklıklarda gelişme gösterdiği ifade edilmektedir.

19. . Sebzelerin Kültürlerine (Yetiştirme Sistemlerine) Göre Sınıflandırılması • Bu sınıflandırma sisteminde ise sebzenin yetişme döneminde uygulanan değişik işlemler esas alınmaktadır. Tohum ekiminden sonra bitki gelişim dönemi ve hasat dönemine kadar yapılan işlemleri aynı olan sebzeler genelde aynı grupta toplanmaktadır. Bu sınırlandırma sistemi familyalarına göre yapılan sınıflandırmaya benzerlik göstermesine rağmen pratik bir sınıflandırma olması nedeniyle bugün çoğu literatürdeki sınıflandırmalarda esas alınmaktadır. kültürlerine göre sebzeleri aşağıdaki şekilde sınıflandırmıştır.

20. Çok yıllık sebzeler= Kuşkonmaz, Enginar, • Otsu sebzeler= Ispanak, Pazı, Hindiba • Salata sebzeleri =Marul, Salata, Kereviz, • Köklü sebzeler =Havuç, Pancar, Şalgam, • Soğanlı sebzeler= Soğan, Sarımsak, • Lahana grubu sebzeler= Lahana, Karnabahar, Çin lahanası, Brüksel Lahanası • Fasulye ve bezelye grubu sebzeler Fasulye, Bezelye, Bakla, Börülce • Solanaceae familyası sebzeleri =Domates, Biber, Patlıcan • Cucurbitaceae familyası sebzeleri Hıyar, Karpuz, Kavun, Kabak

21. Sebzelerin Yenilen Kısımlarına Göre Sınıflandırılması • Bu sınıflandırma sisteminde de sebzeler değerlendirilen kısımlarına göre sınıflandırılmaktadır. Sebzelerin değerlendirilen kısımları ve değerlendirilme şekillerinin ülkelere göre bazı farklılıklar göstermesi bu sınıflandırma sistemini zorlaştırmaktadır. Ayrıca sebzeleri yenilen kısımlarına göre kesin bir çizgi ile ayırmak da oldukça zordur. Çünkü fasulye ve bakla hem taze hem de kuru, biber ve patlıcan yine hem taze hem kuru, kereviz ve pırasanın hem toprak altı hem de toprak üstü kısımlarının değerlendirilmesi gibi özellikler bu sistemde zorluklar çıkarmaktadır. Bu zorluklara rağmen Bayraktar (1981) sebzelerin ülkemizdeki değerlendirme şekillerini de esas alarak sebzeleri yenilen kısımlarına göre aşağıdaki şekilde sınıflandırmıştır:

22. Yumruları yenen sebzeler Patates, Tatlı Patates, Yer elması • Kökleri yenen sebzeler Havuç, Turp, Kırmızı pancar, Şalgam, Kök Kereviz • Soğan ve sürgünleri yenen Sebzeler Pırasa, Taze soğan, Taze sarımsak • Kuru soğanları yenen sebzeler Soğan, Sarımsak • Yalnız sürgünleri yenen sebzeler Kuşkonmaz • Yaprak sapları yenen sebzeler Sap kereviz • Yaprakları yenen sebzeler Marul, Salata, Lahana, Ispanak, Pazı, Semizotu • Meyveleri yenen sebzeler Domates, Biber, Patlıcan, Hıyar, Kabak, Kavun, Karpuz • Kuru ve taze tohumları yenen sebzeler İç bakla, iç bezelye, kuru fasulye, barbunya • Çiçek ve çiçek tablası yenen sebzeler Karnabahar, Enginar, Bamya • Kokulu otlar Maydanoz, Dereotu, Nane, Tere, Roka

23. SEBZE BAHÇELERİNİN YILLIK BAKIM İŞLERİ • Her işletmede olduğu gibi sebzecilikte de müspet bir sonuca varabilmek için yetiştirme ortamı en iyi şartlarda olsa da bitkilerin gelişmesi, ürüne yatması ve ürünü olgunlaştırması için çeşitli vejetasyon devrelerinde gerekli bakım işlerinin ihmal etmeden zamanında ve yeteri kadar yapılması zorunludur. • Sebze bahçelerinde tohum ekimi veya fide dikimi yapıldıktan ve bitkiler gelişmeye başladıktan sonra yapılması gereken başlıca bakım işleri şöyle sıralanabilir. • Çapa • Sulama • Gübreleme • Sırık verme ve bağlama • Budama • Hastalık ve zararlılarla savaş

24. Çapalama • Bitkiler gelişmeye başladıkça toprağı havalandırmak, yabani otlarla mücadele etmek ve yağışlardan sonra meydana gelen kaymak tabakasını kırmak amacıyla, işletmenin karakterine göre çeşitli araçlardan faydalanılarak çapa yapılır. Pratikte "iki çapa bir su yerini tutar" sözü hatırdan çıkarılmayarak sebzelerin gelişme durumlarına göre zamanında ve uygun şekilde çapa yapılmalıdır. Yalnız çapa esnasında yetiştirilen sebzenin özellikleri ve özellikle kök sistemleri göz önünde tutularak çapa işinin bunlara zarar vermeyecek şekilde dikkatle yapılmasına özellikle gayret edilmelidir

25. Sulama • , Sebzecilikte sulama bitkinin şahsi gelişmesi, meyveye yatması üzerinde olağanüstü rol oynadığından sulama konusunda da bahsedildiği gibi, bitkilerin gelişmesi daima sıkı bir kontrol altında bulundurularak zamanında ve yeterli miktarlarda sulama yapmayı asla ihmal etmemelidir.

26. Gübreleme • , Bitkilerin devamlı olarak topraktan aldıkları çeşitli besin maddelerinin çeşitli gübreleme yöntemleri ile yeter miktarlarda tekrar toprağa verilmesi şarttır. Yalnız her işte olduğu gibi gübrelemede de aşırıya kaçmamalı ve her gübreyi ihtiyaç duyulan miktarlarda ve uygun zamanlarda verilmelidir. Bu arada özellikle çeşitli gübrelerin bitkiler üzerindeki fonksiyonlar göz önünde tutularak tabii ve çeşitli ticaret gübreleri uzmanların verecekleri direktif gözetiminde kullanılmalıdır

27. Sırık Verme ve Bağlama • , Sebze bahçelerinde yapılan bakım işleri arasında bir kısım sebzeler için sırık verme ve bağlama işi de yer alır. Her ne kadar kültür sebzelerinin bir çoğu sırığa ihtiyaç göstermeden yetiştirilmekte ise de özellikle sırık domatesleri, sırık fasulyeleri ve bazı bezelye çeşitlerinde bu ayrı bir önem taşımaktadır. Bunun için pratikte genellikle 4-5 cm çapında 1.75-2.00 m uzunluğunda kuvvetli yapısı olan ağaçların sırıkları uygun tutulur. Hazırlanan sırıkların toprak içerisine sokulacak 25 cm uzunluktaki uç kısımları ömürlerinin uzun olası için toprağa sokulmadan önce katrana batırılmalı ve üzerleri 2 mm kadar kalınlıkta bir kömür tabakası meydana getirecek şekilde hafifçe yakılmalıdır. Domatesler usulüne göre hazırlanan sırıklar, bitkiler 30-35 cm boy alınca bunların aşağı yukarı 8-10 cm kadar uzağına ve kuzey tarafına verilir. Sırık verme işi ile birlikte domateslerde ilk bağlama işi de başlar. Bağlama içinde bitkinin gelişmesi esnasında bitkiye zarar vermeyecek rafya kullanılır. Rafyanın temin edilemediği yerlerde bu iş biraz daha dikkatle bağlamak şartıyla pamuk ipliği ile de yapılır. Rafya veya pamuk ipliği ile bağlama yapılırken ileride kalınlaşan gövdenin zarar görmemesi için bağlama şekli olarak ? şeklinde yapılmalıdır. İlk bağlamadan sonra bitki büyümesine devam ettikçe aşağı yukarı 30-35 cm de bir bağlama aynı şekilde yapılmalıdır

28. Budama • , Açıkta veya serada yetiştirilirken askıya alınmış domateslerde yapılması tavsiye edilen uç alma, açıkta yapılan yetiştirmelerde domatesler bağlı bulundukları sırığın boyunu aldıklarında, serada yetiştirilenlerde ise zeminden itibaren son salkımın iki yaprak üzerinden bitkinin uç kısmı ya parmakla kıvrılarak veya bir makasla kesilmek suretiyle alınır. Bu suretle besin maddeleri bitkinin devamlı olarak uzamasına harcanacağı yerde mevcut meyvelerin gelişmesine harcanacağından, mevsim sonlarına doğru bitki üzerinde bulunan küçük domateslerin mümkün olduğu kadar irileşmesine ve iri fakat yeşil olanlarının da olgunlaşarak daha iyi fiyatla satılmasına yardım edilmektedir.