werkplan speerpunten verdienpotentieel Elektrisch Vervoer in Nederland 2012-2015 scan in samenwerking met Ecorys

1. werkplan speerpunten verdienpotentieel Elektrisch Vervoer in Nederland 2012-2015scan in samenwerking met Ecorys Presentatie 27 juni 2012

2. Verdieping nodig van verdienpotentieel EV in Nederland Opdracht: Concretisering van het verdienpotentieel in 10-15 veelbelovende product/dienst/marktcombinaties in elektrisch vervoer (PDMC’s, partijen, ondersteunend beleid) Aanpak: Scan, voortbouwend op eerdere D-INCERT innovatiesporen (van innovatiespoor naar kansrijke PDMC). Destijds zijn, naast uitgebreid literatuuronderzoek, ca. 80 marktpartijen in 6 werkgroep-sessies betrokken. Belangen van alle stakeholders stonden daarbij centraal. In dit vervolgonderzoek zijn, naast actueel literatuuronderzoek, aanvullende diepte interviews met marktpartijen gehouden. Bronnen: Aanvullende Interviews met verschillende actoren uit het veld Literatuurverkenning naar algemene en actuele trends Feedback van D-Incert partners Advies van het Formule E-team (FET) Resultaat: EV beleid, feiten+ trends Criteria en selectie van 15 PDMC's Verbinding innovatiesporen en PDMC’s Factsheets, aanspreekpunt in Formule E-Team per PDMC en acties Link met topsectoren en proeftuinen Presentatie 27 juni 2012

3. Elektrisch vervoer in Nederland: beleidskader • Het plan van aanpak Elektrisch Vervoer in de versnelling van 2011 noemt het verdienpotentieel een hoofdspoor van beleid voor de periode 2012-2015 • In Nederland zijn betrokken partijen veelal nog in het stadium van de ontwikkeling van 'kennis'en 'kunde'. Dat geldt zowel voor marktpartijen als voor de overheid. De ontwikkeling van 'kassa'is in dit vroege stadium van de introductie van elektrisch vervoer op meerdere concrete terreinen gaande en kenmerkt zich door kwetsbaarheid. • De ontwikkelingen in Nederland onderscheiden zich niet van ontwikkelingen elders in de wereld. Er is sprake van 'uncharted routes', grote investeringsrisico’s en hoge, maar moeilijk kwantificeerbare, verwachtingen kenmerkend voor'infant industry'. • Voor toepassingen (expolitatiespoor) door gebruikers (consumenten en bedrijven) zijn er fiscale maatregelen (lagere bijtelling; gereduceerde BPM) om introductie, aanschaf en gebruik aantrekkelijk te maken. • De overheid ondersteunt met het huidige 'Topsectoren'beleid de innovatie in o.a. Energie, High Tech Systemen & Materials, Logistiek en Creative Industrie waarmee Elektrisch Vervoer veelal nauw mee verbonden is. • Elektrisch vervoer is echter cross-sectoraal verdeeld over diverse van deze speerpunten en vraagt zorgvuldige aandacht om niet tussen wal en schip te belanden. • Elektrisch vervoer biedt kansen voor een nadrukkelijke koppeling van nieuwe transportsystemen met nieuwe energiesystemen. Enkele speerpunten Verdienpotentieel EV mikken daar nadrukkelijk op. Presentatie 27 juni 2012

4. Elektrisch vervoer in Nederland: de cijfers • (Inter)nationale studies geven een onzeker beeld van de kwantificering van verwachtingen ten aanzien van de groei van elektrisch vervoer. Zowel voor wat betreft de aantallen voertuigen als de impact op werkgelegenheid, economische bijdrage en de groei gradiënt. Enkele Aziatische en Europese automobielfabrikanten zetten zwaar in op deze ontwikkelingen. Recentestudies (bijv. KPMG’s Global Automotive Executive Survey 2012) geven echter aan dat de economische risico’s erg groot zijn. • In 2010 bedroeg volgens Roland Berger de omzet in Nederland maar 0,2% van de wereldmarkt van €1 miljard euro, dus €2 miljoen per jaar en is er minder dan 100 FTE werkzaamin de sector (Roland Berger). Het CBS komt over de periode 2008-2010 op circa 400 FTEstructureel, gelijk verdeeld over bedrijven in de innovatie fase (pre-exploitatie) als de exploitatiefase. Er lijkt sprake van lichte groei ondanks de crisis. • Ecoryskomt tot een voorzichtige schatting voor de werkgelegenheid voor 2020 op circa 1500 FTE en een jaarlijkse omzet van bijna € 500 miljoen. • In het verloop zijn 'verdienpotentieel-indicatoren'(zoals bijvoorbeeld de investeringen in R&D, de ontwikkeling van het aantal bedrijven en het werk in pre-exploitatiefase en aantallen patenten) indicatief m.b.t. monitoring van de groei. Deze kentallen zijn bijvoorbeeld via statistische gegevens van het CBS te volgen. Presentatie 27 juni 2012

5. Elektrisch vervoer in Nederland: de cijfers van DOET* *Doet, brancheverrenigingvoorelektrischvervoer Presentatie 27 juni 2012

6. Commitment en gerichte actie verdienpotentieel elektrisch vervoer (EV) in Nederland • Bij het stimuleren van EV in Nederland en het ontwikkelen van verdienpotentieel is het belangrijk om de kleinere bedrijven en start-ups te betrekken. In meerdere van de hierna genoemde product-/dienst-/marktcombinaties (PDMC’s) spelen deze een doorslaggevende rol in innovatie-ontwikkeling en het bieden van groeipotentieel. • In de verdere uitwerking van de innovatiecontracten van de diverse topsectoren (Creatieve industrie, Energie, High Tech Systems & Materialsen Logistiek) moet aandacht komen voor EV. Het stimuleren van EV is niet beperkt tot één specifieke topsector, maar vraagt nadrukkelijk om het ontwikkelen van actieve dwarsverbanden en aandacht voor MKB ('infant industry'). • Door het jaarlijkse werkplan Speerpunten Verdienpotentieel wordt het risico minder dat binnen het Topsectoren-beleid de innovatiekracht van deze bedrijven onvoldoende zal worden benut. Marktpartijen trekken de PDMC. Het aanspreekbaar FET-lid is behulpzaam bij het faciliteren van de prioritaire acties per PDMC. Agentschap NL verzorgt in 2013 een update van het werkplan en de voortgang. EL&I voert regie bij de voorgestelde werkgesprekken per PDMC. • Ten slotte moet gebruik gemaakt worden van mogelijkheden voor het programmeren, prioriteren en financieren van onderzoek, ontwikkeling en demonstratie in Europees verband. Horizon 2020 (per 1 januari 2014) heeft belangrijke betekenis. Het legt in het kader van Industrial Leadership nadruk op onderzoek en innovatie en de ambities van de Europese industrie - waaronder nadrukkelijk ook organisaties uit het midden en kleinbedrijf. SocietalChallengesvormen daarin de beleidsprioriteiten, o.a. in 'Social, clean andefficientenergy'en'Smart, green andintegratedtransport'. Presentatie 27 juni 2012

7. Conclusie: verdienpotentieel naar PDMC* *Product/Dienst-Markt-Combinaties +1 +2 +3 +4 +5 +6 +7 +8 Laag† Hoog† 1. Nieuwbouw (maatwerk)voertuigen (+6) 2a. In/ombouw vaartuigen (+7) 2b. Ombouw elektrische voertuigen (+2) 3. Laadinfrastructuur (+5) 4. Batterijen (+2) 5. Aandrijftechniek, range extenders, EMS (+5) 6. Batterij informatie interface (+7) 7. Driver guidance system (+6) 8. Smart grids & metering (+5) 9. Batterij management systemen (+5) 13. Testcentra & keuringsdiensten (+4) 10. Financieringsdiensten (+6) 14. Second life producten/diensten (+3) 11. Betaaldiensten (+7) 15. End of life/recycling (+3) 12. Mobiliteitsdiensten (+6) † Hoog en laag zijn gebaseerd op de vier criteria marktomvang, concurrentie, aanbod en integratie Presentatie 27 juni 2012

8. Verbinding van PDMC* met innovatiesporen Presentatie 27 juni 2012 *Product/Dienst-Markt-Combinaties

9. Van innovatie spoor naar PDMC’s* *Product/Dienst-Markt-Combinaties • Verdienpotentieel: een aanwezige of groeiende EV (deel)markt waar NL bedrijven een marktpositie kunnen opbouwen • Score aan de hand van vier criteria Presentatie 27 juni 2012

10. Vijf aanbevelingen en vervolgstappen • Agenda opstellen voor werkgesprekken najaar 2012 per PDMC’s: vaststellen relevante netwerk, de best passende vervolgactie, de verdeling van de prioritaire taken, monitoring en verkennen vervolgacties op t+1; t+2; t+3 (bijvoorbeeld verdere uitwerken businessplannen door marktpartijen, aansluiting met Horizon 2020 en economische diplomatie, contacten met Topsectoren, ontwikkeling roadmaps per PDMC betekentmaatwerk). • Daarbij tevens concretisering van de rol van 'aanspreekpunt'bij de leden van het FET met bespreking leerervaring in t+1 bij werkplan 2014; tevens verkennen verdere rol 'Taskforce EV'- FET in overleg met het Ministerie van EL&Ien Agentschap NL; doel is het ontwerp van een lichte marktgedreven organisatie die de verdere begeleiding van verdienpotentieel elektrisch vervoer effectief en efficiënt verzorgt. • Aanscherping van de rol van de overheid op terreinen als 'launching customer', SBIR. Bij aanbestedingsprocedures en binnen focusgebieden de speerpunten verdienpotentieel benadrukken. • Organiseer aansluiting van aanpak Verdienpotentieel op de communicatie ten behoeve van versnelde acceptatie van elektrisch vervoer; integraal en gedifferentieerd naar o.a. de stakeholders 'gebruiker', 'marktpartij'en 'regulerende instantie' • Opstellen overzicht voortgang werkplan 2013 en concept-werkplan Verdienpotentieel 2014 door Agentschap NL tbv FET medio 2013 Presentatie 27 juni 2012

11. Overzicht van aanspreekpunt FETper PDMC* *Product/Dienst-Markt-Combinaties Presentatie 27 juni 2012

12. Factsheet 1: Nieuwbouw voertuigen Aanspreekpunt FET: R Koornstra, in samenwerking met AutomotiveNL, Stichting DOET,A van Huffelen (lokale overheden) Omschrijving: (Maatwerk) voertuigen (E-(cargo-)bikes, E-(cargo-) scooters, E-vans, E-bussen) voor dienstverlening in stedelijke omgeving (huisvuil, reiniging, bezorgdiensten, (express) post, openbaar vervoer). Veelal financiering m.b.v. leasing. Marktomvang: Nu nog beperkte markt; de sector bevindt zich in een opstartende pionier fase. VDL, DAF en Spijkstaal actieve spelers. De sector loopt voorop in de EV toepassing. Additionele FTE waarschijnlijk beperkt. Wel is er een exportpotentieel. Concurrentie: Concurrentie is gering als het om ‘customised’ producten (en diensten) gaat, Aanbod: Kennis- en kunde aanwezig (engineering & design), investeringskapitaal beperkt. Beperkte R&D capaciteit bij huidige marktpartijen. Integratie: Duidelijke synergie met stedelijke ontwikkeling en lokale werkgelegenheidsprojecten.  Nieuwbouw voertuigen is een sector die in Nederland zeker kan worden ontwikkeld en vermarkt. Besprekingen gaande omtrent vestiging in NL van internationale OEM’s. Geschatte bijdrage aan aantal banen gering. (Lokale-) overheid speelt een cruciale rol als regelgever (zonering) en lead-user. Actie 1: Gesprekken met eindgebruikers (vaak lokale overheden) opzetten ten einde de vraag te stimuleren Actie 2: Tenderprocedure verduidelijken en launching customers faciliteren Spijkstaal introduceert kleine elektrische stadsauto; FD, 22maart 2012 De kleine elektrische stadsauto (Spyk-e) wordt geproduceerd bij het Italiaanse partnerbedrijf Ghitti. Productie van elektrische auto’s is alleen interessant als het om grote aantallen gaat. Die markt is er nog niet. De consument is niet bereid € 40.000,- te betalen. De enige kans nu is een betaalbare kleine stadsauto. Spyk-e is ideaal als tweede stadsauto. Werken en Leren bij ESFA ESFA Rotterdam BV is een leerwerkfabriek. Dit is een echte fabriek die wordt gerund door leerlingen. ESFA assembleert elektrische scooters voor QWIC. Presentatie 27 juni 2012

13. Factsheet 2a: In- en ombouw aandrijving vaartuigen Aanspreekpunt: R. Koornstra, in samenwerking met ElektrischVaren.nl en ANWB • Omschrijving: elektrische vaartuigen voor toeristische en recreatieve toepassingen (levering van elektrische aandrijvingen) zoals hulpaandrijving van zeilboten, motorboten en rondvaartboten en voor binnenvaart. • Marktomvang: Botenmarkt stabiel. Elektrische aandrijving is vervanging van ICE. De sector loopt voorop in de EV toepassing. Toepassing in binnenvaart beperkt. Additionele FTE waarschijnlijk beperkt. Wel is er een exportpotentieel • Concurrentie: Concurrentie is gering (IDtechnology, Mastervolt Amsterdam, marktleider 83 FTE, jaaromzet 40 miljoen; Teus Vlot Diesel & Marine). • Aanbod: Kennis en kunde aanwezig (design, engineering, productie), kapitaal aanwezig in vorm van kredieten en subsidies • Integratie: Duidelijke synergie tussen toerisme en elektrisch varen. Manier om breed publiek kennis te laten maken met elektrische aandrijving. Mogelijkheden voor het delen van oplaadinfrastructuur met wegvoertuigen. •  In- en ombouw elektrische aandrijving in vaartuigen is een sector die in Nederland zeker kan worden ontwikkeld en vermarkt. Geschatte bijdrage aan aantal banen gering. (Lokale-) overheid speelt een cruciale rol als subsidieverstrekker en regelgever (bv electric only-vaarroutes). • Actie 1: Regie op de organisatiegraad • Actie 2: R&D stimuleren • Actie 3: Ontwikkeling van marktpotentieel, mogelijk sterkere rol tijdens de HISWA • Actie 4: Elektrischvaren.nl lid van het FET www.seff.nu Tot € 14.000 subsidie voor verhuurkruisers bij nieuw-, of ombouw naar elektrische, of hybride aandrijving. Om veel toeristen kennis te laten maken met elektrisch & hybride varen heeft de Provinsje Fryslân voor de tweede keer een subsidieregeling voor het in de vaart brengen van circa 20 elektrisch, of hybride varende verhuurkruisers. (nieuwbouw of ombouw naar elektrisch) De subsidiehoogte is afhankelijk van het type en de grootte van de e-aandrijving. Verder wordt voor een aantal zaken extra subsidie gegeven. Presentatie 27 juni 2012

14. Factsheet 2b: Ombouw elektrische voertuigen Omschrijving: Ombouwen van bestaand wagenpark, met behulp van in massa-/serie-gefabriceerde inbouwpakketten. Marktomvang: Beperkte markt. Belangrijke rol bij introductie EV. Beperkt groeipotentieel afhankelijk van standaardisatie, massa-/seriefabricage inbouwpakketten. Additionele FTE beperkt, misschien in de vorm van sociale werkgelegenheidsprojecten. Concurrentie: Slechts klein aantal spelers in NL (bijvoorbeeld Electric Power Holland en EMOSS (beide voormalig AGV). Rol van OEM’s belangrijk. Aanbod: Kennis en kunde deels aanwezig (design, engineering). Productie kennis-/kunde is in ontwikkeling. Interessante project op gebied van opschaling door Ekolectric. Kapitaal ontbreekt. Integratie: Ombouw van een deel van het bestaand wagenpark zou de introductie van EV’s kunnen vergroten, waardoor de luchtkwaliteitsverbeteringsdoelstellingen gehaald worden. Bestaand wagenpark wordt als het ware ‘upcycled’. De business case voor ombouw is echter niet haalbaar.  De ombouw van bestaande voertuigen is een sector die zich transformeert: de 'oude ombouwers' zijn in staat om als systeemleveranciers en systeemintegrators (aandrijflijnen, engineering) komende jaren door te groeien!  Desondanks heeft de PDMC Ombouw elektrische voertuigen volgens onze criteria een relatief lage prioriteit. Daarom zijn er voor nu geen trekker of concrete acties gedefinieerd. Doorstart failliete All Green Vehicles uit Oosterhout Auteur:LéonKrijnen, dinsdag 24 januari 2012. De activiteiten van All Green Vehicles BV worden overgenomen door Electric Power Holland. Deze richt zich op de verkoop, productie en ontwikkelingen van hoogwaardige, elektrische aandrijflijnen voor de automotive industrie, vooral voor grootstedelijke distributie en professioneel personenvervoer. Tevens adviseert Electric Power Holland bedrijven die overwegen (gedeeltelijk) over te stappen op elektrische voertuigen en voert het bedrijf service en onderhoud uit aan bestaande elektrische voertuigen en wagenparken. All Green Vehicles bouwde in het verleden conventionele voertuigen om tot elektrische voertuigen. Die tijdrovende en kostbare dienst zal door Electric Power Holland niet worden voortgezet. Presentatie 27 juni 2012

15. Factsheet 3: Laadinfrastructuur Aanspreekpunt: Netbeheer Nederland en Energie-Nederland • Omschrijving: Gebruiksvriendelijk, betrouwbare, veilige goed in de gebouwde omgeving geïntegreerde laadinfrastructuur. • Marktomvang: Beperkt, groeit mee met EV ontwikkeling. Additionele FTE beperkt in productie, aanzienlijk in aanleg, beheer en onderhoud. • Concurrentie: Grote concurrentie voor langzaam laden, snel toenemend voor snelladen. Weinig concurrentie voor batterijwisselen. Veel concurrentie op gebied van beheer en onderhoud. Relatief weinig concurrentie op gebied van inductief laden. • Aanbod: Kennis en kunde aanwezig (design, engineering, productie). Kapitaal is beschikbaar voor R&D. Business model voor exploitatie is onduidelijk. • Integratie: Naar synergie tussen laden en andere activiteiten moet gezocht worden om tot haalbare business model te komen. Voor V2G en de potentie van het gebruik van de EV als energiebuffer moet de laadinfrastructuur nog worden re-designed. • Onduidelijkheid bestaat nog over het eindplaatje voor de laadinfrastructuur. Welke manier zal dominant worden? De financiële risico’s t.a.v. de laadinfrastructuur zijn aanzienlijk. Regierol voor overheid. Vervolggevenaan Accenture-analyse 2012 in kader Green Deal. • Actie 1: R&D verder stimuleren • Actie 2: Verduidelijking en uitwerking van de link met smart grids • Actie 3: Verdere (internationale) standaardisatie van de laadinfrastructuur, uitwerken laadprotocollen en regie op ‘handboek soldaat’. • Actie 4: Prioriteren van exporteurs om verdienpotentieel te realiseren Edwin de Veen (Chargepoint B.V. ) heeft berekend dat er 1,4 laadpunt nodig is per auto, dus er is een grote groei naar laadpalen te verwachten. Er liggen uitdagingen voor afrekenmodellen. (samenwerking met Vodafone). De belangrijkste rol voor de overheid is het blijven faciliteren (fiscaal) van de vraag naar elektrische auto’s. Daarnaast is het belangrijk dat de overheid zich voor een langere termijn houdt aan de gemaakte plannen en afspraken. Bij 'inductief'en 'batterijwissel-laden'nog veel R&D nodig. Bij 'snel laden'speelt Epyon/ABB rol . Ontwikkeling van 250kW snelladers voor bussen en trucks. In Japan, n.a.v. aardbeving, bestaat behoefte aan stroom levering aan het huis door de auto (Car2Home) Presentatie 27 juni 2012

16. Factsheet 4: Batterijen Omschrijving: Aanzienlijk goedkopere batterijen met een aanzienlijk grotere capaciteit/energiedichtheid en lager gewicht. Het gaat dan om fundamenteel onderzoek en ontwikkeling op elektrochemisch en materiaalkundig niveau en de vertaling naar grootschalige massaproductie. Marktomvang: De marktomvang zal op termijn groot worden. Omvang groeit mee met EV ontwikkeling. Echter, de rol van Nederlandse bedrijven en de bijdrage aan FTE’s zal klein blijven. Concurrentie: Wereldspelers in Azië domineren markt. Er is mogelijk ruimte voor nichespelers en op termijn in de toelevering aan grootschalige productiefaciliteiten elders. Aanbod: Kleinere Nederlandse fabrikanten zoals Centurion Accu’s (kunde) en onderzoeksinstellingen (kennis in 'ADEM'programma) in nichemarkten. Integratie: Samenwerking tussen sectorpartners kan positie in nichemarkten en rol als toeleverancier behouden. Elektrische auto wekt vooral enthousiasme in Azië. Veel autofabrikanten somber over kosten elektrische auto. 06 januari 2012 Haijo Kampinga van KPMG: 'Er zijn bij de topmannen vooral zorgen over de hoge kosten van de batterijen en de relatief korte actieradius (kennis/kunde/kassa). We constateren wel dat die zorgen een stuk minder zijn dan vorig jaar. De techniek verbetert in een rap tempo!‘ De PDMC Batterijen heeft volgens onze criteria een lage prioriteit. Daarom zijn er voor nu geen trekker of concrete acties gedefinieerd. Batterij voor elektrische voertuig is booming business; Roland Berger, 12 oktober 2011, 09:02 De omzet (wereldwijd) in lithium-ion batterijen voor elektrische voertuigen stijgt van 1,5 miljard dollar naar 9 miljard dollar in 2015. Dit kan oplopen naar 50 miljard dollar in 2020. Vanaf 2015 zullen jaarlijks 2,5 miljoen hybride auto’s ; 300.000 PHEV’s en 500.000 EV’s worden geproduceerd. Personenauto’s zullen tegen die tijd meer dan 80% van de markt van lithium-ion batterijen bepalen. Meer dan 100 bedrijven spelen daarop in en in 2015 zal de productiecapaciteit tweemaal zo groot zijn dan de vraag naar die batterijen. 5 marktleiders bepalen 80% van de markt. Er is nauwelijks plaats voor kleinere batterijfabrikanten. Aziatische producenten spelen tegen 2015 een leidende rol. Presentatie 27 juni 2012

17. Factsheet 5: Aandrijftechniek, range extenders, EMS Aanspreekpunt: AutomotiveNL Omschrijving: In de elektrische aandrijftechnologie kunnen belangrijke verbeteringen worden gerealiseerd (compacter, schoner, lichter en goedkoper). Aandrijflijnen voor specifieke drive cycles vereisen maatwerk. DAF is volop bezig met deze optimalisatie. Hybride aandrijftechnologie waar nodig. Focus op componenten en integrale aandrijflijnen, range extenders en energiemanagementsystemen. Ook bussen (VDL)! Marktomvang: Nog beperkte markt; de sector bevindt zich in pioniersfase en groeit mee met EV ontwikkeling. Geschat aantal FTE in voor geheel Automotive NL in 2015 (EVT vormt onderdeel) is 10000. Concurrentie: Concurrentie zowel binnen Europa als daar buiten. IP niet eenvoudig. Nederland heeft selectieve kansen in de ontwikkeling en levering van componenten en (deel)systemen in de powertrain. Aanbod: Kennis en kunde aanwezig. Kapitaal beperkt, afhankelijk ontwikkeling rondom topsectoren. Integratie: Dit innovatietraject is duidelijk verankerd binnen de voorstellen die er liggen rondom EV Technology in het kader van het innovatiecontract van de Topsector High Tech Systems andMaterials. Actie 1: Benoemen van het potentieel van aandrijftechnieken, range extendersen energiemanagmentsystemen in de roadmap voor de topsector HTSM Directe relatie met het programma van Automotive NL (het voormalige HTAS programma ) in de regio Eindhoven en Helmond met nauwe banden met de automotive toeleveranciers. Presentatie 27 juni 2012

18. Factsheet 6: Batterij informatie interface (BII) Aanspreekpunt: AutomotiveNL Omschrijving: Een product/dienst die betrouwbare informatie over de batterijconditie inzichtelijk koppelt en feedback geeft over range, benodigde laadcycli, rijgedrag, ritplanning etc. Marktomvang: Nog beperkte markt; de sector bevindt zich in pioniersfase en groeit mee met EV ontwikkeling. FTE potentieel groter door directe relatie met innovatiesporen 'Connected EV', 'Slim Laden'en 'Batterijmanagement'. Exportpotentieel indien geaccepteerd door OEM voertuigfabrikanten. Concurrentie: Concurrentie is gering. Belang bij OEM’s die cruciale voertuiginformatie niet ter beschikking stellen. Integrale systemen zijn er nog niet. Ontbreken van strategische samenwerking van industriële partners in keten biedt kansen voor nieuwe initiatieven. IP niet eenvoudig. Aanbod: Kennis en kunde aanwezig. Kapitaal en beschikbare data gebrekkig. Integratie: Mogelijkheden voor samenwerken door partners in batterijmanagement (NXP), 'slim laden'(Epyon/ABB), OEM voertuigfabrikanten en navigatie leveranciers (TomTom). Indien niet direct gekoppeld aan voertuig is mobiele onafhankelijke applicatie (Apps) mogelijk (samenwerking met telecom sector/Sycada). Vergt faciliterende regiefunctie. Actie 1: Benoemen van het potentieel van batterij informatie interface in de roadmap voor de topsector HTSM • Sycada: Een van de meest voorkomende obstakels bij de acceptatie van elektrisch rijden is de zogenaamde 'Range Anxiety'van berijders. Een beperkt inzicht in locatie en beschikbaarheid van oplaadpunten weerhoudt eigenaren van elektrische voertuigen tot het afleggen van lange afstanden. De ondersteunende tools van Sycada.Green neemt het obstakel van 'Range Anxiety'weg met een scala aan diensten, die beschikbaar zijn via het internet en via mobiele applicaties, te weten: • Laadniveau van de accu • Zoeken van een oplaadpunt • Ritplanning gebaseerd op laadniveau • Proactieve notificaties Presentatie 27 juni 2012

19. Factsheet 7: Driver guidance system (DGS) Aanspreekpunt: AutomotiveNL en ICT Office, in samenwerking met R. Koornstra Omschrijving: Diensten waarin beschikbare laadinfrastructuur geografisch en in de tijd kan worden weergegeven, bij voorkeur geïntegreerd met ritplanning en rijgedrag. Er ontstaat sterke link met algemene mobiele 'connectedness'en 'infotainment'. Marktomvang: Nu beperkte markt; de sector bevindt zich in pioniersfase en groeit mee met EV ontwikkeling. Verwevenheid met innovatiesporen 'Integrale elektrische mobiliteit', 'Connected EV'en 'Slim laden'. Additionele FTE waarschijnlijk gering. Er is exportpotentieel indien geleverd aan OEM voertuigfabrikanten. Concurrentie: Concurrentie wordt groter. TomTom heeft nog (Europese) positie en relatie met OEM voertuigfabrikanten. IP potentieel. Naar verwachting grote invloed van 'Google'en 'smartphoneindustry'op komst. Aanbod: Kennis- (IT- en telecomsector), kunde (IT- en telecomsector) en kapitaal (TomTom) aanwezig. Dit aanbod zal worden uitgedaagd. Integratie: Synergiën met andere informatiesystemen zoals navigatiesystemen, routeplanners en mobiele communicatienetwerken etc.. Lost datagebrek (deels) op. Optimalisatiepotentieel voor actieradius en stroomvoorziening. Mogelijke clustervorming en samenwerking met en aantrekking van buitenlandse bedrijven. Actie 1: Benoemen van het potentieel van driver guidance systems in de roadmap voor de topsector HTSM en de roadmap IT en roadmap Energie Actie 2: Ruimte creëren voor ZZP´ers en kleine bedrijven Actie 3: Bevorderen open data van laadinfrastructuur in aanbestedingen door overheden Roadmap of the Global Automotive Industry Shows Big Change as Players Look For New Ways Forward, finds KPMG 12th Annual Auto Survey; KPMG’s Global Automotive Executive Survey 2012; Managing growth while navigating uncharted routes; January 2012 Connected car solutions 'Car manufacturers and IT companies are realizing the car's potential as a gateway to the internet. But connectivity is about far more than just entertainment; the new technology enhances safety by helping vehicles communicate with their external environment. Respondents are uncertain about who will own the significant revenue streams associated with in-car 'infotainment' and connected solutions.' Presentatie 27 juni 2012

20. Factsheet 8: Smart Grids and Metering (SGM) Aanspreekpunt: Netbeheer Nederland en Energie- Nederland, in samenwerking met ICT Office • Omschrijving: Producten (software) en diensten (abonnementen of energie-leveringscontracten) die optimale levensduur borgen bij het laden en ontladen van batterijen in EV voertuigen. Deze batterijen vormen een integraal onderdeel van de totale energie infrastructuur waarvoor 'smart'solutions noodzakelijk zijn. • Marktomvang: Nog beperkte markt; de sector bevindt zich in pioniersfase en groeit mee met EV ontwikkeling. Potentieel is groot in combinatie met innovatiesporen 'Connected EV'en 'Slim Laden'. Kennis is exportpotentieel. • Concurrentie: Concurrentie is aanwezig. 'SGM'is internationaal een belangrijk onderwerp waar tal van energieleveranciers en kennisinstellingen studies naar doen. Strategische samenwerking is groot benefit. • Aanbod: Kennis (universiteiten en instellingen), kunde (industrie) en kapitaal (energiemaatschappijen) aanwezig. • Integratie: Mogelijkheden voor samenwerken door partners in energielevering, infrastructuur en product/dienstenontwikkeling. Vergt faciliterende regiefunctie. • Actie 1: Grotere rol in de aanpak van de Topsector Energie • Actie 2: Ruimte creëren voor kleinere bedrijven • Actie 3: Opzetten en stimuleren pilots Joris Knigge (Enexis): 'Een van de grootste barrières voor Enexis komt voort uit de regulatie. De resultaten uit het verleden worden op de toekomst geprojecteerd. Voor sommige zaken zijn investeringen nodig – zoals EV infrastructuur en smart grids – die niet zijn gebaseerd op het verleden. Daarnaast is er momenteel nog veel onduidelijkheid welke actor welke rol krijgt in de toekomstige ontwikkelingen. Bijvoorbeeld, de precieze rol van de netbeheerder, en hoe daar zijn diensten inpassen is nu onduidelijk. Dit brengt onzekerheid met zich mee, en dus risico. Dit risico zorgt dat er geen of minder gerichte investeringen gedaan kunnen worden. Enexis kijkt 50 jaar vooruit, anders dus dan vele andere stakeholders. Met een korte tijdshorizon.' Presentatie 27 juni 2012

21. Factsheet 9: Batterijmanagement systemen (BMS) Aanspreekpunt: 3TU’s en AutomotiveNL Omschrijving: Producten (software en micro-elektronica) en diensten (fundamentele kennis) die op celniveau de laad-/ontlaadcycli van batterijen optimaliseren. De efficiency (range), levensduur en kostenstructuur van EV hangen daar rechtstreeks van af. Marktomvang: Marktomvang aanwezig; de sector groeit mee met EV ontwikkeling. Het potentieel voor FTE’s in Nederland concentreert zich rond om enkele bedrijven en om kennis- en onderzoeksinstellingen. Er is directe relatie met innovatiesporen 'Connected EV', 'Slim Laden'en 'batterijmanagement'. Exportpotentieel is weliswaar groot maar het effect op het 'verdienpotentieel'nog niet duidelijk. Concurrentie: Concurrentie vooral vanuit Aziatische landen. IP potentieel van groot belang. Snelle groei van marktomvang bepalend voor waar de echte ontwikkelingen gaan plaatsvinden (Azië). Aanbod: Kennis, kunde en kapitaal in potentie aanwezig (bijvoorbeeld NXP; Centurion Accu’s etc.). Integratie: Mogelijkheden voor samenwerken door kennis- en onderzoeksinstellingen en industrie. Vergt faciliterende regiefunctie. Actie 1: R&D verder stimuleren Actie 2: Aanhaken bij opsector HTSM www.wetenschap24.nl Peter Notten, hoogleraar TU Eindhoven: Het probleem van heel snel opladen is dat de kans op energieverlies in warmte en beschadiging van de batterij of accu sterk toeneemt. Het Batterij Management Systeem (BMS) moet dit proces zo efficiënt mogelijk laten verlopen. Afhankelijk van het batterijtype kunnen deze systemen behoorlijk complex en kostbaar zijn. Nieuwe ontwikkelingen gaan altijd eerst traag en versnellen daarna. De introductie van elektrische auto’s zou eigenlijk moeten meelopen met de ontwikkeling van duurzame elektriciteit. Het bereik van de elektrische auto zou in de komende tien tot vijftien jaar kunnen verdubbelen. De range extender valt dan misschien wel helemaal weg. Zeker als we straks ook nog in een kwartier kunnen bijladen.’ Joop van Lammeren (NXP): '….Daarnaast investeert NXP enkele miljoenen $ per jaar in R&D op het gebied van BMS en energiemanagement voor elektrische auto’s. De omzet op het gebied van elektrisch vervoer is nu nog verwaarloosbaar, maar toekomstige marktomvang is in ordegrootte van zo’n 100 miljoen dollar per jaar.'….. Presentatie 27 juni 2012

22. Factsheet 10: Financieringsdiensten(FD) Aanspreekpunt: NVB, in samenwerking met VNA, Stichting DOET en leasemaatschappijen Omschrijving:Reguliere commerciële financiering van bedrijfsactiviteiten worden niet in beschouwing genomen. Financieringsdiensten ter ondersteuning van nieuwe businessmodellen zoals: investering in en eigendom van battery-packs, financiering van laadinfrastructuren en lokale smart grids, financiering van leaseconstructies in mobiliteit etc. Marktomvang: Marktomvang aanwezig; de sector is terughoudend en groeit mee met EV ontwikkeling. Het potentieel voor FTE’s in Nederland is klein en beperkt zich tot de financiële sector. Concurrentie: Voornamelijk lokale markt, dus verwachte concurrentie gering. IP positie minder relevant. Snelle groei van marktomvang bepalend voor waar de echte ontwikkelingen gaan plaatsvinden (Azië). Aanbod: Kennis, kunde en kapitaal aanwezig door kwalitatief hoogwaardige financiële sector in combinatie met innovatieve industrie- en dienstensector. Integratie: Mogelijkheden voor samenwerken door commerciële marktpartijen. Vergt faciliterende regiefunctie. Actie 1: Uitwerking van concrete businessmodellen en financieringsconstructies Actie 2: Guideline over risicoprofielen geassocieerd met financieringsdiensten in het elektrisch vervoer Actie 3: Kennis uit het buitenland importeren Actie 4: Uitzetten van pilots Presentatie 27 juni 2012

23. Factsheet 11: Betaaldiensten(BD) Omschrijving: Betrouwbare en inzichtelijke betaaldiensten (veilig en gemakkelijk) die bijvoorbeeld op basis van slimme abonnementen, geïntegreerde leaseconstructies of mobiele smart apps het gebruik en de toegankelijkheid van EV optimaal ondersteunen en de daarbij behorende kosten transparant en betaalbaar maken. Marktomvang: Marktomvang aanzienlijk; de sector versnipperd, terughoudend of nog enigszins onbekend en zal meegroeien met EV ontwikkeling. De toepasbaarheid is aanzienlijk maar het potentieel voor FTE’s in Nederland is beperkt. Exportpotentieel aanwezig. Concurrentie: Concurrentie aanwezig, meerdere commerciële partijen uit de financiële en IT sector kunnen vanuit hun eigen expertise diensten ontwikkelen en aanbieden. IP positie niet relevant. Snelle groei van marktomvang bepalend voor waar de echte ontwikkelingen gaan plaatsvinden (Azië). Aanbod: Kennis, kunde en kapitaal aanwezig door kwalitatief hoogwaardige financiële sector in combinatie met innovatieve industrie- en dienstensector. Integratie: Mogelijkheden voor samenwerken door commerciële marktpartijen. Vergt faciliterende regiefunctie.  Naast de lopende acties van Energie-Nederland en Netbeheer Nederland zijn overige concrete acties voorlopig onnodig voor de PDMC Betaaldiensten Aanspreekpunt: Energie- Nederland en Netbeheer Nederland Presentatie 27 juni 2012

24. Factsheet 12: Mobiliteitsdiensten(MD) Omschrijving: Betrouwbare services (gemakkelijk, inzichtelijk en betaalbaar) die bijvoorbeeld op basis van software en slimme overeenkomsten (abonnementen; geïntegreerde vervoerscontracten, combinaties van mobiliteit met type werk of reislocaties etc.) een geïntegreerde optimale mobiliteitsoplossing bieden. Openbaar vervoer en privé vervoer in een naadloze mix met nadruk op EV. De optimale duurzame oplossing voor elke individuele reisbehoefte. Marktomvang: Marktomvang aanzienlijk; de sector is versnipperd, terughoudend of nog enigszins onbekend en zal meegroeien met EV ontwikkeling. De toepasbaarheid is aanzienlijk, het potentieel voor FTE’s in Nederland interessant. Exportpotentieel aanwezig. Concurrentie: Concurrentie op termijn aanwezig. Op dit moment diverse initiatieven beschikbaar (bijvoorbeeld van leasebedrijven). Commerciële partijen uit de financiële/IT en vervoersector kunnen vanuit hun eigen expertise diensten ontwikkelen en aanbieden. IP positie nauwelijks relevant. Aanbod: Kennis, kunde en kapitaal aanwezig door kwalitatief hoogwaardige financiële sector in combinatie met innovatieve industrie- en dienstensector. Integratie: Mogelijkheden voor samenwerken door commerciële marktpartijen. Vergt faciliterende regiefunctie. 'Smart mobility in combinatie met EV heeft goede kansen. Actie 1: Uitzetten van pilots. Pilots voor met name de taxi- en deelautobranche zijn goed denkbaar. Actie 2: Kennis uit het buitenland importeren Aanspreekpunt: VNA, in samenwerking met ANWB en A. van Huffelen (lokale overheden) Presentatie 27 juni 2012

25. Factsheet 13: Testcentra en keuringsdiensten(TKD) Omschrijving:Producten (testfaciliteiten, testprotocollen, certificatieprocedures etc.) en diensten (veiligheidsassessments, keuringen, analyses etc.) om de veiligheid en duurzaamheid van EV voertuigen en systemen voor te schrijven in (Europese en nationale) regelgeving, te controleren en te borgen. Voorschriften voor brandveiligheid hoort ook tot dit speerpunt. Marktomvang: Marktomvang nog klein; de sector groeit mee met EV ontwikkeling. Het potentieel voor FTE’s in Nederland concentreert zich rond om enkele test- en keuringsinstanties. Exportpotentieel is mogelijk aanwezig maar 'verdienpotentieel'betrekkelijk klein en slechts op langere termijn. Concurrentie: Concurrentie aanwezig vanuit andere Europese en Aziatische landen. Snelle groei van marktomvang bepalend voor waar de echte ontwikkelingen gaan plaatsvinden (Azië). Aanbod: Kennis en kunde aanwezig bijvoorbeeld RDW, European Electric Mobility Centre (EEMC= TNO + TÜV Rheinland), het betreft uitbreiding van bestaande services. Integratie: Mogelijkheden voor versterking van samenwerken door kennis- en onderzoeksinstellingen en industrie op langere termijn. Vergt faciliterende regiefunctie. Beperkte toegang. Verdienpotentieel dient zich op termijn aan. Actie 1: Marketing naar het buitenland Actie 2: Faciliteren van clustervorming Actie 3: Verder stimuleren van R&D Aanspreekpunt: 3TU’s, in samenwerking met TNO en RDW International agreed rules to speed up introduction of electricvehicles; EUROPEAN COMMISSION - PRESS RELEASE; Brussels 17 November 2011 Bekendmaking van een internationale overeenkomst tussen de USA, de Europese Unie en Japan over technische harmonisatie m.b.t. de ontwikkeling van elektrische voertuigen. Naar verwachting levert dat een grote bijdrage aan de schaalgrootte en vergroting van het marktpotentieel en dus de acceptatie van EV. Presentatie 27 juni 2012

26. Factsheet 14: Second life producten en diensten (SLPD) Omschrijving: Producten en diensten die specifiek gebruik maken van of zijn ingericht op EV mobiliteit. Bijvoorbeeld het hergebruik van voertuigbatterijen in 'lokale smart grids', het hergebruik van EV componenten of gehele voertuigen in andere toepassingen etc. Marktomvang: Marktomvang nog nihil; deze sector komt pas op gang op langere termijn – 10+ jaar – als er voldoende aanbod van afgedankte producten uit de EV markt beschikbaar komen. Potentieel op nog langere termijn groot en groeit mee met EV ontwikkeling. Het potentieel voor FTE’s in Nederland nog moeilijk te duiden. Exportpotentieel is aanwezig maar 'verdienpotentieel'nog niet helder. Concurrentie: Concurrentie aanwezig, ook in andere landen. Snelle groei van marktomvang bepalend voor waar de echte ontwikkelingen gaan plaatsvinden (Azië). Deels lokale markt. Aanbod: Kennis en kunde aanwezig. Bedrijven tonen interesse en kapitaal komt beschikbaar bij voldoende marktpotentieel Integratie: Mogelijkheden voor samenwerking door relevante marktpartijen op langere termijn.  De PDMC Second life producten en diensten heeft volgens onze criteria een lage prioriteit. Daarom zijn er voor nu geen trekker of concrete acties gedefinieerd. Het is echter goed denkbaar dat dit speerpunt een verdienpotentieel heeft op de langere termijn als er voldoende afgedankte batterijen beschikbaar komen. Presentatie 27 juni 2012

27. Factsheet 15: End of life / recycling (EL/R) Omschrijving: Producten en diensten die specifiek gebruik maken van of zijn ingericht op EV mobiliteit. Bijvoorbeeld het recyclen van materialen en componenten uit batterijen of kunststoffen en metalen uit lichtgewicht EV voertuigen. Marktomvang: Marktomvang nog nihil; deze sector komt pas op gang op langere termijn – 10+jaar – als er voldoende aanbod van afgedankte producten uit de EV markt beschikbaar komen. Potentieel op nog langere termijn groot en groeit mee met EV ontwikkeling. Het potentieel voor FTE’s in Nederland nog moeilijk te duiden. Exportpotentieel is aanwezig maar 'verdienpotentieel'nog niet helder. Concurrentie: Concurrentie aanwezig, ook in andere landen. Snelle groei van marktomvang bepalend voor waar de echte ontwikkelingen gaan plaatsvinden (Azië). Deels lokale markt. Aanbod: Kennis en kunde aanwezig. Bedrijven tonen interesse en kapitaal komt beschikbaar bij voldoende marktpotentieel Integratie: Mogelijkheden voor samenwerking door relevante marktpartijen op langere termijn.  De PDMC End of life / recycling heeft volgens onze criteria een lage prioriteit. Daarom zijn er voor nu geen trekker of concrete acties gedefinieerd. Het is echter goed denkbaar dat dit speerpunt een verdienpotentieel heeft op de langere termijn als er voldoende afgedankte batterijen beschikbaar komen. • Auto Recycling Nederland: 'Voor het recyclen van elektrische voertuigen spelen voornamelijk de batterijen een belangrijke rol. Er is nog weinig bekend over de methoden van (lithium)batterijrecycling; tot dusverre is er 1 methode die wordt toegepast. • De kosten voor het recyclen zijn nog aan de hoge kant. Onder deze methode: 2-3 EUR per kilo, wat neer komt op ~400 EUR per auto. Dat zijn relatief hoge kosten, wat een probleem vormt voor de recycling. • Situatie vraagt om beleidsondersteuning in: • wet- en regelgeving • het bij elkaar brengen van stakeholders om gezamenlijk tot een oplossing te komen • informatievoorziening' Presentatie 27 juni 2012

28. Suggestie: houdt per PDMC rekening met ontwikkelingsfase industrie en research • Indeling PDMCs(grofweg): • '(Fundamenteel) onderzoek': • 9. Batterij management systemen • 14. Second life producten/diensten • 'Ontwikkeling/productonderzoek': • 1. Nieuwbouw (maatwerk)voertuigen • 4. Batterijen • 5. Aandrijftechniek, range extenders, EMS • 6. Batterij informatie interface • 7. Driver guidance system • 8. Smart grids & metering • 15. End of life/recycling • 'Marktintroductie': • 2a. In/ombouw vaartuigen • 2b. Ombouw elektrische voertuigen • 3. Laadinfrastructuur • 10. Financieringsdiensten • 11. Betaaldiensten • 12 Mobiliteitsdiensten • 13. Testcentra & keuringsdiensten Presentatie 27 juni 2012

29. Suggestie: Houdt rekening met 'natuurlijke' rollen van partijen in verschillende ontwikkelingsfasen • Afnemende rol naarmate commercialiteit toeneemt; deels RTD afdelingen door marktpartijen; lead in pure kennisfase 1/gemengde rol met markt in fase 2 • Leidende partijen vanaf stadium van marktintroductie (fase 3-6) • Ondersteunende rol afhankelijk van productstadium: 1) kennisondersteuning, 2) ingrijpen op marktfalen bij introductie; 3) regulering Kennis/RTD instellingen Marktpartijen 3 1 2 Overheid Presentatie 27 juni 2012

30. Suggestie: kader = modern industriebeleid • Modern industriebeleid (Ecorys 2010) Markt doet haar rol, overheid is kaderscheppend: • Verbeteren raamwerkcondities (effectiviteit marktfunctioneren/marktfalen) • Horizontaal beleid: o.a. stimulering R&D, technologiebeleid • Specifiek beleid: o.a. MKB- 'infant industry', sectorale interventies • Daarnaast heeft de overheid de rol van monitoren en evaluatie • Voorbeelden beleid per fase: • Kennis: stimuleren gericht onderzoeksprogramma op toekomstige markten + fundamenteel onderzoek (RTD gelden); bevorderen (inter)nationale RTD samenwerking & RTD clustering; RTD in kader van topsectoren; SBIR; verduidelijking raakvlakken met topsectoren • Marktintroductie: overheid als launching customer; bevorderen proeftuinen; stabiele raamwerkcondities (e.g. fiscaliteit, vergunningverlening); netwerk van laadpunten (regelgeving); algemene informatievoorziening (postbus 51)/standaardisatie; creëren (innovatie)platforms tussen marktpartijen (schaalgrootte-clusters); proeftuinen; ontwikkeling roadmap; innovatiekrediet vanuit overheid; verduidelijking raakvlakken met topsectoren • Stabiele marktomgeving creëren; vraagstimulatie Presentatie 27 juni 2012

31. Suggestie: aansluiting op 4 Topsectoren Aantakking, plaatsing binnen en synergie van elektrisch vervoer met de topsectoren HTSM, Energie en Logistiek lijken het meest logisch. In mindere mate zijn er raakvlakken met de Creatieve industrie. 'Nederland is een welvarend land. Welvaart die we voor een groot deel te danken hebben aan onze ondernemerszin, handelsgeest en ons vermogen om te innoveren. Deze voorspoed is niet vanzelfsprekend. Maatschappelijke en (financieel-)economische uitdagingen op nationaal en internationaal niveau vragen beleid dat onze vernieuwingskracht en ondernemerszin ruim baan geeft. Daarom heeft het kabinet in februari 2011 een nieuw bedrijvenbeleid ingezet. Uitgangspunt is dat de overheid niet stuurt met regels en subsidies, maar Nederlandse bedrijven de ruimte krijgen om te ondernemen, te investeren, te innoveren en te exporteren. Want niet de overheid, maar ondernemers benutten economische kansen en creëren daarmee economische groei, werkgelegenheid en welvaart. Het nieuwe beleid betekent (i) minder subsidies in ruil voor lagere belastingen, (ii) minder en eenvoudiger regels, (iii) ruimere toegang tot bedrijfsfinanciering, (iv) betere benutting van de kennisinfrastructuur door het bedrijfsleven, en (v) betere aansluiting van fiscaliteit, onderwijs en diplomatie op de behoefte van het bedrijfsleven. Het kabinet heeft ondernemers en onderzoekers uit negen topsectoren van de Nederlandse economie gevraagd om concrete voorstellen te doen die de Nederlandse concurrentiekracht versterken. Het kabinet is enthousiast over de ideeën en voorstellen. Deze brief is een antwoord op de voorstellen van de topteams en tegelijkertijd een aanbod en uitnodiging aan de topsectoren om - samen met het kabinet - de ingezette koers naar de top krachtig en met ambitie voort te zetten. En die ambitie is: Nederland in de top 5 van kenniseconomieën in de wereld (in 2020); Stijging van de Nederlandse R&D-inspanningen naar 2,5% van het BBP (in 2020); Topconsortia voor Kennis en Innovatie waarin publieke en private partijen participeren voor meer dan € 500 miljoen waarvan tenminste 40% gefinancierd door het bedrijfsleven (in 2015).' Presentatie 27 juni 2012

32. Suggestie: koppelen met Proeftuinen Relatie tussen proeftuinen en pdmc’s De rol van proeftuinen kan worden vergroot door ze (naast 'valideren'en 'demonstreren') een nadrukkelijke rol te geven in het gehele R&D proces en in marktintroductie strategieën. Het verdienpotentieel van de in deze proeftuinen onderzochte applicaties wordt daarmee ingebed in noodzakelijke bedrijfskundige afwegingen waaronder het ontwikkelen van succescriteria. Tevens vertegenwoordigen proeftuinen een wetenschappelijke waarde voor onderzoek ('living labs') welke nog meer kan worden benut en een verdienpotentieel op langere termijn biedt. Presentatie 27 juni 2012

33. Aanvullende diepte interviews gehouden met: Presentatie 27 juni 2012

34. Colofon • Deze quick scan is opgezet en uitgevoerd door: • D-INCERT • Stephan van Dijk • Ruud van Heur • Sacha Silvester • Ecorys • Sil Boeve • Roelof-Jan Molemaker • Commentaar van: • D-INCERT • Marc Beusenberg (UT) • Frank Rieck (Hogeschool Rotterdam) • Maarten Steinbuch (TUe) • Bram Veenhuizen (Hogeschool Arnhem Nijmegen) • Automotive NL • Anton Wolthuis • Formule E-team • Bedrijven in het kader van het onderzoek 'Innovatiesporen' • Bedrijven in het kader van deze opdracht 'Verdienpotentieel' • Begeleidingscommissie: • Ministerie EL & I • Foppe de Haan (opdrachtgever) • Marjo Krijn • Bram van der Wees • Agentschap NL • Suzan Reitsma • Vivienne Tersteeg Presentatie 27 juni 2012