Relacje lekarz – pacjent pielęgniarka – pacjent Charakterystyka zawodów medycznych Modele opieki

1. Relacje lekarz – pacjent pielęgniarka – pacjent Charakterystyka zawodów medycznych Modele opieki szpitalnej Funkcjonalność i dysfunkcyjność medycyny 1 1

2. Pojęcie stosunku społecznego Piotr Sztompka: To normatywnie określony (wyznaczony przez określone wzory, regulacje, innymi słowy - kulturę) schemat oczekiwanych interakcji między partnerami zajmującymi pewne pozycje społeczne i pełniącymi związane z nimi role. 2 2

3. Pojęcie stosunku społecznego W każdym stosunku występuje: • określona podstawa zależności, która może mieć charakter przyczynowy, strukturalny, funkcjonalny, np.: • stosunek pokrewieństwa wynika z pochodzenia biologicznego lub społecznego, • stosunek służbowywynika ze stanowiska w strukturze hierarchicznej, • stosunki sąsiedzkie – z bliskości zamieszkania; • stosunek lekarz - pacjent, pielęgniarka - pacjent wynika z...? 3 3

4. Pojęcie stosunku społecznego W każdym stosunku występują też, wynikające z podstawy zależności... • układ wzajemnych uprawnień i obowiązków (czy też oczekiwań) oraz... • system wzajemnych czynności(ról) regulowanych (oczekiwanych) przez partnerów... 4

5. Rola a pozycja społeczna lPozycja społeczna(Ralph Linton) – wiązka uprawnień i obowiązków (oczekiwań) / trzeba ją odróżnić od prestiżowej pozycji społecznej • Rola społeczna– rodzaj, zakres i wzory czynności, jakie jednostka wykonuje czy powinna wykonywać w imieniu i na rzecz grupy, wynikające z zajmowanej przez nią pozycji społecznej • Źródła ról: charakter grupy, jej funkcje

6. Typy stosunków społecznych • Przypisane i osiągane (podobnie jest z pozycjami) • Instrumentalne i autoteliczne • Formalne i nieformalne • Rozproszone i zogniskowane • Ciągłe i terminowe • Egalitarne i nieegalitarne(helping proffesions) • Heterogamiczne(odmienność partnerów)i...homogamiczne(podobieństwo partnerów) • Intymne (gorące) i oficjalne (zimne) • Pierwotne i wtórne (wspólnotowe i stowarzyszeniowe) 6 6

7. Rola społeczna lekarza, jej wymiary i determinanty Rola lekarza ma: • wymiar formalny (rola wyznaczona jest przez związane z pozycją prawa i obowiązki, wzory kulturowe) • wymiar faktyczny (treść pracy zawodowej): wiedza medyczna, umiejętności, psychospołeczne aspekty opieki medycznej, także coś, co się zwie „sztuką lekarską” (nieuchwytne składniki zachowań) 7 7

8. Rola społeczna lekarza, jej wymiary i determinanty Roli lekarza (jak każdej innej) odpowiadają: • Społeczne oczekiwania(rozpoznawanie objawów, stawianie trafnej diagnozy, skuteczne leczenie, profilaktyka, a także... zachowania społeczno-emocjonalne) 8

9. Konflikt ról i konflikt w roli • Konflikt ról społecznych(tu: roli zawodowej lekarza z innymi rolami) wynika z jednoczesnej przynależności jednostki do wielu grup, a więc odgrywania wielu ról społecznych. • Konflikt w roli lekarzawystępuje wówczas, gdy wobec wykonawcy tej roli kierowane są sprzeczne oczekiwania 9 9

10. Stosunek lekarz – pacjent jako istota praktyki lekarskiej Wpływ stosunku pomiędzy lekarzem a pacjentem na rezultaty stosowanej terapii a „efekt placebo”. Co to takiego? 10 10

11. Stosunek lekarz – pacjent jako istota praktyki lekarskiej Placebo – środek pozbawiony działania leczniczego, o postaci identycznej z lekiem. Stosowany w tzw. ślepej próbie przy badaniu i ocenianiu działania klinicznego nowego leku. Innymi słowy – skuteczność leków bierze się (podobno w 1/3) z wiary pacjentów w efektywność zastosowanej wobec nich terapii. 11 11

12. Stosunek lekarz – pacjent jako istota praktyki lekarskiej • Rola lekarzajest tu nie do przecenienia. Dlatego mówi się o dwu płaszczyznach w relacji lekarz - pacjent: • biologicznej (model biologiczny; zadania instrumentalne) • psychospołecznej(model psychospołeczny; zachowania afektywne, ekspresywne) 12

13. Pacjent/rola chorego Obowiązki i przywileje: Musi pragnąć jak najszybszego powrotu do zdrowia Powinien postarać się o fachową pomoc i współpracować z lekarzem Powinien (wolno mu) zawiesić typowe obowiązki System „wyraża zgodę” na to, by pacjent przyjął rolę chorego (choroba to nie jego wina) Teorie stosunku lekarz – pacjent: Funkcjonalna teoria Talcotta Parsonsa, The social system(za M. Sokołowską) 13 13

14. Teorie stosunku lekarz – pacjent: Funkcjonalna teoria Talcotta Parsonsa, The social system(za M. Sokołowską) Lekarz/rola profesjonalisty • Oczekuje się, że: • lekarz podejdzie do problemu profesjonalnie i zgodnie z zasadami praktyki zawodowej • będzie działać raczej dla dobra pacjenta niż osobistych korzyści • będzie obiektywny i emocjonalnie neutralny • będzie unikał sytuacji charakteryzujących się emocjonalnym zaangażowaniem • nie będzie uruchamiał własnego systemu wartości • będzie kierował się zasadą uniwersalności (nieuwzględnianie pozycji społecznej pacjenta) 14 14

15. Teorie stosunku lekarz – pacjent: Funkcjonalna teoria Talcotta Parsonsa, The social system(za M. Sokołowską) • Prawa: • badanie i wgląd w intymne sfery życia pacjenta/ prawo dostępu do ciała i prawo do uzyskania poufnej informacji • autonomia w praktyce zawodowej (z jednej strony atut, z drugiej wielka odpowiedzialność – zob. przypadek uratowanej 19-latki) • pozycjaautorytatywna w stosunku do pacjenta • legitymizowanie roli chorego, zwalniające z pełnienia innych ról społecznych 15

16. Autorytet lekarza Definicja autorytetu (łac. auctoritas – powaga, znaczenie) (sens przedmiotowy) Społeczne uznanie, prestiż osób lub grup bądź instytucji społecznych wynikające z cenionych w społeczeństwie wartości; innymi słowy – prestiż wynikający z szacunku okazywanego zawodowi, funkcji (zob. prezydent) (sens podmiotowy) Osoba lub instytucja ciesząca się uznaniem, zaufaniem w związku z profesjonalizmem, prawdomównością, bezstronności w ocenie danego zjawiska lub wydarzenia 16 16

17. Autorytet lekarza Wypływa z bardzo dużej odpowiedzialności, stanowiącej dopełnienie swobody działania • Wyraża się przez: • wydawanie poleceń pacjentowi • prawo zadawania pacjentowi pytań i prawo żądania odpowiedzi • wykazywanie się kompetencjami zawodowymi (wie więcej niż pacjent) 17 17

18. Asymetryczność relacji lekarz - pacjent Jest ona konsekwencją: • Zróżnicowania wiedzy, jaką dysponują obie strony stosunku lekarz – pacjent • Zależności pacjenta w zakresie stanu jego zdrowia od decyzji lekarza • Konieczności „odsłonięcia się” pacjenta przed lekarzem 18 18

19. Teorie stosunku lekarz – pacjent: Thomas Szasz i Marc Hollender (za Antoniną Ostrowską) • Model/typ stosunku:aktywność – bierność • Rola lekarza: robi coś dla pacjenta • Rola pacjenta: przyjmuje (niezdolny do zareagowania) • Zastosowanie/przykład kliniczny: narkoza, śpiączka, ostry uraz, zamroczenie itp. • Prototyp stosunku: rodzic – niemowlę 19 19

20. Teorie stosunku lekarz – pacjent:Thomas Szasz i Marc Hollender (za Antoniną Ostrowską) • Model/typ stosunku:kierowanie - współpraca • Rola lekarza: mówi pacjentowi, co robić • Rola pacjenta: posłusznie współpracuje • Zastosowanie/przykład kliniczny: zakażenia, choroby ostre itp. • Prototyp stosunku: rodzic - dziecko, nastolatek 20 20

21. Teorie stosunku lekarz – pacjent:Thomas Szasz i Marc Hollender (za Antoniną Ostrowską) • Model/typ stosunku: współuczestnictwo • Rola lekarza: pomaga pacjentowi, aby pomógł sobie sam • Rola pacjenta: uczestnik w partnerstwie • Zastosowanie/przykład kliniczny: większość chorób przewlekłych, psychoanaliza • Prototyp stosunku: dorosły - dorosły 21 21

22. Teorie stosunku lekarz – pacjent:Thomas Szasz i Marc Hollender (za Antoniną Ostrowską) 22 22

23. Teorie stosunku lekarz – pacjent:Thomas Szasz i Marc Hollender (za Antoniną Ostrowską) • Zarówno model Parsonsa, jak i Szasza oraz Hollendera, to modele normatywne (stwierdzające, jak powinno być, lecz nie zawsze realistyczne) • Można by przyjąć jeszcze inne typy stosunku lekarz - pacjent: • bierność - bierność (wypisanie recepty, zwolnienia - bez kontaktu terapeutycznego) • bierność - aktywność (bezskuteczne domaganie się dodatkowych badań) 23

24. Teorie stosunku lekarz – pacjentKonfliktowa teoria Eliota Freidsona (wg M. Sokołowskiej) Eliot Freidson, krytykując model Parsonsa, zwrócił uwagę na: „Zderzenie perspektyw” profesjonalisty i laika, który wymaga i krytycznie (czasem mimo ignorancji) ocenia decyzje lekarza lub daje posłuch takim ocenom (zjawisko tym częstsze, im więcej jest źródeł informacji). Wpływ struktury społecznej (zmiennych społeczno-demograficznych, środowiskowych, sytuacyjnych) na zachowania lekarzy i pacjentów. 24 24

25. Teorie stosunku lekarz – pacjentKonfliktowa teoria Eliota Freidsona (wg M. Sokołowskiej) • Konfliktowi na linii lekarz - pacjent sprzyjają: • Struktura i organizacja opieki zdrowotnej: • praktyka „zależna od klienta” (lekarz zależy od nacisku i oczekiwań pacjentów) • praktyka „zależna od profesjonalistów” lub „od interesów profesji” (lekarz pracujący w zespole raczej zaryzykuje niezadowolenie pacjenta niż narazi się kolegom – zob. przypadek pacjenta z odleżynami; jako specjalista może bardziej liczyć na skierowania od kolegów niż na przychylność pacjentów) 25 25

26. Teorie stosunku lekarz – pacjentKonfliktowa teoria Eliota Freidsona (wg M. Sokołowskiej) 2. Zetknięcie się/zderzenie dwóch kultur: lekarza (to członek innego środowiska) i pacjenta (członek innych zbiorowości) 3. „System oddziaływania laików” (informacje sprzeczne z poglądami lekarza, z obowiązującymi wzorami roli chorego) 26 26

27. Teorie stosunku lekarz – pacjentKonfliktowa teoria Eliota Freidsona (wg M. Sokołowskiej) • Zderzenie dwóch perspektyw: jednostkowej (pacjenta) i zbiorowej (także innych pacjentów oczekujących na wizytę) i lekarza, który chce ich przyjąć • Inne postrzeganie roli lekarza (przez pacjenta i lekarza) 27

28. Model transakcyjny • Przedstawicielem Samuel Bloom • relacja między pacjentem a lekarzem nie jest postrzegana jako interakcja między dwoma osobami, lecz jest poszerzona o sfery grup odniesienia obu partnerów, modyfikujących ewentualne zachowania, transakcje... • celem transakcji/negocjacji jest osiągnięcie porozumienia co do definicji problemu, a następnie ustalenie odpowiedniego procesu terapeutycznego 28

29. Teorie stosunku lekarz – pacjent (wg B. Tobiasz-Adamczyk) Teoria wymiany (G. Homansa) i teoria interakcyjna (H. Blumera) Zgodnie z teorią wymiany, zachowania jednostki są nagradzane lub karane zachowaniami innych jednostek. W teorii interakcyjnej zaś występują dwa rodzaje interakcji, czyli (za P. Sztompką) zmiennych sekwencji wzajemnie zorientowanych działań partnerów, którzy modyfikują swoje działania w zależności od tego, co robi (lub mówi) ten drugi. 29 29

30. Teorie stosunku lekarz – pacjent (wg B. Tobiasz-Adamczyk) Teoria interakcyjna (H. Blumera) • Interakcja symboliczna(komunikacyjna, interpretatywna, negocjacyjna; symbole werbalne i niewerbalne); jednostka, wchodząc w określoną rolę, zaczyna analizować i definiować sytuację, w jakiej się znalazła, i może dostosować swoje reakcje do tej sytuacji i reakcji innych (zob. zalecenia lekarza a ich wykonywanie; rola pisemnej instrukcji lekarskiej) • Interakcja niesymboliczna (strony stosunku odpowiadają na swoje działania bezpośrednio) 30 30

31. Wzajemne oddziaływania ludzi a ich zachowania wg Roberta Balesa 31 31

32. Stosunek lekarz – pacjent Zachowania instrumentalne i społeczno-emocjonalne (afektywne) • Teoria interakcjonistyczna: pacjenci rozpoznają i reagują głównie na zachowania socjoemocjonalne swoich lekarzy • współpraca pacjenta z lekarzem jest konsekwencją pozytywnego odbioru jego społ.-emocjon. zachowań. 2. Teoria wymiany (wzajemności): pacjenci rozpoznają i reagują zarówno na zachowania socjoemocjonalne, jak i instrumentalne lekarzy • pacjenci odwzajemniają lekarzom ich zachowania socjoemocjonalne. 32 32

33. Stosunek lekarz – pacjent Zachowania instrumentalne i społeczno-emocjonalne (afektywne) • Pacjenci z wyższym wykształceniemlepiej rozumieją zachowania instrumentalne i łatwiej dostosowują się do oczekiwań lekarzy. • Idealny lekarz jest postrzegany w kategoriach osobowości 33 33

34. Rola społeczna pielęgniarki (zawód) • „To system zachowań w trakcie wykonywania zawodu, obejmujący zachowania wobec pacjentów, lekarzy, innych pielęgniarek, personelu medycznego oraz wobec instytucji ochrony zdrowia, w której pielęgniarka pracuje” /B. Tobiasz-Adamczyk, Relacje lekarz – pacjent w perspektywie socjologii medycyny/ 34 34

35. Rola społeczna pielęgniarki (zawód) Rolę, przypomnijmy, należy odnieść do pozycji jej odtwórcy, a tę do... kręgu społecznego: • Krąg społeczny to „zestaw typowych innych pozycji, z którymi dana pozycja jest powiązana, wyznaczający typowe kierunki interakcji i selekcjonujący typowych partnerów, z którymi nawiązuje kontakt każdy, kto daną pozycję zajmuje” /P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa/ 35 35

36. Rola społeczno-zawodowa pielęgniarki Funkcje, jakie pełni pielęgniarka odgrywając swoją rolę (cele, do jakich winna dążyć/dąży): • Ratownicza (opieka i pielęgnacja) • Kompensacyjna (zaspokojenie innych potrzeb chorego) • Protekcyjna (minimalizowanie negatywnego wpływu czynników, które nie mogą być zmienione, usunięte) • Promocyjna (chodzi o promocję zachowań prozdrowotnych) 36 36

37. Rola społeczno-zawodowa pielęgniarki Generalnie więc w roli pełnionej przez pielęgniarkę można wyróżnić dwie: • Instrumentalną (to, co związane jest z medyczną stroną terapii) • Ekspresyjną (pocieszanie, dodawanie odwagi, zmniejszanie stresu, a więc dostrzeganie psychospołecznych potrzeb pacjenta i dążenie do ich zaspokajania; szczególne znaczenie ma więc umiejętność nawiązywania i podtrzymywania kontaktów z ludźmi – i to ludźmi w szczególnej sytuacji) 37 37

38. Pielęgniarka w oczach pacjentów Oczekiwania pacjentów można ująć w trzech typach (idealnych) pielęgniarki: 1. Dobry fachowiec/profesjonalistka(duża wiedza medyczna, sprawność, budzenie zaufania, umiejętność wyjaśnienia wątpliwości, poza tym jednak małomówność, nieokazywanie współczucia) 38 38

39. Pielęgniarka w oczach pacjentów 2.„Anioł dobroci”(może mniej sprawna, choć niekoniecznie, ale uśmiechnięta, cierpliwa, współczująca, umiejąca pocieszyć, dodać odwagi) – innymi słowy oddana pacjentowi 39 39

40. Pielęgniarka w oczach pacjentów 3.„Wzór ofiarności”(ofiarna, przy tym obowiązkowa, bezinteresowna, posłuszna zleceniom lekarza, gotowa zostać przy pacjencie nawet po godzinach) – innymi słowy wpasowana w strukturę 40

41. Cechy osobowości pielęgniarki Styczność z ludzkim nieszczęściem, cierpieniem, śmiercią wymaga od pielęgniarki określonych cech. Najbardziej pożądane wydają się (chodzi o osobowość, a nie sprawność zawodową): • Odpowiedzialność • Zdolność rozumienia innych • Opanowanie • Łagodność • Tolerancja Nie każdy nadaje się do pracy w tym zawodzie! 41 41

42. Kodeks deontologiczny pielęgniarki (1953 r.) Wybrane powinności (alfabetycznie): Działać w celu zachowania życia, zmniejszenia cierpienia, poprawy zdrowia Respektować przekonania religijne pacjentów Respektować zwyczaje i obyczaje wspólnoty, w której pielęgniarka żyje i pracuje Utrzymywać wiedzę i umiejętności na najwyższym poziomie skuteczności Wykonywać polecenia lekarskie inteligentnie i lojalnie, można jednak odmówić udziału w działaniu sprzecznym z deontologią Zachować tajemnicę zawodową

43. Modele opieki szpitalnej Przełom XIX – XX w.: szpital był instytucją charytatywną, schroniskiem dla biednych, bezdomnych, chorych i umierających Druga połowa XX w.: szpital stał się „głównym miejscem działań leczniczych, centralną instytucją w praktyce lekarskiej”, również „miejscem szkolenia i kształcenia lekarzy, pielęgniarek i innych pracowników służby zdrowia, a także warsztatem badań naukowych” Współcześnie: szpital pełni jeszcze jedną funkcję – prowadzi działalność edukacyjno-wychowawczą (zapobieganie chorobom, promocja zdrowia) /Za: M. Sokołowska, Socjologia medycyny; B. Tobiasz-Adamczyk, Relacje lekarz – pacjent…/

44. Modele opieki szpitalnej Model opiekuńczy „Szpital przemienienia Wojciech Pszoniak z Piotrem Szulkinem Powszechny dawniej, dziś występuje w przypadku niektórych placówek szpitalnych (np. psychiatrycznych, choć obserwujemy trend odwrotny – zob. kolejny slajd, a także hospicjów) Dotyczy chorób nieuleczalnych, w tym modelu chodzi o swoiste „pokrzepienie”, a nie leczenie czy rehabilitację; trwałość relacji personel medyczny – pacjent, stąd przymiotnik „opiekuńczy”... Skrajne przypadki socjologia nazywa „instytucjami totalnymi” /Erving Goffman/

45. Modele opieki szpitalnej Pytanie zasadnicze: czy człowiek izolowany może zostać przygotowany/przywrócony do życia na wolności? Badania dowodzą destruktywnego wpływu na psychikę człowieka izolowanego tego, że wiele jego potrzeb, jako jednostki, jest stale niezaspokajanych, co przeszkadza w wytworzeniu nawyków niezbędnych do życia w innych warunkach. 45

46. Modele opieki szpitalnej – instytucja totalna Cechy instytucji totalnych wg Ervinga Goffmana życie w grupie (wszystkie czynności codzienne odbywają się w grupie złożonej z tych samych osób) „dwuczłonowe zarządzanie” (wyraźny podział na tych, którzy rządzą, i tych, którzy im podlegają, bez możliwości wpływania na warunki funkcjonowania; ta dychotomia i stosowane mechanizmy sprawiają, że strony postrzegają się negatywnie) 46

47. Funkcje kary pozbawienia wolności – instytucje totalne „perspektywa instytucjonalna” (ogólny reżim postępowania, także harmonogram dnia, są uważane za konieczne z punktu widzenia celów, do jakich instytucja ta została stworzona) sankcje negatywne, jako narzędzie wykonywania władzy, mają charakter uniwersalny i globalny (za przewinienie w jednej sferze można ponieść karę w innej) 47

48. Modele opieki szpitalnej – instytucja totalna W instytucjach totalnych jednolite postępowanie z podopiecznymi ułatwiają następujące mechanizmy: Obnażanie (stripping) chodzi o obnażanie szerzej rozumiane, o pozbawienie wszystkiego, co stanowiło o dotychczasowej tożsamości człowieka ubiór imię/nazwisko (numer) prawo dopytywania o najintymniejsze sfery życia konieczność zwracania się z prośbą o pozwolenie wykonania elementarnej czynności „Skazani na Shawshank” TimRobbins i Morgan Freeman

49. Modele opieki szpitalnej – instytucja totalna Kontrola środków (generalnie kontrola informacji dotyczących pacjenta, ale i instytucji) Ograniczenie ruchliwości (poruszanie się poza wyznaczoną strefą jest zabronione; życie toczy się na niewielkiej powierzchni) UWAGA na konflikt pomiędzy celami: sprawnego zarządzania i humanitarnej opieki

50. Modele opieki szpitalnej 2. Model klasyczny Fot. Gazeta Najbardziej rozpowszechniony; głównym celem jest diagnozowanie i leczenie chorób ostrych Rutynowość postępowania łączy się z czynnościami charakterystycznymi dla pogotowia(dyżury ostre, funkcje izby przyjęć) Epizodyczność stosunku personel – pacjent 50